JÓZEF BOHDAN ZALESKI
- poeta zapomniany, cieszył się uznaniem za życia, lecz nie znalazł zainteresowania u „późnego wnuka”. W epoce romantycznej był stawiany w czołówce najlepszych poetów. W II poł. XIX w. nowe tendencje spowodowały, że zmalała wartość jego poezji.
- należał do pierwszego pokolenia romantyków polskich. Zaleski był silnie związany z tradycją poetyki sentymentalizmu. Jego twórczość była realizacją konkretnego programu poetyckiego, który był jedną z propozycji literackich wczesnego romantyzmu - istotne wyznaczniki poetyki sentymentalnej poeta miał złączyć z postulatami stawianymi przez rodzący się romantyzm.
- ur. w 1802 r. we wsi Bohatyrka na Ukrainie (gubernia kijowska). 12 rodzeństwa miał. Po jego narodzinach zmarła jego matka. Wszystkimi opiekował się najstarszy brat Eliasz, bo ojciec szukał szczęścia na Litwie. Zaleski spędza dzieciństwo na łonie natury, styka się z folklorem, który był później dla niego inspiracją w poetyckiej działalności. Chłonął ludowe wierzenia i obyczaje ukraińskie. Zawsze w pamięci pozostała mu rozśpiewana ukraińska ziemia (Żywa pieśń). Do szkoły Bazylianów w Humaniu dostał się w 1812 r. Poznał Seweryna Goszczyńskiego i Michała Grabowskiego. Razem stworzyli literacki triumwirat „Za-Go-Gra”. Najwcześniejsze poetyckie utwory Zaleskiego wydrukował „Dziennik Wileński” w 1918 r. - dwa przekłady z Horacego (Do Pirry i Do Wenery), przeróbkę Shillera i samodzielną Dumę o Wacławie.
- Zaleski wraz z Goszczyńskim opuścił Humań w 1820 r. (wrzesień) i przyjechał do Warszawy, by doskonalić edukację i spróbować własnych możliwości twórczych. Warszawa z entuzjazmem przyjęła młodziutkiego poetę. Był tam ponad 10 lat i wydrukował w czasopismach stołecznych ok. 30 utworów poetyckich. Zyskiwał sławę i uznanie. Oprócz kilku przekładów były to dumy, rapsody, fantazje, nieraz wzorowane na autentycznych ukraińskich pieśniach ludowych.
- Czas, w którym Zaleski znalazł się w Warszawie, stanowił ożywienie polityczne w Warszawie. Sam Zaleski i Goszczyński od razu wstąpili do Związku Wolnych Polaków.
- Zaleski stał się nauczycielem domowym: u płk. Górskiego w Leszczyku (od 1822), potem u gen. Szembeka w Płocku. Przekreśliło to plany studiowania na Uniwersytecie Warszawskim. Jednak często odwiedzał Warszawę, utrzymywał ze znajomymi korespondencję. Poznał Kazimierza Brodzińskiego, Malczewskiego, Mochnackiego, Odyńca.
- Do czasu powstania listopadowego twórczość Zaleskiego wypełniała określony zestaw postulatów, jakie wczesny romantyzm stawiał literaturze. Tuż przed powstaniem zaprzestał pisania, zaś w trakcie wybuchu został redaktorem w <<Kurierze Polskim>>, później w 1831 <<Nowej Polsce>>. Służył też jako żołnierz.
- W 1831 r. Zaleski opuszcza Warszawę by służyć w pułku gen. Szembeka. Pisał o wydarzeniach frontowych do <<Nowej Polski>>. Po kapitulacji W-wy dostał w Płocku krzyż Virtuti Militari. Po upadku powstania rozpoczęła się jego tułaczka.
Tradycja sentymentalna
- wczesny romantyzm nawiązywał do tradycji sentymentalnej, bo mógł się na niej oprzeć. Była ona opozycyjna wobec klasycyzmu i wyrastała z XVIII - wiecznej myśli eur. (Rousseau, Goethe, Schiller). Russowskie odkrycie uczucia było inspiracją dla sentymentalizmu jak i romantyzmu. Już to, co zaproponował Karpiński w zakresie konstrukcji bohatera, tematyki i form językowych, było poważną innowacją oświeceniowej poezji, co pogłębiali romantycy.
- Rozprawa Kazimierza Brodzińskiego z 1818 r. O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej była próbą zdania sprawy z aktualnego stanu literatury i propozycją wytyczenia drogi dalszego jej rozwoju. Budował wizję narodu zmierzającego do szczęścia przez realizowanie się we własnej, narodowej poezji - sielskiej, łagodnej, w miłości natury i ojczyzny. Ta wizja harmonii i ładu miała wyrażać się w idylli i elegii. Idylliczny świat - wyidealizowany, nie ważne miejsce i stan bohatera, ważna czystość jego serca, harmonia.
Wczesny program Zaleskiego.
- pisał nie tylko dumy rycersko-kozackie ale także utwory liryczno-refleksyjne, wzorowane na ukraińskich pieśniach ludowych, mające znamię programowych wypowiedzi autora.
- podmiot liryczny (mówiący) to: tęskny, czuły śpiewak, poeta. Nakreślony w wierszach poeta ma oblicze podwójne: z jednej str. jest to wesoły śpiewak głoszący radość i urodę świata, czuły marzyciel rozpamiętujący własną szczęśliwą przeszłość, - z drugiej str. osobowość nieszczęśliwa, pełna rozterek i tęsknot za utraconą bezpowrotnie przeszłością. Opiewa on własne stany emocjonalne. Bohater i przeszłość przedstawiane są w tradycji sentymentalnej. Trzy symbole określają lirycznego „ja”:
1. postać ukraińskiego barda - Bojana. Nawiązał Zaleski do postaci legendarnego śpiewaka znad Dniepru znanego ze „Słowa o pułku Igora”. Jest to ludowy wzorzec poety opiewającego dzieje przodków. Dzięki temu utworzył klimat i stylistykę dum ukraińskich.
2. symbol ptaka - skowronka, słowika. Zaświadczało to o przyjęciu postawy pokornej, w której wyrzeczenie się buntu i poddanie wyrokom boskim w ufności i prostocie serca stało się służbą bożą na ziemi (orły, sępy, sokoły - symbole rewolucyjne).
3. naiwność dziecięca bohatera. - związki z Schillerem i jego refleksją na temat sposobów poety podejścia do świata. Dziecko to byt o czystej naturze. Naiwność i prostota są cechą geniuszu.
- patrzenie na kraj lat dziecięcych, dziecko to mieszkaniec tej Arkadii. Poeta może ją ocalić i przywrócić tylko wtedy, jeśli ma naiwność, prostotę i uczuciowość właściwą dziecku. Wrażliwość dziecka połączona zostaje z wrażliwością wychowanka ziemi ukraińskiej, syna stepu i spadkobiercy ukraińskiej pieśni.
- Opozycja natury i kultury oraz idealizacja pierwszej jako stanu, w ktróym jedynie może być osiągalny ideał ludzkiego szczęścia, skłoniły poetów sentymentalnych XIX w. do przypomnień patosu arkadyjskiego. Zaleski stał się twórcą sentymentalnej wersji romantyzmu. Nadał Arkadii romantyczny charakter. Stało się to wtedy, gdy skrytykowano idyllę Brodzińskiego. W wierszach Zaleskiego arkadyjską krainą szczęścia jest Ukraina - świat zamierzchłej, rycerskiej przeszłości, pełen chwały i baśniowego uroku, świat przyjaznej natury, kraina głębokich więzi człowieka z przyrodą. Poetyckie opisanie dziejów Ukrainy było rezultatem odkrywania przez romantyków historyzmu. Nowa całość mityczna: akradyjsko-kozacko-ukraińska była Arkadią serca, ale nie mieściła się w sferze praktyczności życia codziennego, ale w sferze marzeń i pragnień. Arkadia romantyczna istnieje w poezji i dzięki niej. Poezja jest sposobem szukania więzi z przeszłością.
- utwór Ludmiła - ujawnione są tajemne, magiczne siły natury, która nie jest tylko idyllicznym przedmiotem czułych tęsknot człowieka, ale która ukazana została w działaniu. Ingeruje ona w losy ludzkie, spełnia pragnienie nieszczęśliwej dziewczyny płaczącej po zmarłym kochanku, zsyła śmierć.
- Zaleski używał powtórzeń i refrenów uzyskując efekt melodyjności; wykorzystywał rytmikę dającą zbliżenie do melodyki ludowych pieśni, używał charakterystycznych dla pieśni paralelizmów, posługiwał się typowymi dla ludowych dum ukr. synonimami lub tautologiami poetyckimi. Słownictwo ukraińskie wzbogacało i uegzotyczniało wiersze, wprowadzało w krąg potocznego języka ukraińskiego.
- poeta barw i światła - w wierszach jest wiele kolorów ( Śpiewające jezioro). Wprowadza też Zaleski animizację lub personifikację natury i gromadzi określenia czynności. Ruch, dźwięk i melodyjność stanowią gł. zasadę organizacji jego wypowiedzi poetyckiej. Zaleski był jednym z pierwszych, którzy u progu romantyzmu wykształcili polski sylabotonizm - nurt meliczny sylabotonizmu. Meliczność poezji Zaleskiego była tak urzekająca, że uznano go za arcymistrza melodyjności. Do jego wierszy komponowano muzykę, a jego taneczno-pieśniową metrykę kontynuowali i naśladowali młodsi poeci romantyczni.
- Krytyka warszawska od początku widziała w Zaleskim romantyka, porównywała go z Mickiewiczem. Tymczasem, Mickiewiczowski poeta-narrator zachowuje dystans wobec ludowego prymitywu i odpowiedniego mentalności ludowej widzenia świata. Zaleski dąży do zniwelowania dystansu między podmiotem mówiącym a światem przez niego prezentowanym. Podmiot liryczny staje się u niego komponentem świata kreowanego w utworze.
- 10lecie między 1820 a 1830 nazywane jest okresem „wstępującego romantyzmu”. Obok sentymentalno-idyllicznej teorii Brodzińskiego powstał również dynamiczno-rewolucyjny program Mochnackiego.
- Zaleskiego bardzo cenił i chwalił Mickiewicz. Do pochlebnych opinii swój głos dołączył także Mochnacki w rozprawie O literaturze polskiej w wieku XIX, wydanej w 1830 r. Włączył poezję Zaleskiego w krąg najdonioślejszych współczesnych wydarzeń literackich i określił jej miejsce we własnym, teoretycznym programie literatury.
Biografia tułacza
- wrzesień, 1831, Zaleski udaje się do Lwowa. Uznaniem obdarzył go tam Wacław Zaleski, zajmujący się zbieraniem i publikowaniem ludowych pieśni galicyjskich. Maurycy Gosławski napisał ku czci poety wiersz „Wieszcz Ukrainy. Fantazja z koncertu Karola Lipińskiego”.
- 1832, Zaleski udaje się latem do Paryża. Witano go tam z entuzjazmem. Poznał tam Mickiewicza i stał się jednym z jego najbliższych przyjaciół. W pierwszych latach prawie nie pisał. Przeżywał kryzys wynikły z poczucia obcości języka, kultury i obyczaju Zach. Europy. Nowa emigracyjna sytuacja sparaliżowała jego inwencję poetycką. Działał za to czynnie w organizacjach emigracyjnych.
- 1835, Zaleski wraz Mickiewiczem, Wodzińskim i innymi zakłada Towarzystwo Słowiańskie. Miało ono ożywiać w emigrantach to, co spółsłowiańskie. Niewiele ono dało, ale wzbudziło w Zaleskim inspirację do przekładu na język polski ludowych pieśni serbskich. Przez 2 lata współpracował z TDP, ale nie odpowiadały mu jego racjonalistyczne pomysły, brak poparcia dla katolicyzmu. Zupełnie odsunął się od polityki, dzięki czemu wrócił do pisarstwa.
- W Zaleskim już dawno rosło poczucie chrześcijaństwa - uważał, że w wierze chrześcijańskiej jest gł. siła patriotyzmu. Założył wraz z innymi Towarzystwo Braci Zjednoczonych (1834 - 1838). Po wycofaniu się z życia politycznego Zaleski wiódł życie poety-wędrowca, często zmieniającego miejsce pobytu we Francji. Podróżował do Szwajcarii, Włoch, Ziemi Świętej. W 1836 poznał kuzynkę majora Józefa Zaleskiego, Dionizję Poniatowską i się w niej zakochał. Miłość ta znalazła wyraz we frag. „Złotej dumy” i kilku drobniejszych wierszach, ale łączyła ich tylko długotrwała przyjaźń.
- zerwanie przyjaźni Zaleskiego i Mickiewicza miało miejsce, po wstąpieniu Mickiewicza do kręgu towiańczyków. Było to gwałtowne, stało się dla Zaleskiego dużym przeżyciem. Był zbyt chrześcijański by zgodzić się z heretyckim towianizmem i mesjanizmem Mickiewicza.
- 1846 - małżeństwo Zaleskiego z Zofią Rosengardtówną, przybyłą do Paryża z W-wy, uczennicą Chopina.
- Po śmierci Mickiewicza (przed nią nastąpiło krótkie pojednanie) Zaleski poczuł się spadkobiercą i poetyckim następcą przyjaciela. Wygłosił mowę pożegnalną nad jego grobem w Montmorency. Zajął się też opieką młodych emigrantów (Narcyza Żmichowska, Norwid, Lenartowicz), którzy pisali i przyjeżdżali do niego, aby prosić o ocenę, radę, wstawiennictwo.
- Od 1859 zaczęli umierać jego najbliżsi - 6letni syn, potem towarzysz życia Józef Zaleski, w 1868 zmarła jego żona. Zamieszkał u zamężnej córki którą także wkrótce pochował razem z zięciem. Do śmierci, do 1886 pozostał niemal sam, ślepy i samotny. Pochowano go w Montmartre w rodzinnym grobie Zaleskich, składając do trumny woreczek ukraińskiej ziemi…
Pokora ocalająca.
- w wierszach Nieskończoność, Niepokój, Wieczny lunatyk, Sam z pieśnią, Skra słońc - dech duchów - człowiek jest ukazany jako potężny i słaby jednocześnie. Jest dumny, pyszny, ale i bezsilny w swoich błędach. Czuje się panem ziemi i bożym namiestnikiem, ale kruchy jest kruchością gliny. Podczas wahań i wewnętrznej z sobą dyskusji, Zaleski wyniósł przekonanie, że postawą jedynie słuszną i możliwą do zaakceptowania jest pokora religijna. W tym widział szansę na odnowę losu jednostki i społeczności.
- 1840, Zaleski pisze wiersze pozostające w kręgu oddziaływań i związków z ukraińską dumą i pieśnią ludową (W spółce ze słowikiem, Zozulicz, Smutna Krakowianka, Kalinowy most ), a równolegle powstają hymny dewocyjne, religijna sielanka Przenajświętsza Rodzina. Jednocześnie próbował realizować romantyczny model poezji wieszczej: Sen-Drzewo-Wieszcze, Skra słońc - dech duchów.
- błahą, ludową dumkę, słowiczą piosnkę, Zaleski określał jako „muzę szczebiotkę” (rozjaśniała mu życie, rejestrowała ulotne marzenia, sielankowy obrazek ze snu, wyraz niespełnionych tęsknot, azyl - ucieczka w Arkadię). Ale martwił się, że w obliczu niewoli narodu i jego ciężkich doświadczeń, poezja taka jest zbyt błaha i uciszająca (Zgryzota i łaska). Z romantycznym przekonaniem, poezja powinna być sumieniem narodu, jego przewodniczką duchową. Dlatego Zaleski tworzył „pobojańską pieśń” o narodowych dziejach. Utworzył model poezji łączący muzę skowronkową z pieśnią bojańską (Żywa pieśń, Kalinowy most, Tędy, tędy leciał ptaszek).
- dumy historyczne - rozwój wątku rycerskiego, często wątek rycerski łączył się z sielankowym obrazem małego szczęścia rodzinnego w otoczeniu wiejskiej przyrody (Downarowski na jasyrze).
- dumki, szumki, wiośnianki - wiersze stylizowane na pieśni ludowe, obrazki z życia ludu Ukrainy. Nazwy wskazują na wesołą, rzewną treść pieśni, ich prostotę, serdeczność, rodzaj „czysto ziemiański” - związany ze światem ludowym, wiejską społecznością. Obraz świata budowany jest tu przez relacje bohaterów posiadających swój pierwowzór w tradycji ludowej, spełniających w wierszu rolę podmiotu mówiącego. Wyrażają oni ludzkie przeżycia jako główny cel, są przekazicielami i wykonawcami. Pieśń jest tu rodzajem „przytoczenia” charakterystycznego dla sielanki, świadczy o związkach z tradycją idyllizmu. Poeta utrwala ustną tradycję ludową. Dystans podmiotu do obrazu świata uświadamia, że jest on tylko marzeniem i elegijnym przedmiotem ludzkich tęsknot (Latawiec).
- Przenajświętsza Rodzina - ewangeliczny wątek przedstawiony w ujęciu sielankowym. Dzieciństwo Chrystusa to pogodny obrazek, czułość, pobożność Świętej Rodziny. Obrazy natury mają charakter idylliczny, lud otaczający Rodzinę jest pobożny, serdeczny.
- powstanie styczniowe nie sprzyjało nasyceniu poezji tonami radosnymi, więc Zaleski zmienia funkcję swej poezji na posłanniczą. Milkły ukraińskie dumy. Pogłębił się religijny ton, ograniczający twórczość. Wczesny romantyzm ukształtował typ człowieka pochłoniętego odkrywaniem tajemnic natury, pytającego o istotę świata. Jednocześnie został stworzony bohater - indywidualista, obnażony został konflikt jednostki z siłami historycznymi, umacniany był rewolucyjny ton poezji. Po klęsce powstania nastąpił zaś przełom, doprowadzający do wzrostu wątków chrystianicznych i motywów sielskich w poezji. Nastąpiło rozdzielenie sfery rzeczywistości i sfery duchowej. Polistopadowe przewartościowanie programu u Zaleskiego polegało na włączeniu poezji w kontekst nowych, religijnych i mesjanistycznych teorii dziejów (Duch od stepu). W utworze tym krystalizują się poglądy Zaleskiego na poezjię, Duch od stepu staje się poetyckim rozrachunkiem z dotychczasową drogą twórczą. Arkadyjski żywot dzieciństwa, ukazany w wierszu, to kraina, do której się tęskni. Tak umityczniona Ukraina jest tożsama z rajem. Zespolony ze stepem ukraińskim poeta-motyl jest duchowym dzieckiem Ukrainy. Z woli bożej następuje pasowanie na poetę i na tułacza dźwigającego krzyż (element pokory). Pycha prowadzi do zguby. Ukazane są w poemacie dzieje ludu, w których brak wiary wiódł do przesytu, nudy, zbrodni i zagłady przez pychę (Rzym starożytny). Schillerowska koncepcja dzieciństwa świata - świat to chłopiec romansowy i jego wieku dojrzałym, oraz kierunków poezji dot. obu dziejów. Poetycką inspiracją są Ukraina - matka oraz wiara, jako szansa na nowe zaczarowane światy poezji, przeciwstawione „nocy” rzeczywistości emigranckiej.
- poezja jako sen. Motyw wykorzystywany przy ukazaniu idylli. W latach emigracyjnych częstotliwość określeń ujmujących poezję jako materializację sennego marzenia zwiększa się jeszcze bardziej (Duch od stepu, Ze snu, Sam z pieśnią, Do gęśli, Wieszcz-gość. Idylliczny „sen o szczęściu” zwykle ma podkreśloną lokalizację ukraińską. W Duchu od stepu sen oznacza też ludzką pamięć, przypomnienie. Pytanie o to, co jest rzeczywistością, a co złudą senną - życie czy poezja. Następnie „śnić raj” zaczęło oznaczać także niebiański sen ducha (Nastrój) oraz poetyckie proroctwo przyszłości, przeczucie, nadzieja (Chorowód polski).
- symbol drzewa-snu-proroctwa - Sen-Drzewo-Wieszcze, wiersz z 1839. Sen-drzewo jest pośrednikiem a człowiekiem. Drzewo jest snem, ale też otwiera się ku przyszłości. Drzewo wyrosłe z ziemi i tradycji przodków łączy sen-marzenie odwołujące się do tej tradycji - z marzeniem o przyszłości. Zbliża to Zaleskiego do idei mesjanistycznych, łączy z romantyczną koncepcją poety-wieszcza, proroka. Będzie on twórcą nieśmiertelnych pieśni. Kwinta w mej gęśli - Zaleski podkreśla młodzieńczość Słowiańszczyzny, podobnie jak Mickiewicz krytykował zafascynowanie cywilizacją, postępem i techniką, które stały się przyczyną kryzysu moralnego społeczeństwa.
- w latach 40. i 50. Zaleski pisał niewiele. Nastąpił po tej przerwie wybuch liryki religijnie, pochodzącej gł. z lat 1860-65. (tom Wiersze oratorium). Sentymentalna czułość stała się miłością bolesną (Stabat Mater, Łzy). Analogie losów Polski do życia św. Weroniki (Bractwo Świętej Weroniki). Cierpienie to optymistyczny sens potrzebnej ofiary, trzeba je przyjąć pokornie, rezultatem będzie wybawienie świata. Mickiewiczowski mesjanizm pełen był działania i buntu, wzorca Prometeusza.
- antycarskie akcenty - Pod krajobrazem sybirskim, Improwizacja polska ku panslawistom powracającym z Moskwy + przekonanie o słuszności walki zbiorowej. Krewi i sybirskie zsyłki są katem ofiary przybliżającej wyzwolenie - Senliwy szum, Święć się wola Twoja. Zaleski uważał Polskę za naród wybrany - Modlitwa za Polskę, Łzy, Paralityk. Koncepcja osobowego przywódcy narodu - Krzyż wytyczny, Bojanicz, Otucha. Oczekiwanym mężem jest poeta, śpiewak ludu, jego nadejście zwiastowane będzie przez znaki natury. Przybierze on postać hetmana ukształtowanego na wzór ukraińskich bohaterów z wczesnych dum.
- Mesjanizm był owocem romantyzmu, stwarzał romantyzmowi nadzieję na dokonanie odnowy świata. Ale wraz z upadkiem styczniowym, odsłonił się utopijny obraz mesjanizmu, złamało to nadzieje na zbawienie przez cierpienie oraz na odzyskanie niepodległości Polski. W wierszach popowstaniowych uwidaczniają się u Zaleskiego akcenty pesymizmu nie dające się przezwyciężyć katolicką ideą życia pozagrobowego ( W zmierzchu dnia). U kresu życia napisał „Niewyśpiewaną”, gdzie wyraził świadomość, że nie będzie mu dane spełnić pieśni bojańskiej, którą rozumiał jako hymn na cześć nadchodzącej wolności.