..Wstęp : opr. Jan Nowakowski, Biblioteka Narodowa Seria I, Nr 5, wydanie 4 uzupełnione i poprawione, Wrocław 1972
Teofil LENARTOWICZ - Urodził się na warszawskim Powiślu 27 lutego 1822 r. Po przedwczesnej śmierci ojca, matka przyszłego poety wraz z trojgiem dzieci znalazła się w nędzy. Jej powtórne zamążpójście nie poprawiło znacząco sytuacji materialnej rodziny, na domiar złego nowy ojczym Lenartowicza nie stronił od kieliszka. W poszukiwaniu środków egzystencji wszyscy zmuszeni byli przenieść się na prowincję. Okres pomiędzy siódmym a dwunastym rokiem życia młody Teofil spędził w miasteczkach i wsiach Mazowsza. Ten czas wywarł bardzo duży wpływ na charakter jego przyszłej twórczości.
Uciekałem [po alkoholowych ekscesach ojczyma - przyp] do pobliskiego lasu, gdzie w starym, wypróchniałym drzewie do wieczora przesiadywałem plącząc rzewnymi łzami. Były to moje dni narodowej poezji; chłopaki pasący bydło dzielili się ze mną pieczonymi kartoflami i cieszyli, jak mogli biedną sierotę [...] Poezja moja cała w tym wypróchniałym drzewie się poczęła, do którego jakże często myśl moja powraca - jeżeli wierszyki te poezją nazywać się godzi, chłopskie, nie uczone...1
Około dwunastego roku życia młody Lenartowicz wrócił do Warszawy, skończył szkołę powiatową i zdołał uzyskać skromną pracę, jako kancelista i kopista u wziętych adwokatów. Około 1840 roku zbliżył się do środowiska młodych warszawskich pisarzy, tzw. Cyganerii warszawskiej. Kontakty z Cyganerią były o tyle ważne, że na nowo rozbudziły w młodym poecie zainteresowania ludowością, życiem i obyczajem wsi. Uczestniczył Lenartowicz w licznych wyprawach na prowincję mazowiecką, bywał m.in. w Głuchach, gdzie poznał Cypriana Norwida. Znajomość ta przerodziła się później w trwałą przyjaźń. Poeta angażował się również w działania spiskowe. Konsekwencje tej politycznej aktywności były poważne: w 1848 roku musiał opuścić stolicę. Do Królestwa Polskiego nigdy już nie powrócił.
Kolejnymi etapami tułaczki Lenartowicza są Kraków, Drezno, Paryż. W stolicy Francji, zetknąwszy się z tamtejszym życiem intelektualnym, autor Kaliny dostrzega niedostatki swojej wiedzy: Wszedłszy raz na swoją drogę, widzę, ile mi potrzeba; czemuż ta cała najpiękniejsza młodość mojego życia upłynęła na krzątaniu się około kawałka chleba, czemu nie przeszła raczej na gruntownych naukach, z których miałbym dziś potrzebną usługę [...]. Uczyć się na starość [...] to niemała rzecz, a jednak wierzę iż to przejdę, bo nie mogę zabić w sobie tego, co mi daje życie, co moje tułactwo rozjaśnia niekiedy, a wam nie dozwala zupełnie zapominać o mnie. Myli się, kto mówi, że do poezji nie potrzeba nauki: potrzeba, i wielkiej, inaczej będą to poronione płody.2
W Paryżu styka się z wieloma przedstawicielami Wielkiej Emigracji, między innymi z samym Mickiewiczem.
Tymczasem, w 1855r. w Poznaniu, zostaje wydana Lirenka - chyba najlepszy tomik Lenartowicza; jest to zbiór liryków przesiąkniętych ludowym kolorytem i miłością, nostalgią do rodzinnych stron. Licząca 232 strony, ozdobiona rysunkiem Norwida na okładce i opatrzona mottem z Kochanowskiego, książka ustaliła pozycję Lenartowicza w poezji polskiej i trwale związała się z jego imieniem.
W tym samym 1855 roku Lenartowicz opuszcza Paryż i udaje się do Włoch; najpierw zamieszkuje w Rzymie, potem osiedla się we Florencji. W maju 1861 roku żeni się z Zofią Szymanowską, utalentowaną malarką, przyrodnią siostrą żony Mickiewicza. Małżeństwo to jest raczej owocem przyjaźni niż wielkiej miłości, potrzebą wspólnego dźwigania ciężkiego losu.
Dwa lata później wybucha w Polsce powstanie styczniowe, Lenartowicz czujnie nasłuchuje wieści z ojczyzny, w jego twórczości zaczynają dominować motywy powstańcze. Pisze dużo, jednak wciąż boryka się z niedostatkiem. Chcąc zapewnić utrzymanie rodzinie, podejmuje się - z powodzeniem - prób w dziedzinie rzeźby. Życie nie szczędzi mu jednak trosk: w 1864 roku umiera jego synek, a sześć lat później żona. Poeta popada w stan ciężkiej depresji, której wyraz można znaleźć m.in. w dramatycznym wierszu Bieda mnie była...
W 1875 roku Lenartowicz odbywa wymarzoną, długo oczekiwaną podróż do ojczyzny, do Galicji. Zostaje dobrze przyjęty, jednak krajowa rzeczywistość, panujące stosunki polityczne, mocno go rozczarowują i - skróciwszy pobyt - wraca do florenckiej samotni.
Od 1879 roku na uniwersytecie bolońskim Teofil Lenartowicz systematycznie prowadzi wiosenne wykłady o literaturze słowiańskiej. Akademicka młodzież Bolonii przyjmuje je bardzo życzliwie, sale są pełne studentów. Poeta zaliczy później te prelekcje do największych sukcesów swojego życia. Gorzkie lata starości rozjaśnia mu jeszcze uznanie ze strony młodej poetki - Marii Konopnickiej. W jej twórczości Lenartowicz widział nadzieję kontynuacji swojej poezji, poezji bliskiej ludowi i jego pieśni.
Teofil Lenartowicz zmarł we Florencji w roku 1893. Jego zwłoki przewieziono do Krakowa i uroczyście pochowano w grobach zasłużonych na Skałce.
Twórczość Lenartowicza
*utwory z 1841r. - opublikowane w „Nadwiślaninie” oraz „Przeglądzie warszawskim” -mimo młodego wieku autora odznaczają się charakterystycznym wyrażeniem indywidualnym, świeżością i bezpośrednością ujęcia, odpowiadającą szczerością przeżycia.
Utwory: „Jaskółka”, „Wieczór”, „Moje strony”, „Obraz po burzy z 1841” i „Galary z 1842” . Są to przede wszystkim nastrojowe obrazki krajobrazu mazowieckiego, zbliżające się do poezji opisowej w swej trosce o realizm szczegółów, o wierność obserwacji elementów przyrody lecz przeniknięte religijnym nastrojem, czasem sentymentalne w wyrazie emocjonalnym.
*utwory drukowane później, już w 1842,1843 i 1844 są świadectwem wyraźnego zbliżenia do środowiska Cyganerii, oddziaływania właściwej jej poetyki o cechach epigonizmu romantycznego. Rozwija się m.in. stylizowany, poetyzowany, ogólnikowy krajobraz nocy z nastrojowymi rekwizytami, służącymi symbolicznej ekspresji stanów psychicznych bohatera lirycznego. Twórczość Lenartowicza odpowiada wówczas postawie samotnictwa, chętnie szukającej swojego potwierdzenia w poezji wczesnoromantycznej. Oddziałuje wtedy na poezję Lenartowicza twórczość Mickiewicz sprzed 1831 r, twórczość młodzieńcza Słowackiego a także idee i formy twórczości Schillera. Idealistyczna koncepcja świata opiera się u młodego Lenartowicza na stwierdzeniu rozbieżności a nawet przeciwstawności między ideą a bytem, na przekonaniu o zasadniczej niemożności realizacji idei dobra i piękna w złej i odrażającej rzeczywistości. W twórczości Lenartowicza zaczyna się zaznaczać koncepcja jeszcze inna. Jest to program pozytywnej, twórczej roli społecznej poezji. Występuje tu charakterystyczne dla romantyzmu literackiego przekonanie o wyjątkowej pozycji i roli wielkich jednostek twórczych. Ale sprawdzeniem ich wielkości jest wg. Lenartowicza pozytywna funkcja w kształtowaniu świadomości narodowej.
W twórczości Lenartowicza - właściwe formy ideowe są przeważnie „zaszyfrowane”(choćby cenzura),przesłonięte ogólnie metaforycznymi lub alegorycznym ujęciem formalnym, sugerując większą od rzeczywistej ogólnikowość i abstrakcyjność rozważań, które dla ówczesnego czytelnika polskiego miały konkretny i aktualny sens polityczny. Komentarzem objaśniającym podstawowe elementy twórczości poety mogą być jednak dane dotyczące jego osobistej postawy zwłaszcza okolicznościowych wystąpień z aktualnymi wierszami czy piosenkami jako środkiem agitacji patriotycznej wśród chłopów. Wiersze takie zjawiają się prawdopodobnie w związku z „wędrówkami ludoznawczymi” młodego poety w 1842 lub 1843 r. (np. „ Mazur”, „Kowale”). Mają charakter patriotyczny, wyrażając ideologię narodowego powstania, program wojny ludowej, której siłą miały stać się masy chłopskie pod hegemonią postępowego odłamu szlachty. Wiersze Lenartowicza zwracały świadomość chłopską w kierunku walki z niewolą polityczną, z zaborcą, wskazywanym jako zasadniczy wróg. Te wiersze, mimo agitacyjne formy, odwołującej się do wzorców chłopskiej okolicznościowej przyśpiewki. Postępowa interpretacja rzeczywistości znajduje właściwy wyraz w utworach bardziej bezpośrednio ją odzwierciedlających jak w „Dwu pogrzebach”, w wierszu tym, autor daje konkretne obrazy chłopskiej nędzy i niedoli, które stają się oskarżeniem klas posiadających.
Pisarze sięgający do źródeł ludowej twórczości nadal odwoływali się często do motywów baśniowych i legendowych, do podań i opowieści ludowych, uważanych za skarbnicę ludowej mądrości. Charakterystyczne dla wierszy Lenartowicza było wtopienie wątków legendowych w ramy realistycznej narracji i konkretnego opisu jak zwłaszcza w „Strzelcu”, z którego można odczytać autentyczne przeżycie pejzażu tatrzańskiego i świadectwo zbliżenia do ludu Podhala. Baśniowo- legendarne motywy pojawiają się zresztą w jego twórczości zupełnie wyjątkowo. Najciekawsze i najcenniejsze wartości poetyckie przenikają dopiero utwory powstające od 1843 r. - „Tęsknota”, „Piosnka i chłopak”, „Kalina”, „Dwa dęby”, „Anioł i dziewczyna”. W tych wierszach wypowiada się prosto, bezpośrednio i szczerze, a prostocie przeżycia odpowiada prostota formy, będąca parafrazą autentycznej pieśni ludowej. Wśród tej grupy wierszy największy rozgłos i trwałą pamięć w tradycji literatury i pieśni polskiej zyskała ”Kalina”- pierwsza chyba doskonałe dzieło poety. Skojarzyła się nim miłość ojczystej przyrody z miłością ludu. Utwór ten był wyrazem serdecznego współczucia dla chłopskiej niedoli, dla „sieroctwa ludu”. Wiersz Lenartowicza zamykał ten sens w rozwiniętej metaforze czyniącej rodzinę przyrody jedyną powiernicą chłopskiej niedoli.
Twórczość Kochanowskiego i wątki czerpane z lit. antycznej wzbogacają twórczość Lenartowicza.
*pozycja ideowa poety
Lenartowicz był stanowczym rzecznikiem programu odwołującego się do działań wśród mas chłopskich i mas plebejskich miasta. Koncepcja narodu była dla poety koncepcją „uobywatelniania ludu”, powołania go do czynnego udziału w historii. Przeciwko wszelkim przywilejom klasowym wysuwał program demokratycznej równości, której podstawą miała być uwłaszczona wieś polska.
*problem ludowości
„Ludowość” widziano przede wszystkim w sięganiu do form i motywów poezji ludowej, w ich parafrazowaniu w twórczości Lenartowicza. Lud nie zjawia się w poezji Lenartowicza jako egzotyczny przedmiot zaciekawienia i temat opisu, nie odgrywa też roli dostawcy motywów dla mistyki i fantastyki w gruncie epigorów wczesnego romantyzmu. Występuje tam w dwóch zasadniczych związkach: z głęboko osobistymi treściami świadomości poety i z podstawowymi motywami ideowymi twórczości. Z poczucia bliskości, z mocnych powiązań emocjonalnych pochodzi ludowość dzieł Lenartowicza. Interpretacji rzeczywistości w kategoriach fantastyki i mitologii przeciwstawiał się swoją - opartą na bezpośrednim doświadczeniu i na podstawach historycznych. Domagał się odłożenia sztucznie doprawionych skrzydeł podnoszących jej poetyckość sama ta prawda była w jego mniemaniu i w realizowanej koncepcji artystycznej wystarczającą poezją. Na zasadzie czerpania z jej źródeł kształtowała się ludowość poezji Lenartowicza. Odchodził od wyłącznie folklorystycznej ciekawości dla względu kulturowego wsi, włączając do tej treści również mapy plebejskie miast. Pojawienie się ludowych form wypowiedzi artystycznej jako formy i narzędzia agitacji - pieśń chłopska, miejsko-plebejska czy żołnierska a także sentymentalna drobnoszlachecka. Źródło ideowe stawało się źródłem sztuki w sztuce artystycznej Lenartowicza, nie objawiało się ono w postaci prostego czerpania z wyobrażeń i twórczości ludowej.
u Lenartowicza są świadomie stosowane ewokacje poezji ludowej w formie cytatów lub parafraz włączonych do kompozycji utworów oryginalnych. Przytoczenia te, parafrazy i aluzje występują w funkcji zależnej w stosunku do idei utworu, stanowią w nim argumenty i włączają się do czynników konstruujących nastrój, ton liryczny wypowiedzi autora. Będąc świadectwem zżycia się poety z pieśnią ludu, stanowi wskaźnik tradycji artystycznej, na jakiej opiera on własne osiągnięcia.
system „wpływu” w poezji Lenartowicza
Pojawienie się motywu z pieśni ludowej jako motywu „wyjściowego”. Często w formie przytoczenia wprost- staje się on punktem wyjścia, niekiedy pretekstem dla utworu oryginalnego w którym pełni funkcję podstawy dla swobodnie rozwiniętych skojarzeń. Służy celom emocjonalnym, kształtuje nastrój.
związek z pozatekstowymi czynnikami muzycznymi - znaczna część ludowych poezji Lenartowicza odsłania pełniej swój urok, gdy czytając je dosłuchamy się jednocześnie jeśli nie melodii i to rytmiki chłopskiej pieśni lub tańca. Ten czynnik pozatekstowy jest jednym z głównych objawów „wpływu” twórczości ludowej.
Sposób konstruowania obrazów i użycia środków poetyckiego wyrazu - głównie w zakresie i treści rzeczywistości przedstawionej. Zakresem tym jest wieś, a bohaterem epickim lub podmiotem lirycznym -chłop w swoim „codziennym bytowaniu”- obrazy chłopskiego życia są u Lenartowicza „wtopione” w krajobraz - krajobraz chłopski. Charakterystyczne ,motywy tego krajobrazu to: sad, pastwisko, las, ptaki
Wprowadzenie bohatera ludowego z opłotków sielskich w otwarty świat walki narodowo- wyzwoleńczej. „Mazowiecki patriotyzm” poezji Lenartowicza wynika z wartościowania chłopstwa jako czynnika sprawczego powstania wolnej i demokratycznej ojczyzny.
Paralelizm- oparty na kojarzeniu obrazu lub wyrazu przeżyć ludzkich ze zjawiskiem przyrody
Poetycka „idealizacja wsi” - przetwarzanie życia w legendę. Idealizowanie ludu miało sens przeciwstawny w stosunku do idealizacji historycznej roli szlachty. Forma „obrony ludu” znajdowała swoją tradycję w lit. sentymentalnej. „Idealizacja” ludu była wyrazem wartości moralnych chłopa jako wartości społecznych - na samą powierzchnię koncepcji narodu i społeczeństwa.
*spór z Norwidem
Spór dotyczył prawa poezji do przybierania postaci wybitnie skomplikowanej, krańcowo eliptycznej i lakonicznej. W sporze tym Norwid ze swej strony atakował „łatwy” optymizm Lenartowicza i „łatwość” prostych form jego depresji poetyckiej. Nie lekceważąc twórczego trudu Norwida, Lenartowicz przeciwstawiał się jego „hermetycznej” poezji, walcząc o prostotę i jasność czytelności sztuki słowa. Przeciw mglistości, zawiłości walczył Lenartowicz swoją twórczością poezji od symboliki i alegorii, do skomplikowanej metafory, stosował tylko dyskretnie wyraźniejszą stylizację językową jak archaizowanie i neologizmy. odwołując się do prostoty ludowej wypowiedzi nie korzystał jednak z dialektyzmów.
Poezja Lenartowicza zdobyła sobie olbrzymią, jednak anonimową popularność. Podobnie jak kolędy Karpińskiego*, tak i piosnki Lenartowicza powszechnie znane były przez dziesięciolecia. Kalinę czy Ducha sieroty śpiewano - prawie zawsze bez wiedzy o ich autorze - w całym kraju, wszystkie dzieci uczyły się, że "ptaszek gniazdko wije, zwierz się w jamy kryje", natomiast sam Lenartowicz schował się za swoje "chłopskie, nie uczone wierszyki".
Współcześni cenili jego poezję; życzliwie był odczytany przez samego Mickiewicza, Norwida, Kraszewskiego i Konopnicką. Żeromski, chyba trochę na wyrost, widział w jego wierszach "arcydzieła, jedne z największych w dziejach ludzkiego artyzmu". Mimo tego, Lenartowicz przez wiele lat nie cieszył się pozytywną opinią krytyki, zarzucającej jego poezji sentymentalność i postromantyczny epigonizm.
Dziś tym trudniej zawyrokować czy w poezji lirnika mazowieckiego (jak sam chętnie o sobie mówił) dominuje prostota i rzewność, czy może właśnie sentymentalizm i tkliwość. Jan Nowakowski pisze: "żelazne wrota dzisiejszej cywilizacji zatrzaskują się ostro, gwałtownie za światem dawnej wsi. - i dalej - Poezja Lenartowicza traci w naszych czasach swoją siłę, droga przedstawionego przez poetę świata coraz dłuższa jest do naszej cywilizacji, a nie tak daleka od wiejskiej polski jeszcze Szymonowiców, Kochanowskich, Rejów."
Nie łatwo czyta się współcześnie Lenartowicza, nawet Kalina, odarta z muzyki, nie wygląda równie atrakcyjnie jak kiedyś. Przypadkowy czytelnik zapewne nie zatrzymałby się dłużej nad tym prostym wierszykiem, który przez dziesięciolecia był przecież (i jest) prawdziwym diamentem naszej ludowej kultury. Nieprzemijająca siła poezji Lenartowicza tkwi w bezpretensjonalnym tonie, autentyczności, których szukamy, ale które dzisiaj coraz trudniej nam zagarnąć do siebie.
W podręczniku uniwersyteckim Alina Witkowska nazywa Ducha sieroty wprost - wierszem-arcydziełem. Jak widać, Lenartowicz znalazł swoje miejsce w historii literatury. Czy znajdzie je u współczesnego czytelnika? Na to pytanie trudno odpowiedzieć, w cywilizacji wielomilionowych miast wrażliwość będąca treścią jego poezji jest w odwrocie. To poezja "małego światka", o której skromnie pisał: "Myśl moja cicha/ Jak moja chata,/ Nad dym ojczystej/ Wioski nie wzlata."
Już pierwsze wiersze, Kalina, Galary, deklamowane i śpiewane w Warszawie, zdobyły mu popularność, którą utrwaliły tomiki Lirenka i Zachwycenie (1855). Okładkę do Lirenki projektował Cyprian Norwid; bliska znajomość obydwu poetów jednak rychło przerodziła się w konflikt (z winy Norwida, który nakłaniał Lenartowicza do podporządkowania się m.in. założeniom, sformułowanym w Promethidionie). "Lirnik wioskowy" wykraczał w swej twórczości poza poetykę stylizowanej ludowej piosenki. Lenartowicz był także autorem poematu Gladiatorowie, który spotkał się z surowym atakiem Juliana Klaczki, wielu utworów patriotycznych. Jednak to przede wszystkim prosta i melodyjna poezja, stylizowana na ludowość zyskała mu uznanie ze strony Norwida, Kraszewskiego, Konopnickiej, później Jana Kasprowicza, Stefana Żeromskiego, aż po Marię Pawlikowską-Jasnorzewską, autorkę wiersza pt. Lenartowicz, zawierającego apostrofę do poety-"złotniczeńka", przy pomocy prostych środków spełniającego ludzkie marzenia.