Józef Bohdan Zaleski
- Urodzony 14 lutego 1802 we wsi Bohaterce (gubernia kijowska), najmłodszy z trzynaściorga rodzeństwa. Wychowywał się u ciotki pod Kaniowem.
- W roku 1812 jego najstarszy brat Eliasz oddał go do szkoły w Humaniu. Tu zaprzyjaźnił się z Sewerynem Goszczyńskim, w 1818 także z Michałem Grabowskim. W 1820 Zaleski i Goszczyński przerwali naukę i wyjechali do Warszawy, aby rozpocząć studia na uniwersytecie. Na studia nie udało im się dostać, natomiast zostali przyjęci do tajnego związku Wolnych Polaków.
- Zaleski jako młody poeta pozyskuje opiekę Kazimierza Brodzińskiego.
- Pracuje jako nauczyciel domowy u pułkownika Górdkiego, od 1824 u Szembeków w Płocku, z którymi podróżuje po kraju.
- W powstaniu listopadowym był adiutantem sztabu dywizji generała Szembeka, walczył pod Dobrem, Sochaczewem i Grochowem, otrzymał krzyż Virtuti Militari.
- W czerwcu 1831 wybrany został posłem z powiatu taraszczyńskiego (woj. kijowskie), nastepnie piastuje stanowisko sekretarza przy prezydencie Warszawy; w tym czasie należy do redakcji "Nowej Polski".
- We wrześniu 1831 z korpusem gen. Hieronima Ramonino przekroczył granicę pruską, ze Stanisławem Worcellem udał się do Lwowa. Tu poznał poetę Wacława Zaleskiego, zaprzyjaźnił się z majorem Józefem Zaleskim. W kwietniu 1832 razem z Worcellem wyjechał do Paryża, po drodze zwiedzając Kraków i Tatry.
- We Francji brał udział w życiu politycznym emigracji, zaprzyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem. W jesieni 1833 odbył wycieczkę na południe Francji. W grudniu 1834 był jednym z założycieli Braci Zjednoczonych, w 1835 wstępuje do Towarzystwa Demokratycznego (występuje w 1837), następnie do Towarzystwa Słowiańskiego.
- W latach 1843 i 1845 odbył rekolekcje u trapistów w Alzacji.
- W 1846 żeni się z Zofią Rosengardtówną, uczennicą Chopina. W czerwcu 1848 wybrał się na Zjazd słowiański w Pradze jako delegat grona sejmowego paryskiego, zjazd został ropędzony przez władze austriackie przed jego przybyciem. Po powrocie mieszkał w Paryżu, w 1850 ponownie osiadł w Fontainebleau, do Paryża powrócił w roku 1860 po śmierci najmłodszego syna.
- Po śmierci żony w 1868 roku Zaleski zamieszkał w Vallepreux u zamężnej córki. Po śmierci córki i zięcia mieszkał sam. Niemal zupełnie oślepły i samotny zmarł w 1886 roku. Pochowano go na cmentarzu w Montmartre, składając mu do trumny woreczek ukraińskiej ziemi.
Twórczość
Pisywał dumy rycersko-kozackie i utwory liryczno-refleksyjne, wzorowane na ukraińskich pieśniach ludowych, mające znamię programowych wypowiedzi autora.
Podmiot liryczny (mówiący) to: tęskny, czuły śpiewak, poeta. Nakreślony w wierszach poeta ma oblicze podwójne: z jednej str. jest to wesoły śpiewak głoszący radość i urodę świata, czuły marzyciel rozpamiętujący własną szczęśliwą przeszłość, - z drugiej str. osobowość nieszczęśliwa, pełna rozterek i tęsknot za utraconą bezpowrotnie przeszłością. Opiewa on własne stany emocjonalne. Bohater i przeszłość przedstawiane są w tradycji sentymentalnej. Trzy symbole określają lirycznego „ja”:
1. postać ukraińskiego barda - Bojana. Nawiązał Zaleski do postaci legendarnego śpiewaka znad Dniepru znanego ze „Słowa o pułku Igora”. Jest to ludowy wzorzec poety opiewającego dzieje przodków. Dzięki temu utworzył klimat i stylistykę dum ukraińskich.
2. symbol ptaka - skowronka, słowika. Zaświadczało to o przyjęciu postawy pokornej, w której wyrzeczenie się buntu i poddanie wyrokom boskim w ufności i prostocie serca stało się służbą bożą na ziemi (orły, sępy, sokoły - symbole rewolucyjne).
3. naiwność dziecięca bohatera. - związki z Schillerem i jego refleksją na temat sposobów poety podejścia do świata. Dziecko to byt o czystej naturze. Naiwność i prostota są cechą geniuszu.
Patrzenie na kraj lat dziecięcych, dziecko to mieszkaniec tej Arkadii. Poeta może ją ocalić i przywrócić tylko wtedy, jeśli ma naiwność, prostotę i uczuciowość właściwą dziecku. Wrażliwość dziecka połączona zostaje z wrażliwością wychowanka ziemi ukraińskiej, syna stepu i spadkobiercy ukraińskiej pieśni.
Tradycja sentymentalna. Budował wizję narodu zmierzającego do szczęścia przez realizowanie się we własnej, narodowej poezji - sielskiej, łagodnej, w miłości natury i ojczyzny. Ta wizja harmonii i ładu miała wyrażać się w idylli i elegii. Idylliczny świat - wyidealizowany, nie ważne miejsce i stan bohatera, ważna czystość jego serca, harmonia. Zaleski stał się twórcą sentymentalnej wersji romantyzmu. Nadał Arkadii romantyczny charakter.
W wierszach Zaleskiego arkadyjską krainą szczęścia jest Ukraina - świat zamierzchłej, rycerskiej przeszłości, pełen chwały i baśniowego uroku, świat przyjaznej natury, kraina głębokich więzi człowieka z przyrodą. Poetyckie opisanie dziejów Ukrainy było rezultatem odkrywania przez romantyków historyzmu. Nowa całość mityczna: akradyjsko-kozacko-ukraińska była Arkadią serca, ale nie mieściła się w sferze praktyczności życia codziennego, ale w sferze marzeń i pragnień. Arkadia romantyczna istnieje w poezji i dzięki niej. Poezja jest sposobem szukania więzi z przeszłością.
Używał powtórzeń i refrenów uzyskując efekt melodyjności; wykorzystywał rytmikę dającą zbliżenie do melodyki ludowych pieśni, używał charakterystycznych dla pieśni paralelizmów, posługiwał się typowymi dla ludowych dum ukr. synonimami lub tautologiami poetyckimi. Słownictwo ukraińskie wzbogacało i uegzotyczniało wiersze, wprowadzało w krąg potocznego języka ukraińskiego.
Poeta barw i światła - w wierszach jest wiele kolorów ( Śpiewające jezioro). Wprowadza też Zaleski animizację lub personifikację natury i gromadzi określenia czynności. Ruch, dźwięk i melodyjność stanowią gł. zasadę organizacji jego wypowiedzi poetyckiej. Zaleski był jednym z pierwszych, którzy u progu romantyzmu wykształcili polski sylabotonizm - nurt meliczny sylabotonizmu. Meliczność poezji Zaleskiego była tak urzekająca, że uznano go za arcymistrza melodyjności. Do jego wierszy komponowano muzykę, a jego taneczno-pieśniową metrykę kontynuowali i naśladowali młodsi poeci romantyczni.
Krytyka warszawska od początku widziała w Zaleskim romantyka, porównywała go z Mickiewiczem. Tymczasem, Mickiewiczowski poeta-narrator zachowuje dystans wobec ludowego prymitywu i odpowiedniego mentalności ludowej widzenia świata. Zaleski dąży do zniwelowania dystansu między podmiotem mówiącym a światem przez niego prezentowanym. Podmiot liryczny staje się u niego komponentem świata kreowanego w utworze.
Błahą, ludową dumkę, słowiczą piosnkę, Zaleski określał jako „muzę szczebiotkę” Ale martwił się, że w obliczu niewoli narodu i jego ciężkich doświadczeń, poezja taka jest zbyt błaha i uciszająca (Zgryzota i łaska). Z romantycznym przekonaniem, poezja powinna być sumieniem narodu, jego przewodniczką duchową. Dlatego Zaleski tworzył „pobojańską pieśń” o narodowych dziejach. Utworzył model poezji łączący muzę skowronkową z pieśnią bojańską (Żywa pieśń, Kalinowy most, Tędy, tędy leciał ptaszek).
Dumy historyczne - rozwój wątku rycerskiego, często wątek rycerski łączył się z sielankowym obrazem małego szczęścia rodzinnego w otoczeniu wiejskiej przyrody (Downarowski na jasyrze).
Dumki, szumki, wiośnianki - wiersze stylizowane na pieśni ludowe, obrazki z życia ludu Ukrainy. Nazwy wskazują na wesołą, rzewną treść pieśni, ich prostotę, serdeczność, rodzaj „czysto ziemiański” - związany ze światem ludowym, wiejską społecznością. Obraz świata budowany jest tu przez relacje bohaterów posiadających swój pierwowzór w tradycji ludowej, spełniających w wierszu rolę podmiotu mówiącego. Wyrażają oni ludzkie przeżycia jako główny cel, są przekazicielami i wykonawcami. Pieśń jest tu rodzajem „przytoczenia” charakterystycznego dla sielanki, świadczy o związkach z tradycją idyllizmu. Poeta utrwala ustną tradycję ludową. Dystans podmiotu do obrazu świata uświadamia, że jest on tylko marzeniem i elegijnym przedmiotem ludzkich tęsknot (Latawiec).
Poezja jako sen. Motyw wykorzystywany przy ukazaniu idylli. W latach emigracyjnych częstotliwość określeń ujmujących poezję jako materializację sennego marzenia zwiększa się jeszcze bardziej (Duch od stepu, Ze snu, Sam z pieśnią, Do gęśli, Wieszcz-gość. Idylliczny „sen o szczęściu” zwykle ma podkreśloną lokalizację ukraińską. W Duchu od stepu sen oznacza też ludzką pamięć, przypomnienie. Pytanie o to, co jest rzeczywistością, a co złudą senną - życie czy poezja. Następnie „śnić raj” zaczęło oznaczać także niebiański sen ducha (Nastrój) oraz poetyckie proroctwo przyszłości, przeczucie, nadzieja (Chorowód polski).
Symbol drzewa-snu-proroctwa - Sen-Drzewo-Wieszcze, wiersz z 1839. Sen-drzewo jest pośrednikiem a człowiekiem. Drzewo jest snem, ale też otwiera się ku przyszłości. Drzewo wyrosłe z ziemi i tradycji przodków łączy sen-marzenie odwołujące się do tej tradycji - z marzeniem o przyszłości. Zbliża to Zaleskiego do idei mesjanistycznych, łączy z romantyczną koncepcją poety-wieszcza, proroka. Będzie on twórcą nieśmiertelnych pieśni. Kwinta w mej gęśli - Zaleski podkreśla młodzieńczość Słowiańszczyzny, podobnie jak Mickiewicz krytykował zafascynowanie cywilizacją, postępem i techniką, które stały się przyczyną kryzysu moralnego społeczeństwa.
Antycarskie akcenty - Pod krajobrazem sybirskim, Improwizacja polska ku panslawistom powracającym z Moskwy + przekonanie o słuszności walki zbiorowej. Krewi i sybirskie zsyłki są katem ofiary przybliżającej wyzwolenie - Senliwy szum, Święć się wola Twoja. Zaleski uważał Polskę za naród wybrany - Modlitwa za Polskę, Łzy, Paralityk. Koncepcja osobowego przywódcy narodu - Krzyż wytyczny, Bojanicz, Otucha. Oczekiwanym mężem jest poeta, śpiewak ludu, jego nadejście zwiastowane będzie przez znaki natury. Przybierze on postać hetmana ukształtowanego na wzór ukraińskich bohaterów z wczesnych dum.
Mesjanizm był owocem romantyzmu, stwarzał romantyzmowi nadzieję na dokonanie odnowy świata. Ale wraz z upadkiem styczniowym, odsłonił się utopijny obraz mesjanizmu, złamało to nadzieje na zbawienie przez cierpienie oraz na odzyskanie niepodległości Polski. W wierszach popowstaniowych uwidaczniają się u Zaleskiego akcenty pesymizmu nie dające się przezwyciężyć katolicką ideą życia pozagrobowego ( W zmierzchu dnia). U kresu życia napisał „Niewyśpiewaną”, gdzie wyraził świadomość, że nie będzie mu dane spełnić pieśni bojańskiej, którą rozumiał jako hymn na cześć nadchodzącej wolności.
Dzieła wybrane
Dumka Hetmana Kosińskiego
Dumka ta została oparta na ukraińskiej pieśni ludowej Jechał Kozak za Dunaj.
Postaci Hetmana i przywódcy powstania kozackiego, Krzysztofa Kosińskiego nadał poeta cechy rycerza polskiego, zachowując w dumce jedynie ukraińskie i kozackie tło. Podmiot wzywa do odsieczy Czehryna zaatakowanego przez wojska tatarskie, opisuje swoje pożegnanie z ukochaną oraz prosi Boga o łaskę mająca uchronić jego i innych towarzyszy broni przed strachem i śmiercią.
Śpiew poety
Jest to credo poetyckie Zaleskiego, poemat programowy, określający rodzaj własnej twórczości i jej charakter uczuciowy. Utrzymany w tonie żartobliwym, stylu obfitującym w liczne spieszczenia, stał się manifestem poetyckim, w którym Zaleski zawarł swe poglądy na rozumienie roli poety i poezji w społeczeństwie.
Podmiot mówiący, będący jednocześnie bohaterem lirycznym charakteryzowany jest jako tęskny, czuły śpiewak, poeta, opiewający świat ideału, kraj lat dziecinnych.
Wiersz pełni funkcję terapeutyczną, kojącą tragizm człowieka współczesnego. Pełen jest sielskich obrazków: łany zboża płonące w słońcu, zielone doliny, gaje pełne kwiatów
i ptaków. Podmiot opisuje stany ducha, takie jak wzruszenie, zachwyt i radość oraz pozostawia nadzieję na szczęście niebieskie po śmierci dla wszystkich chrześcijan.
Dumka Mazepy
Podmiotem lirycznym wiersza jest Mazepa, właściwie Jan Kołodyński- młody, piękny
i śmiały kozak, pochodzący z bogatej rodziny, o nieco dzikim charakterze. Kochał Polki nie lubił Polaków, śpiewał przy torbanie i tęsknił za wojną.
W wierszu Mazepa opowiada o tym jak opuszcza dwór króla Jana Kazimierza w nadziei, że zostanie hetmanem kozackim W żartobliwy sposób zwraca się również do ponów polskich, aby darowali mu jego miłosne wybryki.. Mówi, że słyszy jak głos broni wzywa go do walki
i nie pozwala siedzieć mu bezczynnie w jednym miejscu, w którym popsuła się młodzież
a władza myśli tylko o zabawie. Najlepiej poczuje się będąc znowu w obozie kozackim pośród łupów wojennych i znajomych krajobrazów.
Duma z pieśni ludu ukraińskiego
Duma należy do grupy utworów Zaleskiego realizujących jego koncepcję poezji i modelu poety. Przepojona melancholią i smutkiem elegijnym, jest przypomnieniem utraconego raju dzieciństwa.
Wypowiedź podmiotu lirycznego traktowana jest jako „głos syna Ukrainy”, który czerpie natchnienie i ukojenie z ukraińskich pieśni i tamtejszej przyrody.
Motyw pobojańskiej pieśni poruszony w utworze ma oznaczać rycerskość, optymizm
i zwycięstwo, ma być przedłużeniem dawnych pieśni uwieczniających zwycięskie boje
i szczęśliwe, waleczne czasy.
Czajki
Wiersz opisuje powrót z wyprawy kozackiej na czajkach, hetmana Piotra Konaszewicza, najsławniejszego wodza polskich Kozaków.
Kozacy wyśpiewują pieśń pochwalną na część swojego wodza. Hetman pokazany jest
z perspektywy żołnierzy kozackich jako zamyślony, czujny wojownik, zawsze gotowy na kolejną wyprawę i stoczenie zwycięskiej bitwy.
Śpiewające jezioro
W wierszu opisana została w romantycznej poetyce wszechogarniająca i czarowna moc natury, będącej siłą aprobującą człowiecze pragnienie miłości i umożliwiającą człowiekowi przerwanie istnienia ziemskiego, jeśli miłości w nim nie ma.
Pośród romantycznego, górskiego krajobrazu rozgrywa się tragedia rozdzielonych kochanków- Majumy i Muradyna.
Majuma wyśpiewuje żałosne pieśni, aż w końcu pogrążana w rozpaczy, straciwszy nadzieję na powrót ukochanego, popełnia samobójstwo, topiąc się w jeziorze.
Rusałki
Na kanwę epicką utworu złożyły się różnorakie składniki, zarówno z czasów dzieciństwa
i młodości, echa przeżytej miłości do Róży Żukowskiej, jak i wpływ ukraińskiej pieśni ludowej oraz romantyki niemieckiej.
Pierwsza osoba mówiąca w utworze to Cisław Zorza- śpiewak ludu. Elementy fantastyczne, przedstawione w wierszu są arabeskami przy większym historycznym obrazie, wyobrażeniem ludu i poety.
Przesilenie
Podmiot liryczny wspomina chwile spędzone z ukochaną Zoryną oraz to, jakim był przy niej romantycznym i czułym człowiekiem. Widział w niej piękną czarownicę, która jednym gestem potrafi pokierować jego duszą i ciałem.
Przywołane tu elementy nocy: gwiazdy, księżyc i słońce w symbolice ukraińskich pieśni ludowych odgrywają bardzo ważną rolę.
Przestraszony groźbami Zoryny bohater, uciekł od swej ukochanej i trafił do gaju Rusałek.
Skarga
Wędrującemu po krainie Rusałek bohaterowi przychodzą do głowy różne myśli połączone ze strachem. W końcu dostrzega rusałki, a wśród nich także Zorynę, która przekonuje go do złożenia przysięgi, że nigdy nie przekroczy on wyznaczonej przez nią granicy.
Przepióreczka
Rusałki uciekają, nie zważając na mężczyznę, który pobiegł za nimi i z ukrycia obserwował ich taniec (przepióreczkę). Dziewczęta kręciły się w kole, a w środku tańczyła Zoryna. Bohater już chciał przyłączyć się do zabawy, gdy nagle dostrzegł inne obserwujące go
z ukrycia rusałki.
Cudowność
Rusałki postanawiają wymierzyć karę Cisławowi za to, że nie dotrzymał danego wcześniej słowa i zabierają mu jego ukochaną Zorynę.
Grono bogiń zebrało się przy Zorynie i utworzyło krąg, z którego nie mogła się wydostać.
Załamany Cisław nie może jej pomóc i upada tracąc przytomność. Gdy się budzi czuje przy sobie bicie serca Zoryny.
Epilog. Do przyjaciół.
W epilogu podmiot liryczny jawi nam się jako tęskny i czuły poeta, śpiewak.
Sławi młodość, beztroskę i miłość. Tłumaczy, iż w pogoni za marzeniami można stracić to, co jest dla nas najważniejsze. Podobnie jak Cisław stracił Zorynę. Na końcu jednak dodaje, iż to, co stanowi nasze szczęście składa się z różnych obrazów życia, uczuć i pamiątek z lat młodzieńczych.
Bojanicz
W wierszu opisane zostało nadejście Bojanicza - poety, śpiewaka, zwiastowane przez znaki natury, serdeczne wróżby. Wiersz wykorzystuje ważną dla Zaleskiego koncepcję związku człowieka z naturą oraz koncepcję osobowego przywódcy narodu.
Sen- Drzewo- Wieszcze
Geneza Snu wiąże się z rozmową Seweryna Goszczyńskiego z Zaleskim na temat rodzimego nazewnictwa ziół i kwiatów. Pierwiosnka, lud ukraiński nazywa snem.
Symbolika snu ma w utworze potrójny charakter: sentymentalne wspomnienie błogiego czasu młodości, sens tajemniczego symbolu wywodzącego się z ludowych wierzeń w czarowną moc ziół, według poety istnieje jeszcze inny sen, sen utajony pochodzący z bożej rosady, tajemniczy sen zamknięty w symbolicznym drzewie stojącym gdzieś na stepach, na straży mogił przodków.
Sen- Drzewo jest jakby pośrednikiem miedzy Bogiem a człowiekiem. Drzewo jest snem, ale sen ten otwiera się ku przyszłości. Drzewo wyrosłe na ziemi i w tradycji przodków łączy sen- marzenie odwołujące się do tej tradycji w marzeniu o przyszłości. Wobec tego sen jest wieszczym proroctwem. Takie ujęcie zbliża Zaleskiego do koncepcji mesjanistycznej, łączy się także z romantyczną koncepcją poety- wieszcza. Podmiot liryczny mówi, iż Sen- Drzewo zaklął sam poeta Bojan- twórca dum, będący bardzo ważną postacią w twórczości Zaleskiego.
Modlitwa za Polską
Wiersz jest modlitwą i prośbą skierowaną do Boga i Świętych o to, aby uratowali Polskę przed całkowitym upadkiem. Zaleski zestawia w wierszu kalendarz klęsk, w którym prawdopodobnie mieszczą się: emigracja po upadku Konstytucji 3 maja, rozbiory i wreszcie powstanie listopadowe. Polska przedstawiona jest w wierszu jako naród męczeński, który ma przynieść wybawienie współczesnemu światu.
Ku młodziankom polskim
Wiersz pozostaje w bezpośrednim związku ze straceniem na szubienicy Zygmunta Sierakowskiego, jednego z najwybitniejszych przywódców powstania styczniowego.
Utwór jest poetyckim hołdem oddanym młodziankom- powstańcom 1863 r. związanym ze stronnictwem „czerwonych”, działającym na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Zaleski widział powstańców styczniowych w mesjanistycznej aureoli. Ich nazwiska wymienia w teksie: Koziełło, Padlewski, Drohomirecki.
Wykorzystany w tekście zwrot wieszcz namogilny wiąże się w języku Zaleskiego
z romantyczną topiką grobu, mogiły, cmentarza. Mogiła ma tu znaczenie symboliczne, jest przede wszystkim grobem ojczyzny, pod którym tętnić może życie, która może się odrodzić. Poeta- wieszcz staje się pośrednikiem między zamkniętą w grobie, lecz nie martwą przeszłością a przyszłością.