TEOFIL LENARTOWICZ „WYBÓR POEZYJ”
Oprac. Jan Nowakowski
BIOGRAFIA:
ur. 27 lutego 1822r. w Warszawie, zm. 3 lutego 1893r. we Florencji (zwłoki pochowane są na krakowskiej Skałce),
wychowywał się w rodzinie o głębokich tradycjach powstaniowych, kościuszkowskich,
rodzina często się przeprowadzała: ze wsi Ozorków do folwarku Wyrobki, następnie do Rawy Mazowieckiej, skąd rodzina przeniosła się na wieś Chrzczonowice, a potem do Głuchowka,
uczył się w czteroletniej szkole obwodowej, po zakończeniu której rozpoczął samodzielne życie pracując w kancelariach adwokatów warszawskich,
młody Teofil był świadkiem przemarszu wojsk zdążających pod Warszawę pod dowództwem gen. Krukowieckiego, najsilniejszym jednak przeżyciem był widok przemarszu ochotniczej formacji kosynierów,
pierwsze zetknięcia z literaturą: czytanie dzieł Krasickiego, Śpiewy historyczne Niemcewicza, Jerozolima wyzwolona w przekł. Piotra Kochanowskiego, poezja Bohdana Zaleskiego,
Lenartowicz samodzielnie się dokształcał: pogłębiał znajomość jęz. obcych, studiował lit. narodową i powszechną; podejmował wtedy pierwsze próby poetyckie,
lata 1840/1841 - zbliżenie Lenartowicza do środowiska młodzieży literackiej, nawiązanie bliskiej przyjaźni z Romanem Zmorskim, który publikował jego wiersze w „Nadwiślaninie” (red. Seweryn Filleborn z pomocą R. Zmorskiego),
uczestniczył w wielu wyprawach ideologicznych na prowincję mazowiecką, podczas jednej z nich zapoznał się i zaprzyjaźnił z rodziną Norwidów,
wędrówki ze Zmorskim: związane ściśle z postulatem agitacji wśród chłopów Królestwa Polskiego, miały również charakter ludoznawczy, zbierał pieśni i opowieści ludowe,
był towarzyszem niektórych wypraw Oskara Kolberga po Mazowszu i w Galicji, zwiedził wtedy Kraków i poznał Tatry, przy okazji prowadził najprawdopodobniej akcje agitacyjne wśród chłopów, które były maskowane zainteresowaniami ludoznawczymi,
uciekł wraz ze Zmorskim i Karolem Brzozowskim z Królestwa do Wielkopolski w 1841r., w momencie rozkonspirowania organizacji spiskowej Stowarzyszenia Ludu Polskiego w Kongresówce; w sierpniu 1843r. przekroczył granicę Prus Wschodnich i skierował się do Poznania, gdzie nawiązał bliski kontakt z lewicą Komitetu Poznańskiego; Lenartowicz zbliżył się w tym okresie do Adolfa Malczewskiego, Władysława Kosińskiego oraz Jędrzeja Moraczewskiego, zimą 1843r. wrócił do Warszawy,
życie poety przebiegało na dwóch płaszczyznach: jawności i niejawności; jawnie był urzędnikiem oraz poetą, który zdobywał coraz większy rozgłos, niejawnie zaś agitował,
zamieszkiwał w Brukseli (zaprzyjaźnił się tam z rodziną Heltmanów, poznał Aleksandra Fredrę, zwiedził Antwerpię i pole bitwy pod Waterloo, poddał się naciskom fideistycznym) i Paryżu (dokształcał się pilnie w tamtejszych bibliotekach, odczuwał silną tęsknotę za krajem, stykał się z wieloma przedstawicielami Wielkiej Emigracji, m.in. Adamem Mickiewiczem, zaprzyjaźnił się z Bohdanem Zaleskim, pod wpływem ks. Hipolita Terleckiego zdecydował się na podróż do Watykanu),
podróż do Rzymu wiosną 1853r. była dla Lenartowicza niesamowicie silnym przeżyciem, poeta był oczarowany pięknością przyrody Włoch,
po powrocie do Francji zastaje go nowa sytuacja polityczna: oczekiwanie na wojnę, z którą wiązano nadzieje narodowe, Lenartowicz zgłosił się do gen. Józefa Wysockiego; w tym czasie odrzuca zupełnie towianizm uważając koncepcje Andrzeja Towiańskiego za mętne,
przeprowadzka do Rzymu jesienią 1855r. - towarzyszy temu głębokie przygnębienie spowodowane zbliżającym się końcem wojny wschodniej, bezskuteczność działań zmierzających do podjęcia sprawy polskiej, walki polityczne oraz dramatyczny epilog interwencji Mickiewicza w obozach wojskowych w Turcji; w Rzymie tłumaczył fragmenty Piekła Dantego,
przestaje pisać (co zdarzało mu się w czasie jakiejś depresji itp.),
utrzymuje się z lekcji, wygłasza prelekcje interpretując Marię Malczewskiego i Irydiona ,
wzrasta w nim poczucie skłócenia ze światem, niechęć do rzeczywistości,
1856r. - odbywa wędrówkę po Włoszech, zwiedza Asyż, Kortonę, Arezzo, miejsce zwycięstwa Hannibala nad Rzymem nad Jeziorem Trazymeńskim, Florencję; wzrosło jego zainteresowanie kulturą antyczną
widok rzeźby gladiatora stał się dla niego impulsem do stworzenia poematu Gladiatorowie, wyd. w 1857r., wpadł w długotrwałą depresję spowodowaną zarzutami o brak godności narodowej,
w 1860r. przeprowadził się z Rzymu do Florencji, zaręczył się z Zofią Szymanowską (przyrodnią siostrą Celiny Szymanowskiej, żony Mickiewicza), z którą po pewnym czasie wziął ślub; prawdziwie romantyczne uczucie łączyło go z Włoszką, Adelaidą Visconti (tylko na odległość;) ),
Lenartowicz szukał w krajowej prasie swoich utworów, jakiegokolwiek zainteresowania jego twórczością, ale spotykał się z milczeniem lub zdawkowymi pochwałami,
7 lipca 1870 r. umarła Zofia, Lenartowicz bardzo ciężko przeżył ten cios i zawiesił w związku z tym pracę poetycką,
ostatnim wielkim wystąpieniem poety były wykłady bolońskie, które spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem.
TWÓRCZOŚĆ:
wyróżnia się dwa zasadnicze okresy:
od pierwszych prób poetyckich do lat 1870-1872: szczególne znaczenie mają w tych latach wiosna ludów (1848/1849) oraz powstanie styczniowe (1863/1864)
od tego czasu do śmierci poety.
lata 1841-1848 zwane są latami warszawskimi; drukował wtedy w „Nadwiślaninie” Filleborna i Zmorskiego oraz „Przeglądzie Warszawskim” Skimborowicza; były to Jaskółka, Wieczór, Moje strony, Obraz po burzy, Galary; utwory drukowane w l. 1842-1844 są świadectwem zbliżenia do środowiska „cyganerii”, widoczne wpływy poezji Zmorskiego,
kreślił w utworach nastrojowe obrazki krajobrazu mazowieckiego, dbał o realizm szczegółów, utwory te były przesiąknięte nastrojem elegijnym i sentymentalnym, były wytworem umiłowania przyrody, tęsknoty za wsią i młodością, odpowiadały antyurbanistycznym nastrojom „cyganerii”,
oryginalne formy wersyfikacyjne oparte na wzorze ludowym, pojawienie się sylabotonizmu, przełamanie tradycyjnego sylabizmu (np. Galary),
inne utwory były wyrazem pogłębiającej się negacji rzeczywistości, buntu przeciw złu społecznych stosunków współczesności (np. Szatan),
koncepcja filozoficzna świata zbliżona do Schillerowskiej: oparta na stwierdzeniu rozbieżności między ideą a bytem, na przekonaniu o zasadniczej niemożności realizacji dobra i piękna w złej i odrażającej rzeczywistości,
program pozytywnej, twórczej roli społecznej poezji: typowe dla romantyzmu przekonanie o wyjątkowej pozycji i roli wielkich jednostek twórczych (np. Pomniki),
ponieważ był zaangażowany ideowo-politycznie, w jego poezji właściwe treści ideowe są przeważnie „zaszyfrowane” (m.in. przez cenzurę), przysłonięte metaforycznym lub alegorycznym ujęciem formalnym,
charakter patriotyczny wierszy, wyrażały ideologię narodowego powstania: program wojny ludowej, którego siłą miały stać się masy chłopskie (Lenartowicz w ogóle uważał, że bez powstania chłopskiego nie może dojść do żadnego zrywu narodowowyzwoleńczego), np. Mazur, Kowale,
stylizacje na klechdy i podania, np. Złota kaczka, Strzelec,
wtopienie wątków legendowych w ramy realistycznej narracji i konkretnego opisu, np. Strzelec,
motywy baśniowo-legendowe,
najciekawsze utwory to: Tęsknota z 1843r., Piosnka, Chłopak, Kalina, Dwa dęby, Anioł i dziewczyna,
inspiracja twórczością Jana Kochanowskiego: afirmacja piękna przyrody, Lenartowicz uczy się na wzorze poezji polskiego renesansu; pieśń ludowa i poezja czarnoleska oddziaływały na jego twórczość, która skierowała się ku prostocie, oszczędności słowa, uszlachetnieniu postaci liryzmu,
motywy antyczne: Laokoon, Wiersz do poezji,
poruszał problematykę powstańczą: Branki,
próby twórczości dramatycznej były bardzo słabe, najlepszy dramat to Tyrteusz, ale reszta jest kiepska,
podejmował również próby epickie: chciał stworzyć własny styl epiki ludowej,
próby epickie Lenartowicza skupiały się dokoła 4 epok: początków dziejów Polski, feudalnego średniowiecza, okresu renesansu i XVII w. (czasy Sobieskiego)
poematy epickie zostały wydane w 1869r. w zbiorze Ze starych zbroic, w skład tego zbioru nie weszła Wanda, najważniejszy jego utwór epicki,
WIERSZE:
Ballada:
odwołania do mickiewiczowskich Lilij, wchłonięcie jego sposobu transpozycji i dopełnienia ballady ludowej i samodzielnie utworzył oryginalny wariant interpretacyjny źródłowego motywu,
parafraza, która jest jakby wariacją poetycką na podstawie motywów ludowych,
Do *** :
utwór zadedykowany Cyprianowi Kamilowi Norwidowi,
skrótowy i aluzyjny styl niedomówień, zbliżający do poetyki Norwidowej,
aluzje do podróży Norwida, jego uwag pod adresem Lenartowicza,
prawdopodobnie wiersz ten powstał w odpowiedzi na wiersz Norwida Teofil,
kontrast między poezją Lenartowicza i Norwida: Norwid głosił poezję „rzeczy ludzkiej” i „obowiązku”, zaś w poezji Lenartowicza widział głównie poezję „natury” i „wzruszenia”,
aluzje do uwag niechętnej krytyki o „lekkości” poezji Lenartowicza (Norwid stanął wtedy po jego stronie),
Norwid polemizował z Lenartowiczem poprzez utwory,
Dwaj towiańszczycy:
utwór ten jest skutkiem sprzecznych uczuć Lenartowicza związanych ze światopoglądem poety: nie umie pojąć i odczuć Komuny Paryskiej, przejawia do niej niechęć, z drugiej jednak strony, oburza go okrucieństwo reakcyjnego burżuazyjnego reżimu Thiersa,
dostrzeżenie tragizmu stoczonej w Paryżu wielkiej bitwy klasowej,
Galary:
jeden z pierwszych drukowanych utworów, zapowiedź rozwoju charakterystycznych motywów twórczości Lenartowicza,
tematyka ludowa,
jeden z najlepszych utworów młodzieńczych poety,
podejmują rzadki w tradycyjnej poezji literackiej anapestyczny tok wiersza,
przełamanie sylabizmu na rzecz sylabotonizmu, w związku z występującym „podtekstem” muzycznym - ze śpiewem flisaków z przenikającym cały wiersz rytmem tanecznym (mazurowym),
Jak nie jęknąć, kiedy boli:
wiersz ten jest wyrazem stanowiska poety w sprawie idei niepodległościowych, (łączył program walki narodowowyzwoleńczej z perspektywą przejęcia przez masy chłopskie inicjatywy niepodległościowej, widział w uchodźstwie upływ krwi narodu, oskarżał ziemiaństwo o obłudę i fałsz ich żalów „patriotycznych” związanych z opuszczaniem ojczyzny przez chłopów, bo wg poety to właśnie klasy posiadające wyrzekają się wolnej ojczyzny i realizują politykę ugody z zaborcami)
utwór powstał w l. 80-tych XIX wieku i świadczy o silnej pasji ideowej poety,
w utworze widoczne w swej funkcji reminiscencje rewolucyjnej poezji Gustawa Ehrenberga i Ryszarda Berwińskiego,
akcentowane aluzje do udziału chłopów-żołnierzy („wiarusów”) w walkach narodowowyzwoleńczych,
podmiotem lirycznym tego wiersza-pamfletu był chłop, jako oskarżyciel „panów”.
Jak to na Mazowszu:
opis przyrody na Mazowszu, tematyka sielsko-mazowiecka,
wyraz żalu, że na tych ziemiach zamieszkują „Moskale”, w drugiej części utworu obraz Mazowsza zniszczonego przez Moskali,
obrazy chłopskiego życia wtopione w krajobraz, który je obejmuje, zamyka,
charakterystyczne elementy tego krajobrazu to flisacka łódź, pastwisko z pługiem, las i bór,
często w tego typu wierszach występowały „obrazy osłuchowe”, w Jak to na Mazowszu „słychać” śpiewy i śmiech flisaków, śmiech dziewczyny, szum wiatru i lasów,
Jan Kochanowski:
reminiscencje z utworów Kochanowskiego: z fraszki Do gór i lasów i parafraza Na lipę,
wiersz jest świadectwem głębokiego przeżycia i przykładem artystycznego przetworzenia poezji Mistrza z Czarnolasu,
wiersz ten prawdopodobnie powstał na skutek odwiedzin Czarnolasu podczas jednej z wędrówek Lenartowicza,
Lenartowicz studiował poezję Jana Kochanowskiego, znajdował pokrewieństwo z własną afirmacją przyrody i odczuwał urok utworów chwalących piękno ziemi rodzinnej,
Kalina:
utwór ten zyskał największy rozgłos, pierwsze doskonałe dzieło poety,
miłość ojczystej przyrody skojarzyła się w tym dziele z miłością ludu,
wyraz serdecznego współczucia dla chłopskiej niewoli, „sieroctwa ludu”,
Lenartowicz uczynił z rodzimej przyrody jedyną powiernicę i wierną strażniczkę chłopskiej doli,
utwór nasycony głębokim liryzmem, odznacza się wyjątkową oszczędnością ekspresji, przemawia wyłącznie wymową obrazów i zwięzłej, lakonicznej narracji, bez dodatkowego komentarza autorskiego,
poeta osiągnął w Kalinie doskonałość warsztatu poetyckiego,
artyzm Kaliny korzysta z wzoru najszlachetniejszych pieśni ludowych, zwłaszcza zaś z typowego dla ludowej poetyki paralelizmu, komentującego sprawy ludzkie przez odwołanie się do analogii ze zjawiskiem natury,
Moje strony:
jeden z najwcześniejszych utworów Lenartowicza,
elementy autobiograficzne (dzieciństwo),
motywy krajobrazowe,
wyraźnie indywidualny charakter wiersza, odznaczający się świeżością, odpowiadającą szczerości przeżycia,
ojczyzna przedstawiona jako doskonale znane miejsce, rodzime, kraina piękna, doskonała, przewyższająca inne, ziemia ukochana sercem, wytęskniona, strzeżona w duszy i pamięci, kraina lat dziecinnych,
Na kolumnę Wandomską w Paryżu:
wyraz ideologii poety: sprzeciw wobec dyktatury cesarskiej, odczuwa niedolę proletariatu, solidaryzuje się z protestem ludowym przeciw dyktaturze burżuazji,
wiersz jako interpretacja dziejów powstawania dyktatury wbrew ludowi,
utwór ten wykazuje wiele zbieżności z Paryżem J. Słowackiego,
aluzje historyczne do kampanii Bonapartego,
Orzeł w zamku Salei:
wyraz nostalgii za krajem ojczystym,
elementy autobiografii (wyjazd do Włoszech),
orzeł być może jest motywem polskości, „mocarz szerokiego lotu” zestawiony z kurami i gołębiami,
orzeł jako zwiastun wolności i niepodległości,
Śpiew na cześć 25 lutego 1861 r. w Warszawie:
25.02.1861r. odbyła się w Warszawie manifestacja patriotyczna (w rocznicę bitwy pod Grochowem), gdy manifestanci ruszyli stronę Zamku, doszło do krwawego starcia z żandarmerią; był to okres masowych wystąpień mieszkańców Warszawy, poprzedzających wybuch powstania styczniowego (wiersz powstał 3.03.1861r),
Lenartowicz podjął w tym utworze znaną w literaturze romantycznej metaforę ideową o śmierci i zmartwychwstaniu Polski, manifestacja w Warszawie była dla poety znakiem „powrotu do życia” narodu, nawiązując do biblijnej opowieści o zmartwychwstaniu Łazarza,
aluzje do poruszenia w prasie i opinii europejskiej na wiadomość o manifestacjach w Warszawie oraz do objawów oporu wojskowych rosyjskich wobec rozkazu strzelania do manifestujących,
w wiersz wpleciony obraz biblijny z Psalmu 42,
patetyzm świadczący o czujnym reagowaniu poety na ruchy mas ludowych, z którymi wiązał ogromne korzyści dla narodu polskiego w przyszłości, przez co utwór nasycony jest optymizmem,
Tasso:
wyraz umiłowania dla Jerozolimy wyzwolonej Tassa,
w wierszu podmiot liryczny spotyka pastucha, który czyta Jerozolimę wyzwoloną (Lenartowicz spotykał się z sytuacjami, kiedy spacerując po włoskich łąkach natykał się na pasterzy recytujących Tassa),
podmiot pyta retorycznie, czy nad Wisłą lub Wartą Polacy będą czytać Pana Tadeusza,
Złoty kubek:
dawniej utwór ten uważano za literaturę dla dzieci,
w utworze tym, opartym na staropolskiej kolędzie, biedne dziecko, sierota, prosi „Złotniczeńka” o zrobienie złotego kubka ze złotych jabłek, które spadły ze złotej jabłoni, prosi, aby na kubku przedstawił wizerunek swojej matki,
w osobie złotnika niektórzy dostrzegają samego Boga, który spełnia życzenie ubogiej sieroty, namalował na nim wszystko, co dawało samotnemu, nieszczęśliwemu dziecku poczucie bezpieczeństwa,
dzięki wykorzystaniu ludowej pieśni poeta stworzył „atmosferę cudowności”.
7