Wincenty Pol Wybór poezji
I. DZIEJE „JANUSZA”
1. „Prokurator narodu” o Polu. W roku 1860 Kornel Ujejski dokonał syntetycznego ujęcia dziejów i twórczości Pola. Miało to jednak formę oskarżenia politycznego. Wypad polityczny „O Januszu i o panu Wincentym Polu” rysował sylwetkę poety, który zaparł się wiary z lat młodości. Postrzegał go: z jednej strony - ludowy pieśniarz - demokrata; z drugiej - szlachcic - gawędziarz. Ujejski potępiając ugodowca i piewcę szlachetczyzny chciał przywrócić blask oddziaływania gorącym wezwaniom do walki w Pieśniach Janusza.
2. Młodość „Janusza”
Wincenty Terencjusz Jakub Pol urodził się w Lublinie 20 kwietnia 1807 roku. Ojciec - Franciszek Pohl, urzędnik austriacki, był Niemcem; Matka - Eleonora Longchamp pochodziła ze spolszczonej rodziny francuskiej. Ojciec zmarł, gdy Wincenty miał 16 lat; pozostawił rodzinę w nędzy ( wdowa z 6 dzieci). Śmierć ojca traktował Pol jako wydarzenie, które zaciążyło n jego dalszym życiu. Z urokami życia polskiego zetknął się w dworku w Mostkach, majątku krewnych matki - Ziętkiewiczów (tu poznał obyczaje szlacheckie, bo dwór skupiał drobną okoliczną szlachtę i rezydentów).
Lwów - miasto jego młodości. W latach 1822 - 1827 uczęszcza na uniwersytet ( studia filozofii).
1823/1824 - kolegium jezuickie w Tarnopolu.
1824 rok - rozpoczął studia na drugim uniwersyteckim kursie filozofii we Lwowie (ukończył studia latem 1827 roku)
Nabyte we wczesnej młodości przyzwyczajenia do bardzo swobodnie traktowanego samouctwa wpłynęły na niefrasobliwa „swojskość” typu umysłowości poety.
Pierwsze próby pisarskie
Pol pozostawał pod urokiem takich poetów niemieckich jak Goethe i Schiller, ale także nie był obojętny na wczesny romantyzm polski. Zafascynowany Mickiewiczem (znał Ballady i romanse na pamięć). Jeden z najwcześniejszych jego utworów Z klasztoru ( 1825) jest wzorowany na Cierpieniach młodego Wertera. Powieść podolska Henryk (1828) jest dowodem wpływu Marii Malczewskiego.
Utwór Samobójca (1828) zwraca się w stronę typowego dla wczesnego romantyzmu bohatera byronicznego. W pierwszych utworach Pola widać również stylizację ludową - zainteresowanie folklorem. Korzystanie z rodzimych źródeł nadaje literaturze narodowy charakter; przekaz ludowy pozwala dotrzeć do istoty rzeczy; kultura ludowa w całości jest poręczeniem prawdy.
„Janusz” w powstaniu listopadowym
W listopadzie 1830 roku przebywał poeta w Wilnie. Początkowo pobyt jego był związany z przygotowywaniem się do egzaminu na stopień „studenta aktualnego”. (mógł się dzięki temu ubiegać o posadę zastępcy n-la j. niemieckiego). Na początku grudnia 1830 Wilno dowiedziało się o wybuchu powstania w W-wie. 1831 - Pol wraz z legionem akademickim opuszcza Wilno. Ciągle towarzyszy mu poezja (deklamuje w obozie i rozmawia o poezji w czasie stemplowania mostu przez saperów ).
Doświadczenia powstania miały wpływ na twórczość Pola. Miał okazje zetknąć się z ludem walczącym.
Prymityw u podstaw ballady i gawędy
Niektóre z utworów cyklu Pieśni Janusza stanowią arcydzieła poezji prymitywu. Jest to prymityw ludowy i żołnierski. Pol korzystał przy tym z tradycji polskiej pieśni wojennej; nawiązywał do stylu legionowej twórczości ludowo - żołnierskiej. Ale nie była to autentyczna pieśń ludowa w wykonaniu Pola. Wincenty nie naśladuje niewolniczo pieśni, lecz je stylizuje ludowo.
Składania parataktyczna, naiwne wyliczenie za pomocą spójnika „i”, monotonia czasowników - oddaje charakter ludowego lamentu. Pol trafnie wykorzystał i spopularyzował metody obrazowania, typ przenośni i porównań, ludowy rytm piosenki marszowej i tanecznej.
Najciekawsze w zastosowaniu motywów żołnierskich utwory Pola można nazwać balladami. Ich rangę wyznacza fakt, że Opacki umieszcza powstańcze balladki wśród Mickiewicza (Nocleg) i Słowackiego (Sowiński w okopach Woli).
W obrębie stylizacji na prymityw mieści się również gawęda. W Pieśniach Janusza pojawiają się „gawędy szlacheckie” - historyjka mająca ilustrować szlachecki patriotyzm, zawadiactwo i fantazję; występuje sarmacki gawędziarz - narrator nawracający do przeszłości, wypowiadający jej pochwałę. W gawędzie widać także dosadność słownictwa wojennego, frazeologię bitewnej potyczki, rubaszność prozaizmów.
Uzupełnienia i kontynuacje
Utwory z końca tomu odbiegają tonacją i konwencją od „śpiewek ułańskich”. Belwederczyk przynosi nowe ujęcie skłóconego z całym światem bohatera. Bohater utworu: wczesnoromantyczny, rewolucjonista szlachecki, ukryty w kostiumie Araba, mnicha, Kozaka, wystąpił w realnej sytuacji jako uczestnik napadu na Belweder. Byronizm został skojarzony z żarliwym patriotyzmem, określającym osobowość bohatera romantycznego.
Ale w Pieśniach Janusza obok Pola - ułana, Pola - belwederczyka, występuje też Pol - mesjanistyczny prorok. Elementy mesjanistyczne znajdziemy w utworach: Pierwsza rocznica 29 listopada obchodzona w Rzeszy Niemieckiej; Proroctwo kapłana polskiego. Widoczne symbole i akcesoria polskiego mesjanizmu: cierpienia narodu wybranego zapewnią ludzkości świetlaną przyszłość, Polska stanie się „ołtarzem świata”, szczególne posłannictwo Polski, porównywane z męczeństwem Chrystusa.
Akcenty mesjanizmu traktować należy jako wyraz poszukiwania nadziemskiej sankcji dla nadziei na wyzwolenie Polski, jako próbę uratowania sensu klęski powstania - klęska jako nałożona przez Boga konieczność ofiary. Motywy mesjanistyczne jednak nie ugruntują się w poezji Pola - stanowią jedynie przejściowe ogniwo w poszukiwaniu dróg wyjścia z impasu klęski popowstaniowej.
Pieśni Janusza - poezja wiecznych rekwizytów polskiej walki i polskiego poświęcenia;
II. NA ROZDROŻU
„Za co tak walczę? Do kogo należę?”
1836 - włóczęgowskie życie Pola nabrało cech pewnej stabilizacji: otrzymał od Ksawerego hr. Krasickiego w dzierżawę górską wieś Kalenicę. Gdy już miał dach nad głową, mógł ożenić się z Kornelią Olszewską (w kwietniu 1837).
Może nie samą postać hr. Krasickiego, lecz jego anegdoty i barwne gawędy wykorzystał Pol w utworze Mohort.
Wolni Górale i filozofia pojednania z rzeczywistością
Cykl Obrazów z podróży - wydrukowany po raz pierwszy w roku 1846. Uznawany za najwybitniejsze osiągnięcie artystyczne Pola. Autor zaczął poszukiwać bardziej urozmaiconych form wersyfikacyjnych, opracowywał utwory z większą starannością, zadbał o kompozycję całego cyklu.
Cykl powstał jako poetycki plon wycieczek w Tatry (zbieranie materiału naukowego geograficznego i odbycie romantycznej podróży).
Dla polskich romantyków istotniejsze od kultu gór było upojenie „góralszczyzną” ( górale - mniej poddani uciskowi feudalnemu niż chłopi innych Polskich regionów). W nich znaleźli romantycy materiał dla stworzenia mitu „wolnych chłopów” polskich.
Dwa typy ludowych bohaterów:
pracujący w górach kowal - filozofia ludu, wierność ideałom, swobody i niezależności
organizator strajku górników - nie chciał poddać się uciskowi, odnalazł się przez to wśród „zbójników” (po czasie się pogodził z rzeczywistością, nie ma swobody)
Krąg podejrzeń
Autor Pieśni Janusza uwielbiany jako poeta narodowy, żołnierz powstania i człowiek związany z polityką powstania - nadużył ideowego zaufania społeczeństwa, które upatrywało w nim symbol ciągłości dążeń wyzwoleńczych. Miał swoją koncepcję rozwoju narodu polskiego pod panowaniem austriackim. Ponadto Pol zaczyna coraz wyraźniej solidaryzować się z programem pracy organicznej - co znaczy zgodę na ugodę z rządem zaborczym.
Rok 1846
Pragnąc odcięcia się od wszelkimi podejrzeniami, Pol 18 lutego 1846 roku opuszcza z żoną swa posiadłość i udaje się do Lwowa. Zima przeszkodziła mu w podróży i zatrzymuj się we wsi Polanka, niedaleko Krosna. Napadnięty został przez chłopów i aresztowany w Jaśle (rabacja Szeli).
Rok 1848
Okres Wiosny Ludów zmusił Pola do swoistego zaangażowania się w wypadki rewolucyjne. Objął urząd adiunkta sztabu lwowskiej Gwardii Narodowej, ale ustąpił ze stanowiska (ponowne podejrzenia).W okresie tym powstały dwa utwory: Widzenie Janusza; Słowo a sława.
III. PAN WINCENTY POL
Geografia i polityka
W latach 1849 - 1852 poeta piastował godność profesora nadzwyczajnego „geografii powszechnej, fizycznej i porównawczej” na UJ. Wykłady Pola - geografa nie przeszły bez echa. Miał talent do rozpętywania wokół siebie ciągłych kontrowersji politycznych. Profesorka kariera Pola została przerwana nagle i brutalnie. Oskarżony o brak lojalności i mniemające nic wspólnego z rzeczywistością zarzuty spowodowały usunięcie Pola z katedry - 1 stycznia 1853 roku.
Po burzy lat 1846 - 1949
Utwory liryczne w tomie Z podróży po burzy mają charakter okolicznościowy. Słaby artystycznie tom. Pod postacią pseudofilozoficznych refleksji i tanich morałów Pol powtarzał te same poglądy, co w utworach z lat wcześniejszych. Był to nudny wykład swoistej filozofii życiowej. Ten tom to próba podsumowania własnego życia, określenia sensu dotychczasowych doświadczeń.
„Obrona Wincentego Pola”
W okresie popowstaniowym Pol znalazł się całkowicie na marginesie życia literackiego. W tym czasie został dotknięty utratą wzroku. Zdecydowanie regresywny charakter twórczości
sprowadził nań zapomnienie aż do śmierci w dniu 2 grudnia 1872 roku.
W wieku XIX Pol był dla współczesnych postacią kontrowersyjną, jego twórczość literacka stawała się nieraz przedmiotem ostrych sporów o charakterze politycznym czy ideologicznym. W wieku XX uznano go za zjawisko reprezentatywne dla określonych tendencji poezji polskiej XIX wieku.
Nie ma u Pola frenezji romantycznej, która np. określiła młodzieńczą twórczość Krasińskiego; nie ma ironii romantycznej, tak znamiennej dla Słowackiego; nie ma mistyki romantycznej, decydującej w pewnych okresach o postawie Mickiewicza i Słowackiego. Jest natomiast: łatwa swojskość, „płyciutka” prostota, ubóstwienie tradycji. Swoisty romantyzm prymitywu i tradycji, jaki reprezentował Pol, różni się od tzw. wielkiego romantyzmu o całą skalę intelektualnych i światopoglądowych ambicji.
Paweł Hertz „Obrona Wincentego Pola” - bronił użyteczności poezji Pola; widział jego poezje jako istotny składnik polskiego wieku XIX. Dla Hertza wartości narodowo - historyczne tej poezji są niezaprzeczone.
Wachmistrz Dorosz na Litwie: dłuższa „gawęda żołnierska” opublikowana w 1845 roku. Narrator - prosty żołnierz, uczestnik powstania listopadowego. Wcielenie człowieka prostego, reprezentującego prawdziwą mądrość i surową moralność, co płynie z bogatego doświadczenia życiowego. Mimo, że narratorem jest prosty żołnierz, nie szlachcic, to i tak występuje niezbędna w gawędzie gloryfikacja przeszłości i tęsknota za dawnymi dobrymi czasami: „Nie tak - nie tak - dawniej było!”. W usta prostego żołnierza włożona została krytyka lekkomyślnego sztabu powstańczego, który nie wykazuje zainteresowania dla losów walczących żołnierzy.
Pieśń o ziemi naszej : jeden najpopularniejszych utworów Pola, poemat opublikowany w 1843 roku; widoczna demokratyczna tendencja ideowa. Przypuszczalną genezą poematu mogą być podróż Pola do Szwajcarii Saskiej. Utwór to „obrazy z podróży”, rodzaj poetyckiego notatnika „wojażera” (diariusz podróży). Na pierwszy plan wysuwa się obiektywny przedmiot poetyckiej narracji - kraj, w szczególny sposób ukazany przez autora ( autor wychwytuje charakterystyczne cechy pejzażu i ludzi) w formie zwięzłych syntez ze zmysłem poety, geografa i socjologa. Poety - zachwyca się pięknem gór, geograf - odkrywa Litwę i Polesie, socjolog - dostrzega kontrasty społeczne nędzy Polesia i bogactwa Wołynia. Narrator - człowiek zwykły, znakomicie obeznany ze sprawami kraju i jego ludźmi, wyraziciel mądrości potocznej i uczuć powszednich. Widoczny liryzm intymnych związków narratora i kraju.
Struktura pieśni nie jest klarowna - przeważa gawędowość (luźny, daleki od zwięzłości tok narracji), ale z elementami pieśniowości (rytmika poematu).
Uczuciowa wieź z ziemią ukazuje także patriotę i demokratę. Narrator szuka prawdy o codziennym życiu kraju. Obserwuje pracę ludu, dostrzega przejawy krzywdy społecznej. Główną wartość Pieśni o ziemi naszej stanowi jej patriotyczna prawda o ludzie, tkwiąca zarówno w obrazach z podróży po kraju, pracy i ucisku pańszczyźnianego chłopstwa, jak i w demokratycznym przekonaniu o doniosłości roli ludu w walce narodowowyzwoleńczej.
Pieśń zamyka ostatecznie okres „młodości Janusza”.
1859 rok - druga redakcja pieśni; usunął Pol deklaracje demokratyczne i zmienił sens dawnych inwektyw antyszlacheckich.
Śpiew Janusza - gawęda, będąca podsumowaniem treści, motywów i założeń ideowych całego zbioru; określa adresatów, do których skierowana została „pieśń ojczysta, narodowa”: prostego ludu polskiego. Janusz - śpiewak, chce poprzez swą pieśń zostawić po sobie jedyny ślad. Swą wiarygodność podbudowuje tym, że „całą Polskę zna”. Jest świadomy swej ogromnej roli dla polskich „braci” - jego pieśń „słodzi dolę” (poezja zagrzewająca do walki, budząca staropolskie, tradycyjne wartości narodowe)
Pożegnanie - utwór otwiera przysłowie staropolskie: „Kto z Bogiem, to Bóg z nim”. Sytuacja liryczna jest niezwykle prosta: obraz pożegnania kochanków. „Panna młoda” żegna się ze swoim ukochanym, który „zbrojny” wyrusza walczyć o ojczyznę. Młoda dziewczyna powierza swego ukochanego Bogu, każe mu się modlić, tłumacząc, że w ten sposób zapewni sobie opiekę boską i zwierzchnictwo. Daje mu krzyżyk i szkaplerzyk. Jednak wymowa wiersza jest pesymistyczna, bo podmiot liryczny stwierdza, że: „prędzej z szarej przędzy/ srebrna nić wypłynie/niż do jej chaty/ Staś kiedy zawinie”. Motyw ułana, dziewczyny „jak malina/jagoda”, wiernego konika itd.
Mazur - dziarska piosenka żołnierska o ojczyźnie (wychwalanie) ze szczególnym zwróceniem uwagi na piękno i niepowtarzalność regionu Mazowsza: „… wiele cudów/ lec najmilse i najzdrowse/ pseciez cłeku jest Mazowsze!”. Wychwala niezwykłą odwagę i waleczność mazurskich ludowych żołnierzy (kosynierów): „i do boju Mazur scery”. W cytacie widać obecne w całym wierszu mazurzenie - troska o regionalną charakterystyczność. „Bies cie porwie Mikołaju/ a swoboda będzie w kraju” - przepowiada złowrogą przyszłość carowi.
Śpiew z mogiły - wiersz pisany z perspektywy klęski powstania; o tym, jak wielką klęską był upadek powstania, z którym wiązano wielkie nadzieje. Wiersz nawołujący do zorganizowania się Polaków, którzy ulegli rozproszeniu: „w niewoli/ a inni po świecie”. Postulat pracy organicznej, która umożliwiłaby odbudowanie Polski. Pol zauważa, że naród zrobił się gnuśny, jeśli idzie o zrywy narodowowyzwoleńcze: „wybić się siłą/ To dla nas już dziwy”.
1