POEZJE TEORIE

Znaczenie terminu: słowo to słynne dopiero w oświeceniu w XVIII wieku oznaczało albo rezultat twórczy tamtych poetów, a więc zbiór wytworów słownych wyodrębnionych spośród wszelkich wypowiedzi językowych, dzięki szeregowi swoistych cech albo zasady sztuki poetyckiej, czyli zespół norm organizacji tekstu, których zastosowanie w procesie twórczym prowadziło do powstania dzieł odznaczających się swoistymi jakościami. W tym wypadku właśnie ze słowem poezja korespondowała ,, sztuka rymotwórcza’’, ‘’poetyka’’. Poezja w obrębie nauk wyzwolonych, traktowana był Ajko swoistego rodzaju wiedza. Dział w którym umieszczano poezje przeciwstawiany był naukom ścisłym. W obrębie nauk wyzwolonych poezja stawiana była na równi z wymową. Za czynnik łączący obie dziedziny uznawano ich językową materię oraz wspólny cel oddziaływania na odbiorcę. Domeną wymowy jednak jest perswazja a poezji kształtowanie poglądów i działanie na władze umysłu. Dopiero w ramach możliwości wyznaczonych przez retorykę dokonywano rozróżnienia gatunków poezji. Istotną rolę w kształtowaniu tendencji podporządkowania poezji wymowie jako ogólnej teorii mówienia perswazyjnego miały na gruncie polskim poglądy językowe Konarskiego( język> teorie a więc styl> teorie). Takie rozumienie związków poezji i wymowy mieli klasycy. W poezji językowa organizacja jest wyrazem poetyckiego sposobu czucia i myślenia. Dla Brodzińskiego jest w pełni samodzielnym typem piśmiennictwa. Poezje zaliczano do tzw.: Sztuk pięknych.( Borowski, Osiński, Królikowski- oni to tak klasyfikowali). Dla E. Słowackiego poezja była sztuką początkową, która jest źródłem i zasadą każdej innej sztuki pięknej. Przedmiot poezji najczęściej określamy jako naturę która powinna być naśladowana. Poezja to naśladownictwo przez słowa i przez ich odpowiednie ułożenie. Upatrywanie istoty poezji w wierszowości i oddzielenie jej od prozy nie doprowadziły do jej samodzielności, poezja rozumiana jako rymotwórstwo należeć miała do typu mowy retorycznej, całkowicie odmiennej w swych zasadach organizacji językowej od potocznej mowy codziennej. W Polsce koniecznym warunkiem poezji była wierszowość. Jednak Golański twierdzi że poezja nie na samych nie polega na odpowiednim ułożeniu słów kadencji i rymów. Opierać się powinna na myślach rozumu, na wyobrażeniach żywych i delikatnych. Wymyślanie więc, czyli fikcja jest duszą poezji. Musi być ona jednak wiarygodna. Fikcja była poetyckim kształtem tej samej prawdy o świecie, którą zawrzeć można w innych odmianach piśmiennictwa. Według niektórych pokazuje ona różnorodność znaczeń. Osiński natomiast twierdził, że jej zadaniem jest pobudzenie czytelnika.

Poetyckość wypowiedzi zasadzać się miała na odpowiednim doborze rzeczy i zharmonizowaniem jej z odpowiednim sposobem mówienia. Pod ciśnieniem tradycji retorycznych wiązano najczęściej obrazowy sposób przedstawiania z ozdobnym sposobem mówienia, zalecając wypracowany przez retorykę zespół środków językowych. Język poetycki powinien być wyrazisty i odmienny. Dzisiejsza koncepcja poezji wykrystalizowała się w Polsce w XIX wieku. Jej zasadniczą tendencją było odrzucenie myśli o rozdzielności rzeczy i sposobu mówienia, który rozumiano inaczej niż tylko jako zewnętrzny przystrój egzystującej odrębnie myśli. Dostrzegano swoistość i odmienność języka oraz niezależność wobec ustalonych prawideł retorycznych. Karpiński odrzucał zasadę wyższości języka i postulował prostotę i neutralność, bliskie codziennemu sposobowi mówienia. Była to koncepcja pierwsza natomiast druga silnie akcentuje potrzebę oryginalności w poezji, zasadza się na niepowtarzalności i niezwykłości języka. Obie te koncepcje łączyło przekonanie że poezja to głos natury, odbicie swoistego niepowtarzalnego widzenia sposobu świata, zawiera i przekazuje poetycka prawdę, którą człowiek może dostrzec w stanie natury. Poetę pojmowano jako ten instrument natury. Karpiński jako geniusz nie malował natury ale tchną nią samą. Poezja jako mowa natury powinna dysponować własnym niepowtarzalnym językiem. Kiedy poeta nie stara się w wymowie przeświadczyć o stanie uczucia wystawia tylko obraz abyśmy razem z nim go dzielili. Obraz traktowany jest tu jako konieczny i nieprzekładalny na mowę dyskursywną element wypowiedzi poetyckiej. Nie tylko unaocznia ale sugeruje poetycką treść niewyrażalną inaczej.

Geneza poglądy na istotę poezji ściśle zazębiły się z opiniami dotyczącymi jej genezy czynników sprawczych aktu twórczego. Charakterystyczne dla myśli oświeceniowej są tendencje powrotu do źródeł. Pytanie o początki poezji pozostają w związku z pytaniem o kształtowanie rozwoju społeczeństwa oraz o powstanie języka jako środka międzyludzkiej komunikacji. Zgodnie z powszechnym poglądem powstanie poezji wiązano z momentem kształtowania się społeczeństw ludzkich oraz dostrzegano odmienności jej sytuacji w czasie narodzin i chwili bieżącej. Według Potockiego poezja poprzedziła narodziny prozy będąc pierwszym choć jeszcze nie doskonałym sposobem wypowiadania się człowieka. Służyła wyprowadzeniu z człowieka ze stanu naturalnego do kultury i życia społecznego. Koncepcja ta dążyła do niepospolitości mowy poetyckiej oraz akcentowała stopniowe doskonalenie się języka poezji. Pełnił funkcję doskonalenia obyczajów. Odmienne poglądy miał Borowski który twierdził że jedynym artykułowanym językiem ludzkości w stanie pierwotnym był język poetycki. Poezja była więc wtedy funkcją pełnego zespolenia człowieka z naturą, jedności ze światem. Ten typ twórczości widziano w poezji ludowej. Powstanie tak pojmowanie poezji łączono ze śpiewem i muzyką jako czynnikami szczególnie przydatnymi do celów ekspresji poetyckiej prawdy. Poglądem obiegowym był sąd że skłonność do twórczości poetyckiej leży w naturze człowieka. Ów dar interpretowany mógł być albo jako naturalna potrzeba człowieka albo jako jego potencjalna zdolność. Inspirująca rola poznawczej rzeczywistości mogła prowadzić w dwóch kierunkach; potrzeby naśladowania tworów natury lub też ekspresji doznań wywołanych kontaktem z naturą. Ciekawy był też pogląd o ludycznej genezie poezji. W oświeceniu dominowała jednak koncepcja poezji jako wrodzonego daru nielicznym jednostkom. Dar ten zwany dowcipem miał przejawiać się we właściwym wykorzystaniu reguł i wzorów. Niektórzy cnie chcieli żadnych zasad w poezji. Czartoryski twierdził jednak że nie pomogą dary natury jeśli poeta nie ma wykształconego gustu i nie pracuje nad nim. Wyjątkowość i wręcz niezwykłość poetyckiego aktu twórczego akcentowali ci teoretycy, którzy jego źródła widzieli w inspiracji. W okręceniu funkcji poezji miała znaczenie ciągle akcentowana orientacja na odbiorcę, który w ostatecznej instancji uzasadniał potrzebę i rangę działalności poetyckiej. Horacjańska formuła określała cele poezji jako docere, movere i delectare. Najwcześniej sformułowaną i dominującą koncepcja celu poezji było wysuwanie na plan pierwszy jej zadań nauczycielskich. Miała służyć naprawie obyczajów, moralnej edukacji czytelnika. Istoty pedagogiki i moralistyki poetyckiej upatrywano w oddziaływaniu na odbiorcę przez szczególnie ozdobne przekazywanie owej nauki i łączenie płynącego z niej pożytku z przyjemnością i zabawą. Do osiągnięcia dydaktyczno- perswazyjnych celów postulowano posługiwanie się środkami oddziałującymi na całokształt władz umysłowych człowieka, przemawiania zarówno do rozumu jak i do serca. Orientacja zabawowo estetyczna za główny cel stawia podobanie się i dostarczanie przyjemności czytelnikowi. Poezja musi oddziaływać na wolę i wyobraźnię, ma zapalać do męstwa i wielkich czynów. Nastawienie na odbiorcę było również istotnym elementem rozumienia celu poezji w nurcie sentymentalnym. Poezja skierowana była nie do zbiorowości ale ku indywidualnej jednostce ludzkiej. Postawione zostało przed poezją zadanie reedukacji moralnej skażonego przez cywilizację społeczeństwa. Teoriom poetyckim oświecenia nieobce było także wysuwanie na plan pierwszy nadawcy komunikatu poetyckiego. Orientacja na nadawcę zawierała się również w przypisywaniu szczególnej roli wartości aktu poetyckiego dla samego twórcy. Tworzenie zapewniać mu miało wewnętrzną równowagę i spokój albo sławę. Najbliższy dzisiejszej koncepcji poezji był program Borowskiego I Wężyka. Program ten bliski był ideałom poezji tyrtejskiej i wieszczej. Borowski przyjmował że piękność i ozdoba jest właściwym celem dla poety.