Dumka Hetmana Kosińskiego (1822)
Dumka ta została oparta na ukraińskiej pieśni ludowej Jechał Kozak za Dunaj.
Postaci Hetmana i przywódcy powstania kozackiego, Krzysztofa Kosińskiego nadał poeta cechy rycerza polskiego, zachowując w dumce jedynie ukraińskie i kozackie tło.
Podmiot wzywa do odsieczy Czehryna zaatakowanego przez wojska tatarskie, opisuje swoje pożegnanie z ukochaną oraz prosi Boga o łaskę mająca uchronić jego i innych towarzyszy broni przed strachem i śmiercią.
Śpiew poety (1823)
Jest to credo poetyckie Zaleskiego, poemat programowy, określający rodzaj własnej twórczości i jej charakter uczuciowy. Utrzymany w tonie żartobliwym, stylu obfitującym w liczne spieszczenia, stał się manifestem poetyckim, w którym Zaleski zawarł swe poglądy na rozumienie roli poety i poezji w społeczeństwie.
Podmiot mówiący, będący jednocześnie bohaterem lirycznym charakteryzowany jest jako tęskny, czuły śpiewak, poeta, opiewający świat ideału, kraj lat dziecinnych.
Wiersz pełni funkcję terapeutyczną, kojącą tragizm człowieka współczesnego. Pełen jest sielskich obrazków: łany zboża płonące w słońcu, zielone doliny, gaje pełne kwiatów
i ptaków.
Podmiot opisuje stany ducha, takie jak wzruszenie, zachwyt i radość oraz pozostawia nadzieję na szczęście niebieskie po śmierci dla wszystkich chrześcijan.
Dumka Mazepy (1824)
Podmiotem lirycznym wiersza jest Mazepa, właściwie Jan Kołodyński- młody, piękny
i śmiały kozak, pochodzący z bogatej rodziny, o nieco dzikim charakterze. Kochał Polki nie lubił Polaków, śpiewał przy torbanie i tęsknił za wojną.
W wierszu Mazepa opowiada o tym jak opuszcza dwór króla Jana Kazimierza w nadziei, że zostanie hetmanem kozackim W żartobliwy sposób zwraca się również do ponów polskich, aby darowali mu jego miłosne wybryki.. Mówi, że słyszy jak głos broni wzywa go do walki
i nie pozwala siedzieć mu bezczynnie w jednym miejscu, w którym popsuła się młodzież
a władza myśli tylko o zabawie. Najlepiej poczuje się będąc znowu w obozie kozackim pośród łupów wojennych i znajomych krajobrazów.
Duma z pieśni ludu ukraińskiego (1825)
Duma należy do grupy utworów Zaleskiego realizujących jego koncepcję poezji i modelu poety. Przepojona melancholią i smutkiem elegijnym, jest przypomnieniem utraconego raju dzieciństwa.
Wypowiedź podmiotu lirycznego traktowana jest jako „głos syna Ukrainy”, który czerpie natchnienie i ukojenie z ukraińskich pieśni i tamtejszej przyrody.
Motyw pobojańskiej pieśni poruszony w utworze ma oznaczać rycerskość, optymizm
i zwycięstwo, ma być przedłużeniem dawnych pieśni uwieczniających zwycięskie boje
i szczęśliwe, waleczne czasy.
Czajki (1826-1829)
Wiersz opisuje powrót z wyprawy kozackiej na czajkach, hetmana Piotra Konaszewicza, najsławniejszego wodza polskich Kozaków.
Kozacy wyśpiewują pieśń pochwalną na część swojego wodza. Hetman pokazany jest
z perspektywy żołnierzy kozackich jako zamyślony, czujny wojownik, zawsze gotowy na kolejną wyprawę i stoczenie zwycięskiej bitwy.
Śpiewające jezioro (1828)
W wierszu opisana została w romantycznej poetyce wszechogarniająca i czarowna moc natury, będącej siłą aprobującą człowiecze pragnienie miłości i umożliwiającą człowiekowi przerwanie istnienia ziemskiego, jeśli miłości w nim nie ma.
Pośród romantycznego, górskiego krajobrazu rozgrywa się tragedia rozdzielonych kochanków- Majumy i Muradyna.
Majuma wyśpiewuje żałosne pieśni, aż w końcu pogrążana w rozpaczy, straciwszy nadzieję na powrót ukochanego, popełnia samobójstwo, topiąc się w jeziorze.
Rusałki (1828)
Na kanwę epicką utworu złożyły się różnorakie składniki, zarówno z czasów dzieciństwa
i młodości, echa przeżytej miłości do Róży Żukowskiej, jak i wpływ ukraińskiej pieśni ludowej oraz romantyki niemieckiej.
Pierwsza osoba mówiąca w utworze to Cisław Zorza- śpiewak ludu. Elementy fantastyczne, przedstawione w wierszu są arabeskami przy większym historycznym obrazie, wyobrażeniem ludu i poety.
Przesilenie
Podmiot liryczny wspomina chwile spędzone z ukochaną Zoryną oraz to, jakim był przy niej romantycznym i czułym człowiekiem. Widział w niej piękną czarownicę, która jednym gestem potrafi pokierować jego duszą i ciałem.
Przywołane tu elementy nocy: gwiazdy, księżyc i słońce w symbolice ukraińskich pieśni ludowych odgrywają bardzo ważną rolę.
Przestraszony groźbami Zoryny bohater, uciekł od swej ukochanej i trafił do gaju Rusałek.
Skarga
Wędrującemu po krainie Rusałek bohaterowi przychodzą do głowy różne myśli połączone ze strachem. W końcu dostrzega rusałki, a wśród nich także Zorynę, która przekonuje go do złożenia przysięgi, że nigdy nie przekroczy on wyznaczonej przez nią granicy.
Przepióreczka
Rusałki uciekają, nie zważając na mężczyznę, który pobiegł za nimi i z ukrycia obserwował ich taniec (przepióreczkę). Dziewczęta kręciły się w kole, a w środku tańczyła Zoryna. Bohater już chciał przyłączyć się do zabawy, gdy nagle dostrzegł inne obserwujące go
z ukrycia rusałki.
Cudowność
Rusałki postanawiają wymierzyć karę Cisławowi za to, że nie dotrzymał danego wcześniej słowa i zabierają mu jego ukochaną Zorynę.
Grono bogiń zebrało się przy Zorynie i utworzyło krąg, z którego nie mogła się wydostać.
Załamany Cisław nie może jej pomóc i upada tracąc przytomność. Gdy się budzi czuje przy sobie bicie serca Zoryny.
Epilog. Do przyjaciół.
W epilogu podmiot liryczny jawi nam się jako tęskny i czuły poeta, śpiewak.
Sławi młodość, beztroskę i miłość. Tłumaczy, iż w pogoni za marzeniami można stracić to, co jest dla nas najważniejsze. Podobnie jak Cisław stracił Zorynę. Na końcu jednak dodaje, iż to, co stanowi nasze szczęście składa się z różnych obrazów życia, uczuć i pamiątek z lat młodzieńczych.
Bojanicz (1838-1840)
W wierszu opisane zostało nadejście Bojanicza - poety, śpiewaka, zwiastowane przez znaki natury, serdeczne wróżby. Wiersz wykorzystuje ważną dla Zaleskiego koncepcję związku człowieka z naturą oraz koncepcję osobowego przywódcy narodu.
Sen- Drzewo- Wieszcze (1839)
Geneza Snu wiąże się z rozmową Seweryna Goszczyńskiego z Zaleskim na temat rodzimego nazewnictwa ziół i kwiatów. Pierwiosnka, lud ukraiński nazywa snem.
Symbolika snu ma w utworze potrójny charakter: sentymentalne wspomnienie błogiego czasu młodości, sens tajemniczego symbolu wywodzącego się z ludowych wierzeń w czarowną moc ziół, według poety istnieje jeszcze inny sen, sen utajony pochodzący z bożej rosady, tajemniczy sen zamknięty w symbolicznym drzewie stojącym gdzieś na stepach, na straży mogił przodków.
Sen- Drzewo jest jakby pośrednikiem miedzy Bogiem a człowiekiem. Drzewo jest snem, ale sen ten otwiera się ku przyszłości. Drzewo wyrosłe na ziemi i w tradycji przodków łączy sen- marzenie odwołujące się do tej tradycji w marzeniu o przyszłości. Wobec tego sen jest wieszczym proroctwem. Takie ujęcie zbliża Zaleskiego do koncepcji mesjanistycznej, łączy się także z romantyczną koncepcją poety- wieszcza.
Podmiot liryczny mówi, iż Sen- Drzewo zaklął sam poeta Bojan- twórca dum, będący bardzo ważną postacią w twórczości Zaleskiego.
Modlitwa za Polską (1840)
Wiersz jest modlitwą i prośbą skierowaną do Boga i Świętych o to, aby uratowali Polskę przed całkowitym upadkiem. Zaleski zestawia w wierszu kalendarz klęsk, w którym prawdopodobnie mieszczą się: emigracja po upadku Konstytucji 3 maja, rozbiory i wreszcie powstanie listopadowe. Polska przedstawiona jest w wierszu jako naród męczeński, który ma przynieść wybawienie współczesnemu światu.
Ku młodziankom polskim (1863)
Wiersz pozostaje w bezpośrednim związku ze straceniem na szubienicy Zygmunta Sierakowskiego, jednego z najwybitniejszych przywódców powstania styczniowego.
Utwór jest poetyckim hołdem oddanym młodziankom- powstańcom 1863 r. związanym ze stronnictwem „czerwonych”, działającym na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Zaleski widział powstańców styczniowych w mesjanistycznej aureoli. Ich nazwiska wymienia w teksie: Koziełło, Padlewski, Drohomirecki.
Wykorzystany w tekście zwrot wieszcz namogilny wiąże się w języku Zaleskiego
z romantyczną topiką grobu, mogiły, cmentarza. Mogiła ma tu znaczenie symboliczne, jest przede wszystkim grobem ojczyzny, pod którym tętnić może życie, która może się odrodzić. Poeta- wieszcz staje się pośrednikiem między zamkniętą w grobie, lecz nie martwą przeszłością a przyszłością.