Józef Bohdan Zaleski - Wybór Poezyj - oprac. B. Stelmaszczyk-Świontek
WSTĘP
Poeta zapomniany.
W epoce romantycznej cieszył się ogromną popularnością, stawiany był w czołówce poetów, ale następne pokolenia odsunęły go w cień. Poeta silnie związany był z tradycją poetyki sentymentalizmu.
Rodem z Ukrainy.
J.B. Zaleski urodził się w 1802roku i był najmłodszym synem pośród trzynaściorga dzieci państwa Zaleskich. Szybko zmarła matka poety, więc wychowywał go brat. Młody Zaleski był blisko natury, folkloru, poznawał wierzenia ludowe i obyczaje ukraińskie. Z tego okresu wyniósł zatrzymany w pamięci zachwyt dla naddnieprzańskiego pejzażu i pamięć rozśpiewania ukraińskiej ziemi. Wizja Ukrainy w oczach poety ulegnie idealizacji. Pierwsze próby poetyckie Zaleskiego pochodzą jeszcze z czasów szkolnych. Uczęszczał do niej w Humaniu. Poznała tam Seweryna Goszczyńskiego i Michała Grabowskiego. Wspólnie stworzyli literacki triumwirat pod nazwą,,Za-Go-Ga”. Najwcześniej utwory Zaleskiego wydrukował Dziennik Wileński w roku 1819. Były to dwa przekłady Horacego, przeróbka Schillera oraz samodzielna próba - Duma o Wacławie, gdzie ludowy koloryt miesza się z sentymentalną stylistyką.
W literackiej Warszawie.
Przybył tu wraz z Goszczyńskim, aby doskonalić edukację i twórczość. Warszawa literacka przyjęła przychylnie młodziutkiego poetę. W ciągu przeszło dziesięcioletniego pobytu wydrukował w czasopismach stołecznych około trzydziestu utworów poetyckich. W momencie wybuchu powstania listopadowego był jedną z najważniejszych postaci ówczesnego życia literackiego Warszawy. Uczestniczył w pierwszych organizacjach politycznych, był też nauczycielem domowym. W roku 1822 w pamiętniku Warszawskim wydrukowane zostały pierwsze jego utwory: Lubor, Ludmiła, Nieszczęśliwa rodzina, Arab w mogiły konia. Następny rok przyniósł nowe publikacje: Dumka Hetmana Konińskiego, Janusz Bieniawski, fragment z rycerskiego rapsodu, a w Astrei Wzgórek pożegnania, Duma z pieśni ludu, Pielgrzym, Ballada naśladowana z Walter-Skota oraz przekład z pieśni staroczeskiej. W czasie powstania listopadowego działał jako redaktor w Kurierze Polskim, a później w Nowej Polsce oraz jako żołnierz. W 1831 opuścił Warszawę, by służyć w pułku gen. Szembeka. Otrzymał za to krzyż Virtuti Militari. Gdy powstanie zaczęło upadać zbliżał się do poety okres wielkiej tułaczki.
Tradycja sentymentalna.
Wczesny romantyzm próbował nawiązywać do tradycji sentymentalizmu jako pewnej opozycji do klasycyzmu. Russowskie odkrycie uczucia było myślą inspiracyjną dla sentymentalizmu polskiego, jak i dla romantyzmu. W okresie oświecenia duże innowacje w tym zakresie wprowadził Franciszek Karpiński (ludowość, prostota, poeta serca). Rzecznikiem estetyki sentymentalizmu nazwał się Brodziński, który nawoływał do idylli i harmonijnej wizji świata, a potem do arkadii serca.
Wczesny program Zaleskiego.
Poeta podejmował tematykę rycersko-kozacką o charakterze narracyjnym, a także liryczno-refleksyjną wzorowaną na ukraińskich pieśniach ludowych. Podmiot mówiący w różnych utworach, będący równocześnie lirycznym bohaterem, charakteryzowany jest podobnie: jako tęskny, czuły śpiewak, jako poeta. Następuje utożsamienie cech nadawcy i podmiotu w utworach. Można przyjąć, że koncepcja poezji i poety jest konstrukcją modelową, że jest to świadomie zaprogramowany przez Zaleskiego model twórcy. Nakreślony w wierszach poeta ma podwójne oblicze. Z jednej strony jest wesołym śpiewakiem głoszącym radość i urodę świata, lub czułym marzycielem rozpamiętującym własną, szczęśliwą przeszłość, a z drugiej - jest osobowością nieszczęśliwą, pełną rozterek, tęsknot za utraconą bezpowrotnie przeszłością. Konieczność istnienia w teraźniejszości obcej i złej czyni go osamotnionym, zagubionym nieszczęśnikiem, który jedyną radość odnajduje w pieśniach przypominających przeszłość. Jest to śpiewak tęskniący, poeta czułego serca opiewający własne wewnętrzne stany emocjonalne. Taka kreacja podmiotu lirycznego zbliża go do sentymentalizmu. W ramach sentymentalnej opozycji natury i kultury przeszłość, staje się istotną wartością już przez sam sposób odwoływania się do niej. Tęsknota za przeszłością wiąże się z tęsknotą za naturą. Zaleski tworząc swoisty symbol poety narodowego posłużył się trzema symbolami, które określają „ja” liryczne jego wierszy.
*Jednym z nich jest postać ukraińskiego barda-Bojana. O tym, że pieśń gminna jest „arką przymierza między dawnymi a nowymi laty”. Tą żywą pieśń przenosił z pokolenia na pokolenie lud i jego poeci-wędrowni bardowie, pieśniarze.
* Drugim symbolem, w którym wypowiada się poeta jest symbol ptaka-skowronka czy słowika, małego, wdzięcznego śpiewaka sławiącego urodę świata natury (skowronek-symbolizował pokorę, wyrzeczenie się buntu, poddanie się wyrokom boskim. Przeciwieństwo stanowił orzeł).
*Trzeci symbol jest ufny i daleki od buntowniczej wielkości, bohater Zaleskiego ma naiwność dziecięcą. Widoczne są tu związki z Schillerem, który traktuje dziecko jako byt o czystej naturze. Należy wypracować u artysty dziecięco-naiwnego sposobu widzenia i odczuwania świata. Tylko poezja daje możliwość powrotu do dzieciństwa.
Poetycka wizja Ukrainy jest próbą przywołania utraconego raju dzieciństwa (dzieciństwa bohatera, jednostki, a zarazem narodu). Poeta może ją przywrócić, jeśli ma naiwność, prostotę i uczciwość właściwą dziecku, a także potrafi zatrzeć własną świadomość dorosłości i doświadczenia. Z trzech wymienionych symboli składa się wzorzec poety narodowego, w którym stapiają się dwie tendencje: sentymentalna i romantyczna. Wprowadzone przez Zaleskiego nowe elementy do tradycji literackiej toposu arkadyjskiego przewartościowały ideę Arkadii, nadały jej romantyczny charakter. W wierszach Zaleskiego arkadyjską krainą jest Ukraina. Jest to świat zamierzchły. Poetyckie opisywanie dziejów Ukrainy było rezultatem odkrywania właśnie przez romantyków historyzmu. Arkadia u Zaleskiego inaczej niż u Brodzińskiego (sfera praktyczności życia codziennego) mieściła się w sferze marzeń i pragnień. Arkadia romantyczna pozwala na realizację ludzkich marzeń i staje się światem ducha. Poezja jako sposób szukania więzi z przeszłością, ale jej moc sięga również w przyszłość (nieśmiertelność poezji). Zespolenie się człowieka z naturą jest gwarancją ładu w świecie. Więzy duchowe między naturą a człowiekiem mogą być wyrażane w sferze emocjonalnej lub mają charakter metafizycznego porozumienia. Obraz natury bywa ukonkretniony w sentymentalnym, łagodnym pejzażu, odzwierciedlającym wewnętrzny nastrój bohatera.
W utworze Ludmiła ujawnione są tajemne, magiczne siły natury, która nie jest już tylko idyllicznym przedmiotem czułych tęsknot człowieka, ale która została ukazana w działaniu. Ingeruje ona w losy ludzkie, spełnia pragnienia nieszczęśliwej dziewczyny płaczącej po zmarłym kochanku, zsyła śmierć.
W wierszu Śpiewające jezioro opisana została w romantycznej poetyce wszechogarniająca człowiecze pragnienie miłości i umożliwiająca przerwanie istnienia ziemskiego, jeśli nie ma w nim miłości.
Sięgając do dumy, formy gatunkowej nie posiadającej rygorystycznych wyróżników formalnych, wychodził Zaleski naprzeciw romantycznym dążeniom do nierespektowania klasycystycznych norm gatunkowych, a jednocześnie przyjmował tendencje sentymentalnej poetyki, z którą duma była związana. Cechy tej poetyki zaznaczają się w środkach językowych, słowach-kluczach. Serce jako synonim najważniejszej wartości.
W wierszu Fiołek nie ma żadnego dramatycznego usprawiedliwienia dla łzawego nastroju poza tym, że podmiot wiersza określa się jako odludek stroniący od ludzi i świata, czuły i rzewny. Są to po prostu łzy czucia.
Poeta stara się przestrzegać w utworach zasad prostoty i szczerości. Chętnie stosuje powtórzenia i refreny, uzyskując efekt melodyjności. Używa typowych synonimów ukraińskich. Nowością było wprowadzenie, przez Zaleskiego do utworów nazw z obszaru ukraińskiego i regionalizmów. Mówiono, że Zaleski jest poetą barw i światła, elementu ruchu, muzyczności. Pragnął on umuzycznić polski wiersz. Był jednym z pierwszych, którzy wykształcili sylabotonizm (wyróżnia się meliczny z XVw i recytacyjny, zwany sylabotonizmem stopowym z XIXw.). Poza tym wprowadził różnorodne układy stroficzne, zmienił długość wersów, naddawał dodatkowe akcenty. Meliczność jego poezji była tak sugestywna, że uznano go za arcymistrza melodyjności.
Sentymentalny romantyk.
Zaleski podkreślał oryginalne cechy dumy ukraińskiej: śmiałość i żywość obrazów, płomienność uczuć, swobodę ducha. By sprostać zadaniom romantycznego poety narodowego realizował tylko te postulaty romantyczne, które nie przekreślały jego poetyckiej wizji świata: harmonijnego, opartego na serdecznym współistnieniu człowieka z naturą, słonecznego świata Arkadii. Kozackich bohaterów z jego dum cechowała swoista idealizacja, co skrytykował Goszczyński.
U schyłku lat dwudziestych XIX wieku, gdy romantyzm polski wchodził w fazę rewolucyjnego zaangażowania, odmienność poezji Zaleskiego od głównego nurtu nowej literatury uwidocznił się wyraźnie po raz pierwszy. Poeta nie pisał o wydarzeniach aktualnych. Zaleski dążył do zniwelowania dystansu między podmiotem mówiącym a światem przez niego prezentowanym, np. Mickiewicz zachował dystans.
Dziesięciolecie między 1820-1830 rokiem nazywane jest okresem „wstępującego” romantyzmu. Obok sentymentalno-idyllicznej teoretycznej koncepcji Brodzińskiego powstał również dynamiczno-rewolucyjny program Mochnackiego.
Poetycką wizję Ukrainy prezentował Zaleski, Goszczyński i Malczewski, ale każdy czynił to inaczej. Goszczyński widział ją w krwawych barwach walk. Przedstawił grozę rewolucji hajdamackiej. Malczewski prezentował pesymistyczną wizje, pojmował historię jako proces nieodwracalny, twierdził, że niemożliwe jest ocalenie ludzkich wartości, gdyż rozpad i śmierć są wszechogarniające. Bóg jest daleki, człowiek jest zdany na siebie. Natomiast Zaleski stworzył koncepcje poety-rewelatora (wieszcza). Dostrzegał ład w naturze i człowieku, ową harmonijność można ocalić dzięki medium poezji przybliżającej świat ukraińskiej Arkadii.
Pierwsze opinie.
Zaleski został dobrze oceniony przez F.S. Dmochowskiego i M. Podczaszyńskiego, M. Mochanckiego. Umieszczano go obok Mickiewicza, a i sam Mickiewicz miał o jego twórczości dobre zadnie.
Biografia tułacza.
W 1831 po przekroczeniu granicy pruskiej Zaleski udał się do Lwowa, gdzie przyjęto go serdecznie jako poetę narodowego i uczestnika walk powstańczych. W 1832 udał się do Paryża i osobiście poznał Adama Mickiewicza. Poeta zaczął tam czynnie działać w organizacjach emigracyjnych, rekompensując tym samym niemożność pisania. Początkowo związany był z Komitetem Narodowym Emigracji Polskiej, później wszedł do Komisji Funduszów Emigracyjnych tej organizacji. Poza tym był w redakcji Pielgrzyma Polskiego.
W 1835 założył wraz z Mickiewiczem, Wodzińskim i innymi Towarzystwo Słowiańskie, którego celem było wzniecić zapał wśród rodaków. To zainspirowało poetę do przełożenia na język polski ludowych pieśni serbskich. Później Zaleski uczestniczył w wielu organizacjach wraz z dalekim krewnym-Józefem Zaleskim. Z czasem poeta wycofał się z Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w którym długo działał, a nawet całkowicie odsunął się od polityki. Zaleski stał się bardzo religijny, wstąpił do Towarzystwa Braci Zjednoczonych (szerzenie patriotyzmu głownie za sprawą wiary w Boga). Po wycofaniu się ze wszystkich organizacji zaczął wieść życie wędrowca. Zaleski zerwał przyjaźń z Mickiewiczem, ożenił się z Zofią Rosengardtówną. Po śmierci Mickiewicza poczuł się jego następcą.
Życie z czasem zabrało mu najbliższych krewnych. Najpierw zmarł najmłodszy syn, potem jego krewny Zaleski, żona, córka, zięć, a potem on sam, (co za czarny scenariusz!!!). Zaleski zmarł w osamotnieniu w 1886 roku.
Pokora ocalająca.
Z okresu wahań, rozterek i wewnętrznej z sobą dyskusji Zaleski wyniósł przekonanie, że postawą jedynie słuszną jest religijna, która w jego pojmowaniu była szansą ocalającą w nawale politycznych wydarzeń.
Próby kontynuacji programu.
Oprócz tematu ukraińskiego poeta podjął tematykę religijną. Około roku 1840 powstały wiersze pozostające w jakiś sposób w kręgu oddziaływań i związków z ukraińską dumą i pieśnią ludową (W spółce ze słowikiem, Zozulicz, Smutna Krakowianka, Kalinowy most), a równolegle pisał Zaleski hymny dewocyjne oraz religijną sielankę zatytułowaną Przenajświętsza Rodzina. Zarazem usiłował realizować romantyczny model poezji wieszczej w takich utworach jak Sen-Drzewo-Wieszcze, czy Skra słońc-dech duchów. Pogodny, idylliczny świat pozostał i teraz głównym przedmiotem jego literackich dążeń. Zaleski zdawał sobie sprawę, jaką funkcję powinna pełnić literatura w określonej sytuacji politycznej. Dlatego też obok lirycznych piosenek tworzył „pobojańską pieśń” o narodowych dziejach. W powstałych na emigracji dumaniach historycznych kontynuował założenia programowe. Tematami faworyzującymi stają się: zwycięstwa oręża słowiańskiego, wątki rycerskie. Drugi wariant rozwijający tematy kresowe stanowią wiersze stylizowane na ludowe pieśni, będące obrazkami z życia ludu ukraińskiego. Pieśń wyrażająca ludzkie przeżycia staje się ostatecznym celem, a postacie z kręgu ludowego świata są jej przekazicielami i wykonawcami.
Przenajświętsza Rodzina zawiera wątek ewangeliczny przedstawiony w ujęciu sielankowym. Życie Chrystusa w okresie dzieciństwa jako pogodny obrazek przeniknięty atmosferą pobożności i czułości Świętej Rodziny. Temat tej religijnej sielanki określają: ewangeliczne ubóstwo, klimat pobożnego ładu i chrześcijańskiej dobroci.
Późna twórczość.
Dla współczesnych wiersze Zaleskiego jawiły się jako poezja liryczno-konsolacyjna. Było to przyczyną, że dla szerokiego odbiorcy jego skowronkowa muza zdawała się bardziej trwale zapisywać w polskiej poezji niż religijno-mistyczne utwory. Nadchodzące lata i wydarzenia (powstanie styczniowe) nie sprzyjały nasyceniu poezji tonami radosnymi. Zaleski zmienia swoją poezję, która odtąd zaczyna wypełniać funkcję posłanniczą.
Historiozoficzny poemat Duch od stepu określono jako utwór mesjanistyczny. Jest on poetyckim rozrachunkiem z dotychczasową drogą twórczą i jest nowym credo artystycznym.
Zaleski wyróżnia dwa źródła inspiracji. Jedną jest Ukraina-matka, mistyczna siła zsyłająca natchnienie. Druga stała się wiara jako szansa otwierająca nowe, zaczarowane światy poezji, przeciwstawione „nocy” rzeczywistości emigracyjnej.
W koncepcji poetyckiego „ja” nowym elementem jest postawa wybaczająca światu i służebna praca poety. Przedstawianie świata w sennych obrazach, poezja jako sen.
Utwór Sen-Drzewo-Wieszcz wyraża w trojaki sposób charakter symboliki snu w życiu Zaleskiego. Po pierwsze sen oznacza sentymentalne wspomnienie błogiego czasu młodości i miłości. Po wtóre, ma sens tajemniczego symbolu wywodzącego się z ludowych wierzeń w czarowną moc ziół. Po trzecie zaś, wedle słów poety, istnieje jeszcze inny sen, „sen utajony”, pochodzący z „Bożej rosady”, tajemniczy sen zamknięty w równie tajemniczym i symbolicznym drzewie stojącym gdzieś na stepach na straży mogił przodków. Sen-drzewo jest pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem. Drzewo jest snem, czyli marzeniem, które łączy się z przyszłością.
W późniejszych wierszach Zaleski traktuje rzeczywistość jako konieczną fazę zła i cierpień, które umożliwia mające się spełnić odkupienie. Cierpienie zyskuje optymistyczny sens potrzebnej ofiary ( Łzy).
W wierszach, które były reakcją na powstanie styczniowe można dostrzec elementy antycarskie (Pod krajobrazem sybirskim, Improwizacja polska ku panslawistom powracającym z Moskwy) i przekonanie o słuszności walki zbrojnej. Przelana krew i sybirskie zsyłki jako akt ofiary przybliżającej wyzwolenie (Senliwy szum). Polska jako naród męczeński, ale też wybrany, gdyż ma przynieść wybawienie (analogia do Mickiewicza). Pojawia się koncepcja przywódcy narodu z mesjanistyczna ideą (Krzyż wytyczny, Bojanicz, Otucha). Przed śmiercią pojawia się pesymizm u poety związany z brakiem wolności (Niewyśpiewana).
Dzieje sławy.
W latach 1841-1842 ukazały się w Poznaniu dwa tomy poezji Zaleskiego z pochwalną przedmową wydawcy-E. Raczyńskiego. Wydano je również w Paryżu.
Krytycznie o Zaleskim wypowiadał się Juliusz Słowacki, co często uważano za bezpodstawne.
Łagodna, czuła pieśń Zaleskiego spełniała ważny warunek stawiany poezji w tamtym czasie: opierała się na zasadzie miłości, była serdecznym uczynkiem, spełniała postulat zgodności między poetycką realizacją a wewnętrzną postawą moralną twórcy.
Pozytywiści twórczość progu epoki ostro krytykowali twórczość Zaleskiego.
W kręgu błogosławionych pieśni.
Zaleski miał opinię twórcy, który duszę swoją przelewa w utwory. Do kręgu poetów kontynuujących twórczość Zaleskiego należy włączyć przede wszystkim Teofila Lenartowicza.
***Dzieje wydań-pierwszy zbiorek Poszyj J.B. Zaleskiego ukazał się w Wilnie w roku 1838.
1