Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia

w chorobach przewlekłych

Wstęp

1. Promocja zdrowia w zwalczaniu nowotworów złośliwych
2. Miejsce promocji zdrowia w chorobach układu krążenia
3. Promocja zdrowia osób niepełnosprawnych

4. Promocja zdrowia w chorobach alergicznych
5. Promocja zdrowia w cukrzycy

Słownik
Bibliografia

Literatura

1

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Wstęp

Promocja zdrowia dotyczy w zasadzie ludzi zdrowych, jednak również ludzie przewlekle
chorzy chcą (i powinni) być traktowani na równi z osobami zdrowymi. Osoby z obniżonym
potencjałem zdrowotnym mają podobne potrzeby jak osoby całkowicie zdrowe.

W promowaniu zdrowia osób przewlekle chorych zabiegi terapeutyczne nie do końca
mają działania o charakterze leczniczym, lecz wywierają korzystny wpływ na ogólny stan
zdrowia pacjentów, chociażby przez działania psychosocjologiczne. Potrzeby w dziedzinie
promowania zdrowia osób przewlekle chorych i niepełnosprawnych są niewystarczające,
ze względu na ich dynamiczne narastanie. Problem ten ma również swoją regulację
prawną. Nowelizowanie ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
z czerwca 1995 roku daje ZUS-owi uprawnienia do kierowania osób niepełnosprawnych
i przewlekle chorych na tzw. rehabilitację przedrentową. Dotyczy to głównie osób
cierpiących na choroby układu krążenia oraz choroby narządu ruchu.

Choroby przewlekłe stanowią bardzo poważny problem nie tylko w Polsce czy Europie, ale
na całym świecie. Ludzie przewlekle chorzy borykają się z trzema rodzajami problemów:
 ograniczeniami lub całkowitą utratą podstawowych funkcji i związanym z tym bólem,

który jest wynikiem choroby lub wypadku,

 negatywnym wpływem na własną ocenę wartości,
 wtórnymi następstwami choroby, które w znacznym stopniu upośledzają zdolność

jednostki do funkcjonowania w grupie.

Przez umiejętne promowanie zachowań zdrowotnych, edukację możemy poprawić i/lub
zmniejszyć istniejące problemy i właśnie tych działań dotyczyć będzie niniejszy moduł.

2

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

1. Promocja zdrowia w zwalczaniu nowotworów złośliwych

Nowotwory złośliwe są drugą po chorobach układu krążenia przyczyną zgonów (stanowią
ponad 20% zgonów ogółem w krajach rozwiniętych). Stwierdza się, że co piąta osoba
umiera na raka. W Polsce nowotwory złośliwe stanowią przyczynę zgonów 21,1%
mężczyzn i 15,9% kobiet (Karski, 1999).

Do końca XIX wieku medycyna nie mogła pochwalić się sukcesami w walce z rakiem
(nowotworem złośliwym). Sytuację tę zmieniło odkrycie promieni X, radu oraz coraz
większe postępy w chirurgii. W krajach wysoko rozwiniętych szansa wyleczenia
nowotworów sięga 50% przypadków. W Polsce i krajach mniej rozwiniętych sytuacja nie
wygląda tak optymistycznie — ma tendencje wzrostowe.

Częstość występowania związanych z tym zgonów na nowotwory złośliwe jest różna dla
poszczególnych grup wiekowych, jak również różna ze względu na płeć i umiejscowienie
nowotworów. Dlatego też promocja zdrowia i edukacja zdrowotna mają istotny wpływ na
możliwości przedłużenia życia ludzkiego oraz poprawienia jego jakości życia.

Tabela 1. Struktura zgonów na najczęstsze nowotwory złośliwe u mężczyzn i kobiet

— Polska, 1995

Umiejscowienie (mężczyźni) Procent Umiejscowienie

(kobiety) Procent

Płuco 34,9

Sutek 14,1

Żołądek

9,5

Jelito grube

11,2

Jelito grube

8,2

Płuco 10,1

Gruczoł krokowy

5,6

Żołądek

7,0

Trzustka

4,1

Szyjka macicy

6,0

Pęcherz moczowy

4,1

Jajnik

5,5

Krtań

3,6

Trzustka

4,9

Nerka

3,0

Pęcherzyk żółciowy

4,6

Mózg

2,6

Wątroba

3,8

Wątroba

2,5

Mózg

2,8

Źródło: Karski, 1999: 111.

W sytuacji, gdy mówimy o profilaktyce, promocji i edukacji zdrowotnej związanej
z nowotworami złośliwymi, najczęściej myślimy o:

3

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

 Raku sutka — pochodzi on z nabłonka przewodów i zrazików gruczołu sutkowego.

Raki zrazikowe i przewodowe mogą być inwazyjne i nieinwazyjne (nieinwazyjne
często uważa się za stany przedrakowe). Nowotwory (raki) inwazyjne to najczęściej
raki gruczołowe o różnych stopniach zróżnicowania.

 Raku szyjki macicy — nowotwór ten i poprzedzające go zmiany przedrakowe

wywodzą się ze strefy przejściowej między nabłonkiem walcowatym a płaskim. Stany
przedrakowe, które poprzedzają rozwój złośliwego raka szyjki, obejmują różne
stopnie dysplazji (łagodną, umiarkowaną, ciężką) oraz raka śródnabłonkowego
(Prewencja w Podstawowej Opiece Zdrowotnej..., 1995).

 Raku okrężnicy i odbytnicy — są one rozpatrywane są jako nowotwory jednego

narządu i ogólnie klasyfikowane jako nowotwory jelita grubego. Wywodzą się
z nabłonka gruczołowego śluzówki jelit (są zwykle rakami gruczołowymi).

 Raku gruczołu krokowego — tzn. rak stercza (prostaty) wywodzi się z nabłonka

gruczołowego w strefach tylno-bocznej, a także przednio-środkowej gruczołu.

 Raku skóry — rozróżniamy dwie grupy raków skóry:

• rak skóry nie będący czerniakiem (rak podstawnokomórkowy, rak

kolczystokomórkowy),

• czerniak złośliwy (czerniak rozrastający się powierzchownie, czerniak guzowaty,

czerniak dłoni i stóp, czerniak typu plamy soczewicowatej).

 Raku płuc — rak rozwijający się najczęściej z nabłonka oskrzeli głównych i ich

odgałęzień, rzadziej z małych oskrzelików płucnych. Nazwy rak płuc i rak oskrzeli
używane są jako synonimy.

Nowotwór definiuje się najczęściej „jako stan, w którym dochodzi do stałego,
nieprawidłowego i względnie autonomicznego namnażania się zmienionych morfologicznie
i czynnościowo komórek, początkowo w miejscu pierwotnej zmiany, potem w miarę
powiększania się masy guza, w otaczających tkankach, a następnie w miejscach
odległych” (Karski, 1999: 113).

Aby móc zapobiegać lub chociaż w stopniu minimalnym wpływać na powstawanie
nowotworów złośliwych musimy znać czynniki rakotwórcze i czynniki ryzyka
występowania nowotworów.

Czynnikami rakotwórczymi nazywamy wszystkie substancje, które powodują zwiększenie
ryzyka powstawania nowotworów złośliwych. Dzielimy je na: chemiczne (np. arsen i jego
związki, azbest, benzen, chrom, nikiel i ich związki, sadza, smoła, oleje), fizyczne
(np. promieniowanie jonizujące, ultrafioletowe), biologiczne (wirus ludzkiej białaczki,
wirus opryszczki HSV typ II, wirus żółtaczki zakaźnej typu B). Nie należy bagatelizować

4

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

również problemu związanego z zachowaniami seksualnymi i prokreacyjnymi (np. ciąża
w późnym wieku może wiązać się z ryzykiem raka piersi, duża ilość partnerów natomiast
z ryzykiem raka szyjki macicy).

Czynnikami ryzyka nazywamy wszystkie sytuacje, substancje oraz zachowania, które
mogą zwiększyć lub zmniejszyć ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe.
W planowaniu i programowaniu promocji zdrowia należy wziąć pod uwagę te czynniki
ryzyka, na które mamy wpływ, które pomagają w planowaniu polityki prozdrowotnej oraz
dotyczą kształtowania postaw i zachowań społecznych.

Tabela 2. Zgony na nowotwory złośliwe wg udziału czynników rakotwórczych (dane szacunkowe)

Czynnik rakotwórczy

% wszystkich zgonów z powodu nowotworów

Razem

100

Dieta i dodatki do żywności

35

Palenie tytoniu

30

Czynniki seksualne i prokreacyjne

7

Czynniki zawodowe

4

Alkohol

3

Czynniki geograficzne

3

Skażenie środowiska

2

Dodatki do żywności

1

Produkty przemysłowe

1

Leki i działania medyczne

1

Inne

13

Źródło: Karski, 1999: 112.

Działania promujące zdrowie
Działania promujące zdrowie będą opierać się głównie na zastosowaniu zewnętrznych
czynników ryzyka, a także czynników związanych ze stylem życia w powstawaniu
nowotworów złośliwych. I tak, aby zapobiegać powstawaniu nowotworów złośliwych
należy:
 stosować odpowiednie czynniki żywieniowe przez:

•
•

zwiększenie w diecie spożycia owoców i warzyw,
zmniejszenie udziału tłuszczu (u osób od 2 r.ż. maksymalnie do 30% wszystkich
kalorii),

5

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

•

•
•
•

•

•
•
•

•

•

•

•
•

•

zmniejszenie udziału tłuszczów nienasyconych, zwłaszcza zwierzęcych
(u wszystkich),
zwiększenie stosowania chudych produktów mlecznych,
zwiększenie w diecie spożywania błonnika,
unikania spożywania produktów nieświeżych,

 promować niepalenie tytoniu przez działania, mające na celu:

propagowanie całkowitego zaprzestania palenia tytoniu (działania zdrowotne
zarówno czynnych dla palaczy, jak i biernych),
zakaz sprzedaży tytoniu osobom niepełnoletnim,
zwiększenie cen wyrobów tytoniowych (działania ekonomiczne),
zmniejszenie zawartości ciał smołowatych i nikotyny w papierosach, stosowanie
filtrów,
wprowadzenie zakazu palenia tytoniu w miejscach publicznych (tworzenie
niesprzyjającej atmosfery wobec palenia tytoniu — ubezpieczenia zdrowotne),

 nienarażanie się na promieniowanie nadfiołkowe i jonizujące

edukacja zdrowotna (oświata) na temat szkodliwości promieniowania
nadfiołkowego (czas opalania, intensywność opalania, używanie kremów
z filtrami),
ograniczenie do niezbędnego minimum zastosowania promieni jonizujących,

 nie stosowanie alkoholu:

informacje o szkodliwości picia,
polityka cenowa (zmiana stereotypu picia z picia mocniejszych trunków do picia
słabszych trunków, np. wina),
zakaz sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim,

 podejmowanie działań mających na celu ograniczenie środowiska,
 podejmowanie działań w szkołach i mediach (oświata zdrowotna), dotyczących

negatywnych skutków współżycia seksualnego.

Działania profilaktyczne związane z objęciem opieką grup wysokiego ryzyka
(np. genetycznego) czy stosowanie wielu działań skryningowych, mających na celu
wczesne wykrycie nowotworów oraz edukacja zdrowotna, będą mogły dobrze
funkcjonować, gdy zostaną podjęte działania mające na celu kształcenie personelu
medycznego w tym kierunku (promotorów zdrowia). W ostatnim okresie coraz lepiej
funkcjonuje ta grupa zawodowa, wspomagana przez lekarzy, farmaceutów oraz koncerny
farmaceutyczne, które pomagają w organizacji np. badań przesiewowych w kierunku raka
stercza, jelita grubego, szyjki macicy (akcje bezpłatnych badań w POZ), raka piersi
(np. program Dalia, „różowa wstążeczka”).

6

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

2. Miejsce promocji zdrowia w chorobach układu krążenia

Choroby układu krążenia zajmują pierwsze miejsce, jeśli chodzi o przyczynę zgonów.
Przedwczesna umieralność spowodowana chorobami krążenia (w tym chorobą
niedokrwienną serca) jest w Polsce bardzo wysoka i od lat ma tendencję wzrostową.

Zachowania zdrowotne powinniśmy kształtować już od najwcześniejszych lat życia.
Niestety złe nawyki (np. złe odżywianie, palenie tytoniu, picie alkoholu, stresy) potęgują
niekorzystny wpływ na te zachowania i prowadzą do wystąpienia pełnoobjawowych
chorób układu krążenia, zwłaszcza takich, jak: choroba wieńcowa czy zawał serca. Dane
dotyczące picia alkoholu i palenia tytoniu w szkołach mówią, że co piąty uczeń pije piwo,
co najmniej 16% uczniów było choć raz w stanie upojenia alkoholowego) (Karski, 1999:
95).

Do czynników ryzyka występowania chorób układu krążenia należą:
1. Palnie tytoniu — to główny czynnik ryzyka zawału serca, a także udaru mózgu.

Nikotyna zawarta w papierosie podwyższa ciśnienie tętnicze krwi i częstość tętna, a to
powoduje wzrost zużycia tlenu przez mięsień serca. Palenie powoduje również
podwyższenie poziomu trójglicerydów VLDL, poziomu LDL-Ch oraz obniża poziom
HDL. Występowanie choroby wieńcowej serca u palaczy przewyższa co najmniej
dwukrotnie liczbę przypadków wśród niepalących. Ryzyko zwiększa się wraz z ilością
wypalonych w ciągu dnia papierosów i jest odwracalne po zaprzestaniu palenia.

2. Nadciśnienie tętnicze — zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zawału serca,

niewydolności krążenia, udaru mózgu — zwłaszcza to niekontrolowane. W Polsce
częstość występowania nadciśnienia jest wysoka (36% mężczyzn, 28% kobiet).

3. Nadwaga i sposób żywienia — jest to wielki problem globalny. Przyjmuje się, że 20%

nadwaga podwaja ryzyko chorób serca. Sposób żywienia natomiast wpływa na stan
naszego zdrowia, zarówno gdy występuje nadmiar, jak i niedobór poszczególnych
składników odżywczych i energii. Społeczeństwo polskie je za dużo tłuszczów (w tym
zwłaszcza zwierzęcych), za mało potraw zawierających błonnik, dieta przeciętnego
Polaka jest skąpowitaminowa, mało urozmaicona, wysokoenergetyczna, nie ma w niej
odpowiedniej ilości warzyw i owoców. Polska słynie na świecie z posiłków tłustych
i obfitych, czego przykładem jest polski bigos. Dodatkowym błędem jest niedoskonały
rozkład posiłków w ciągu dnia, niedostateczna liczba posiłków w ciągu doby. W pędzie
za pracą i pieniędzmi, jemy „byle gdzie i byle jak”. Zapominamy o tradycjach
rodzinnych, kiedy to do obiadu zasiadały całe rodziny.

7

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

4. Zaburzenia lipidowe — zwłaszcza podwyższony poziom cholesterolu, zawartego

głównie we frakcji lipoprotein o niskiej gęstości.

Więcej czynników ryzyka zawiera tabela 3.

Tabela 3. Czynniki zwiększające ryzyko globalne

A. Czynniki ryzyka uwzględniane przy szacowaniu ryzyka w wieloczynnikowym
programie prewencji, opracowanym przez EAS, ESC, EHS

1. Palenie tytoniu

2. Poziom cholesterolu całkowitego

3. POZIOM ciśnienia skurczowego

B. Inne czynniki zwiększające ryzyko

1. Wzrastający wiek

2. Płeć męska

3. Występowanie objawów ChNS

4. Dodatni wywiad rodzinny dotyczący ChNS

5. Występowanie cukrzycy w młodym wieku

6. Dodatni wywiad rodzinny dotyczący hipercholesterolemii

7. Niskie stężenie HDL-cholesterolu

Źródło: Karski, 1999: 100.

Działania promujące
Strategie zapobiegawcze dotyczące chorób układu krążenia oparte są na zwalczaniu
przyczyn, które da się modyfikować. Działania promujące zmniejszenie ryzyka
występowania chorób układu krążenia w Polsce prowadzone są od wielu lat. Skupiają się
na eliminowaniu pojedynczych czynników ryzyka, chociażby przez zaprzestanie palenia,
odpowiednią dietę czy też promowanie zdrowego stylu życia. W Polsce w chwili obecnej
realizowany jest program prewencyjny CINDI, który poświęcony jest kompleksowemu
zwalczaniu wspólnych czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych, w tym chorób układu
krążenia. Dla przykładu, w poradniach POZ stosuje się masowy program skryningu
antycholesterolowego, ocenia stan otyłości pacjentów, dokonuje (a na pewno powinno się
dokonywać) pomiarów ciężaru i wzrostu oraz oblicza indywidualnie dla każdego badanego
BMI oraz WHR, w trakcie porady lekarskiej czy pielęgniarskiej mierzy się ciśnienie
tętnicze krwi.

8

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

W Śląskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu został wdrożony program edukacyjno-
zdrowotny pod hasłem „Uzdrowić serce”, który dotyczy oddziaływania na pacjentów
z rozpoznaną ChNS i ma na celu zapobieganie ponownym incydentom wieńcowym,
chociażby przez zmotywowanie pacjentów do zmiany stylu życia (Krymska, 2003).
Aby można było wprowadzić w życie wyżej wymienione programy zdrowotne potrzebne
jest działanie promocyjne pielęgniarek w stosunku do osób zagrożonych wystąpieniem
chorób układu krążenia. Jest to możliwe przez wnikliwą obserwację podopiecznych przez
pielęgniarkę, przekazywanie im aktualnej wiedzy na temat czynników ryzyka chorób
układu krążenia oraz przeprowadzanie pogadanek i wnikliwe dyskusje na temat potrzeb
i wątpliwości związanych ze zmianami stylu życia. Pomocne mogą być również tablice
informujące o zdrowym stylu życia, odpowiednim odżywianiu, które są zawieszane
w poradniach lekarzy pierwszego kontaktu, gdzie każdy pacjent czekający na wizytę
lekarską może zapoznać się z informacjami tam zawartymi.

9

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

3. Promocja zdrowia osób niepełnosprawnych

Przypatrując się działaniom na rzecz promocji zdrowia można powiedzieć, że jest ona
skierowana do osób zdrowych, ponieważ ma na celu zapobieganie chorobom
(np. cywilizacyjnym). Nic bardziej mylnego, obserwacja ludzi chorych, niepełnosprawnych
pokazuje, że osoby, które doznały uszczerbku na zdrowiu nawet bardziej od osób
zdrowych doceniają wartość, jaką jest zdrowie i skłonni są do większych wyrzeczeń, jeśli
tylko mogą one korzystnie wpłynąć na ich zdrowie.

Działania z zakresu promocji zdrowia czy edukacji zdrowotnej osób niepełnosprawnych
mają wymiar indywidualny oraz grupowy (ogólnospołeczny). Niepełnosprawność,
długotrwała choroba (choroba przewlekła) bardzo często doprowadzają do załamania się
istniejących przed zdarzeniem (wypadkiem, chorobą) relacji społecznych. Nie wolno nam
jednak zapomnieć, że są to normalni ludzie, którzy mają poczucie własnej godności,
wartości, chcą utrzymywać kontakty z innymi (z otoczeniem), oczekują od tego otoczenia
akceptacji. Często brakuje im możliwości do samorealizacji, pełnej samodzielności. Te
wszystkie problemy powodują pogłębiającą się izolację społeczną tej grupy osób.

Pacjent przewlekły (niepełnosprawny) to „wyjątkowy pacjent”. Nasze działania
promocyjne skupiają się na tym, aby taki pacjent zaakceptował postawioną diagnozę
i wiążącą się z nią prognozę na przyszłość, przez aktywne uczestniczenie w przebiegu
swojej choroby, niepoddawanie się „tyrani zdrowia”, tzn. pozwolenie na decydowanie
przez pacjenta o swoim zdrowiu oraz pomoc w zrobieniu wszystkiego co możliwe, aby
uczynić życie osoby niepełnosprawnej jak najlepszym. Często od edukatora zdrowia
(promotora) wymaga się tak ważnej umiejętności, jaką jest umiejętność słuchania osoby
niepełnosprawnej, to znaczy takiej, która jest „pokrzywdzona przez los”. Innym, niemniej
ważnym, aspektem promocji zdrowia osób niepełnosprawnych jest odwołanie się do
naturalnego systemu wsparcia i opieki, jakim jest rodzina czy też społeczność lokalna.

Kalectwo i niepełnosprawność zawsze są trudne do zaakceptowania, szczególnie u osób
młodych, którym trudno jest odnaleźć w sobie motywację do przekraczania barier
narzuconych przez chorobę. Świadome kontrolowanie swojego stanu zdrowia w wielu
przypadkach zapobiega rozczarowaniom związanym z nadziejami na powrót do zdrowia.

W indywidualnych przypadkach oddziaływania na osobę niepełnosprawną musimy zwrócić
uwagę na kwestie osobowościowe jednostki, jej status społeczny, pomóc w odnalezieniu
własnej drogi (często innej niż przed chorobą, ale wcale nie mniej ważnej czy

10

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

bezcelowej). Natomiast w oddziaływaniu na społeczne i fizyczne środowisko chorego czy
niepełnosprawnego musimy dążyć do zlikwidowania barier architektonicznych
i komunikacyjnych, kreować właściwe postawy społeczne oraz tworzyć miejsca pracy dla
niepełnosprawnych.

Przy analizie wprowadzania opisanych elementów promocji zdrowia do życia z chorobą,
wyodrębnia się trzy etapy, gdzie wyżej wymienione elementy mogą się pojawić.

Etap pierwszy — zapobieganie pierwotne
Ważnym elementem jest tutaj przyjęcie zasad zdrowego stylu życia przez profilaktykę,
które zapobiegają powstawaniu wielu chorób czy też dysfunkcji. Na określony styl życia
mają wpływ: aktywność fizyczna, odżywianie, formy spędzania wolnego czasu, unikanie
używek, umiejętność odreagowania stresów, kontakty z przyjaciółmi.

Etap drugi — zapobieganie wtórne
Jest to etap pełnej choroby, gdzie występują już konkretne objawy, dolegliwości,
cierpienie fizyczne i psychiczne. Takiemu procesowi towarzyszy leczenie, rehabilitacja czy
też oczekiwanie, np. na zabieg operacyjny. Zaczynają się pojawiać niepokoje, lęki,
poczucie bezradności czy nawet stany depresyjne. W tym etapie często chorzy wycofują
się z życia społecznego, zamykają w sobie. Oddziaływaniem promocyjnym będzie tutaj
dążenie do normalizacji zaistniałych sytuacji, przez wsparcie społeczne, naukę
z radzeniem sobie w trudnych chwilach. Wsparcie takie powinno być udzielane przez
najbliższe otoczenie chorego, ale także personel medyczny czy też tzw. grupy wsparcia.

Etap trzeci — zapobieganie trzeciorzędowe
Jest to wykraczanie w działaniach promocyjnych poza dom, placówkę medyczną
i organizowanie pomocy, np. przez instytucje społeczne. Taki rodzaj funkcjonowania
często określa się jako funkcjonowanie „zdrowego chorego człowieka” (Karski, 1999:
355). Oznacza to zrozumienie przez osobę chorą czy niepełnosprawną faktu, że powrót
do zdrowia nie musi wcale oznaczać powrotu do sytuacji przed chorobą, ale może,
a właściwie powinien, polegać na wypracowaniu nowego stylu życia, innego, ale nie
oznacza to, że gorszego.

Nie zawsze te trzy etapy następują po sobie w tak przedstawionej kolejności, często
zdarza się zamiana etapów, a w niektórych przypadkach brakuje któregoś
z wymienionych etapów.

11

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Rozwój medycyny przyczynił się do przedłużenia życia ludzkiego oraz większej
przeżywalności powypadkowej, jednak nie zawsze idzie to w parze z zapewnieniem
osobom niepełnosprawnym poprawy jakości życia. Jeśli zastanowimy się nad
indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, to zauważymy, że ich „dochodzenie
do zdrowia” jest bardzo zróżnicowane i wymaga indywidualnego podejścia. Inaczej
bowiem będziemy promować zdrowie u osób mających całkowite ograniczenia ruchowe,
a inaczej u osób z możliwością poruszania się. Na coś innego zwrócimy uwagę osobom
cierpiącym z bólu, a na coś innego nie odczuwającym tych dolegliwości. Innymi słowy
nasze podejście i przekazywane treści muszą być po trosze uniwersalne (nigdy nie wiemy
do końca, kiedy zmieni się status osoby chorej). Do najczęściej spotykanych grup osób
niepełnosprawnych należą osoby z:
 niepełnosprawnością fizyczną,
 upośledzeniem słuchu,
 upośledzeniem wzroku,
 upośledzeniem umysłowym,
 nowotworami i chorobami układu krążenia (opisanymi wcześniej).

Niepełnosprawność fizyczna — tzn. lokomocyjna i/lub manualna spowodowana jest
dysfunkcją narządu ruchu (ograniczeniem sprawności kończyn górnych i dolnych oraz
kręgosłupa). Jej przyczyną są najczęściej: choroba reumatyczna, amputacje kończyn,
uszkodzenia rdzenia kręgowego czy zwyrodnienie kręgosłupa. Niepełnosprawnym
fizycznie często towarzyszy ból, uczucie zmęczenia, lęk i depresja. Pacjenci nie mogą
dobrze sypiać, przez co w dzień są zmęczeni, mają poczucie sztywności (np. karku), są
rozdrażnieni i nerwowi. Choroba reumatyczna ma charakter postępujący i rolą
pielęgniarek, rehabilitantów i innych pracowników ochrony zdrowia jest pomoc
w rehabilitacji, w zapewnieniu dostępu do poradni reumatologicznej, rehabilitacyjnej,
zaopatrzeniu osób chorych w sprzęt ortopedyczny, a także w zmianie przyzwyczajeń,
przekwalifikowaniu zawodowym i co najważniejsze wskazaniu miejsca na ziemi
pacjentowi, który po części stracił wiarę we własne siły i możliwości. Jeśli chodzi
o pacjentów po amputacji, to pomoc w uzyskaniu dobrej protezy a następnie nauka jej
zakładania, poruszania się z założona protezą jest wartością najważniejszą. Często
musimy pokonać bariery psychiczne, aby pacjent chciał wychodzić z domu i żyć jak
„normalni” ludzie. Przykładem może być 15-letni chłopiec, który w ostatnim czasie zdobył
biegun północny. Osobnym rozdziałem są niestety bariery architektoniczne, często nie do
pokonania dla pacjentów na wózkach inwalidzkich czy też z protezami kończyn. Należy
zwrócić uwagę, przekonywać architektów do projektowania takich domów, przejść
podziemnych czy klatek schodowych, aby mogli z nich korzystać wszyscy bez względu na
chorobę czy niepełnosprawność.

12

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Uszkodzenie rdzenia kręgowego to jedna z najcięższych postaci niepełnosprawności
narządu ruchu. Przyczynami powstawania tego typu niepełnosprawności są najczęściej
wypadki, dlatego też trzeba zwrócić dużą uwagę na profilaktykę i zapobieganie sytuacjom
doprowadzającym do takich stanów. Apelowanie o bezpieczną jazdę samochodem,
wożenie dzieci w odpowiednio do tego przystosowanych fotelikach to tylko nieliczne
zadania stojące przed promotorami zdrowia.

Lato to pora, która zbiera żniwo w postaci

uszkodzeń rdzenia kręgowego podczas skakania do wody, wybiegania z piłką na ulicę.
Wprowadzenie pogadanek na lekcjach wychowawczych w szkołach pod koniec roku
szkolnego mogłoby w jakimś stopniu zmniejszyć statystyki podobnych wypadków.

Za pomocą wzroku człowiek otrzymuje aż 85% pozawerbalnych informacji. Utrata
wzroku powoduje zaburzenia w komunikacji, ogranicza możliwości poznawcze oraz
wykonawcze człowieka. Osoby niewidome lub słabo widzące potrzebują pomocy przy
zaspokajaniu podstawowych funkcji życiowych. Dlatego tak ważne jest ich przygotowanie
do życia wśród osób widzących. Osoby takie mogą pracować zawodowo, uprawiać sporty
i żyć wcale nie gorzej od swoich zdrowych rówieśników. Funkcje poznawcze wzroku
w dużej mierze są zastąpione u nich przez słuch i dotyk. Takie osoby należy aktywizować,
wprowadzać do środowiska, pomagać im uczestniczyć w życiu społecznym i zawodowym.

Podobnie należy postępować z osobami mającymi uszkodzony słuch. W Polsce jest około
950 tysięcy osób z uszkodzonym słuchem, w tym około 50 tysięcy to osoby głuche. Chory
z zaburzeniami słuchu ma problemy w odbiorze informacji, codziennym funkcjonowaniu,
często nie potrafi przekazywać informacji innym. Ograniczenia te powodują, że osoby
z upośledzeniem słuchu izolują się, niechętnie uczestniczą w życiu społecznym. Dzisiaj za
pomocą specjalnych urządzeń możemy pomóc takim osobom w normalnym
funkcjonowaniu (sygnalizacje świetlne, programy komputerowe do nauki mowy
i komunikacji językowej). Część chorych może w znacznym stopniu poprawić słuch za
pomocą aparatów słuchowych, należy je tylko do nich przekonać i pomóc im w zakupie
odpowiedniego aparatu. Utrata słuchu nie ogranicza pracy w wielu zawodach — należy
jedynie pomóc niepełnosprawnym w znalezieniu pracy spełniającej ich oczekiwania, nie
powodującej nadmiernych stresów.

Upośledzenie umysłowe to problem, który w dużej mierze przerasta problemy osób
głuchych czy też niewidomych. Osoby upośledzone umysłowo spotykają się z bardzo złą
reakcją osób zdrowych, brakiem aprobaty ze strony społeczeństwa, są traktowane jak
ludzie „gorszego sortu”, co niejednokrotnie zmniejsza, a nawet przekreśla szanse
rozwojowe tych chorych. Podejmując działania promujące zdrowie musimy przekazywać
tej grupie społecznej wiedzę na temat poruszania się w normalnym świecie,

13

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

a społeczeństwo uczyć, że są to również bardzo wartościowi ludzie. Musimy, zgodnie
z upośledzeniem naszych podopiecznych, pomóc im w znalezieniu pracy czy chociażby
takiego zajęcia, aby nie pozostawali zamknięci w domu, wśród swoich wizji. Zaczynamy
od nauki zaspokajania podstawowych potrzeb fizjologicznych, samoobsługi, po czym
wskazujemy możliwości spędzania wolnego czasu, szukania pracy zawodowej, ogólnie
mówiąc — wyboru nowego stylu życia. Zaprowadzenie osoby upośledzonej na zajęcia
terapeutyczne, zaktywizowanie tych osób, to już duży sukces terapeutyczny. Nasze
wsparcie powinno również podążać w kierunku przełamywania negatywnych stereotypów
w społeczeństwie.

We wszystkich grupach osób niepełnosprawnych czy przewlekle chorych powinny być
spełnione takie warunki, które powodują, że zdrowie, mimo choroby, jest możliwe.
Promocja zdrowia dla tych osób połączona jest z opieką medyczną, leczeniem
farmakologicznym. Jest niezmiernie ważna dla samopoczucia oraz całokształtu działań
osób niepełnosprawnych. Nie możemy zapominać definicji zdrowia wg WHO, która mówi,
że „zdrowie to stan pełnego fizycznego, psychicznego dobrostanu, a nie tylko brak
kalectwa czy choroby”.

Zdrowie jest możliwe mimo choroby, kalectwa czy niepełnosprawności.

14

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

4. Promocja zdrowia w chorobach alergicznych

Mówiąc o chorobach alergicznych najczęściej myślimy o astmie oskrzelowej, atopowym
zapaleniu skóry czy też alergicznym nieżycie nosa. Obecnie ponad 20% populacji cierpi
na jedną lub kilka chorób alergicznych. Podstawowym celem systemów zdrowotnych na
świecie oraz w Polsce jest poprawa kondycji zdrowotnej osób cierpiących na alergie,
a także poprawa jakości życia indywidualnego alergika.

Zapobieganie schorzeniu jest zawsze lepsze i tańsze od leczenia już istniejącego
schorzenia. W promowaniu zdrowia czy też edukacji zdrowotnej osób z alergią ważne jest
przede wszystkim:
 przekazywanie informacji i nabywanie przez pacjenta określonych umiejętności

praktycznych, to znaczy umiejętności rozpoznawania i unikania, bądź zwalczania
zagrożeń (alergenów),

 zmiana sposobów zachowania w trakcie kontroli objawów i stosowania leków,
 uzyskanie tzw. uległej współpracy (ang. compliance) w celu poprawy jakości życia

zależnej od choroby.

Częstymi przeszkodami w promowaniu zdrowia osób chorych alergicznie jest:
 niedowierzanie postawionemu rozpoznaniu,
 błędne wyobrażenia dotyczące istoty schorzenia,
 przekonanie, że najlepiej jest stosować leki objawowe, a nie szukać przyczyny

występujących objawów,

 przekonanie, że można uniknąć napadów choroby bez dokonania zmian w środowisku

domowym, pracy.

Dlatego czytelne komunikowanie się z pacjentem stanowi zasadniczą składową edukacji
pacjentów z alergią (i nie tylko).

Na poprawny stan chorego w już istniejącej chorobie oraz na poprawę jego samopoczucia
i zmniejszenie objawów wpływa diagnostyka, profilaktyka, terapia — jako kompleksowe
rozwiązanie problemu (Wymann, 1995).

15

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

dobre

samopoczucie

złe

samopocz ucie

diagnostyka

profilaktyka

terapia

Rysunek 1. Wpływ składowych czynników na poprawę samopoczucia pacjentów z alergią

Źródło: Na podstawie: Karski 1999.

Promocja zdrowia w chorobach alergicznych jest wielokierunkowa i wieloetapowa. Ma ona
na celu przede wszystkim pomoc w znalezieniu przyczyny schorzenia, a następnie
w miarę możliwości jej wyeliminowania oraz zmniejszenia czy też zredukowania
istniejących już objawów.

W astmie oskrzelowej ważne jest wykonanie badania spirometrycznego, a po ocenie
ciężkości astmy namówienie pacjenta na zakup pikflometru (rys. 2), który pozwoli
choremu w domu monitorować przebieg swojej choroby i poprawnie dawkować leki.

Rysunek 2. Pikflometry

Często pacjent, u którego wystąpił atak duszności nie jest w stanie poprawnie
zaaplikować sobie leku przeciw duszności i dlatego ważne jest przekonanie go o potrzebie

16

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

zaopatrzenia się w tzw. spejser (przedłużacz), który pozwala na odpowiednie pobranie
dawki leku.

W alergii na roztocze kurzu domowego ważne jest przekonanie chorego i jego
rodziny do pewnych zachowań, nawyków oraz zmiany wyglądu swojego mieszkania.
W pokoju alergika nie może być ciężkich kotar, wełnianych dywanów, odkrytych regałów
z książkami czy też kwiatów doniczkowych. Dzieci nie powinny mieć zabawek pluszowych
oraz pościeli z pierza.

W alergii kontaktowej (najczęściej na nikiel) nie powinno nosić się kolczyków,
bransoletek czy pasków z metalowymi sprzączkami.

Najtrudniej pomóc osobom uczulonym na pyłki traw, drzew czy chwastów, ale i im
warto wytłumaczyć, żeby np. zamykali okna nad ranem, często kąpali się (zmywali
z siebie pyłki), podróżowali samochodami z klimatyzacją i uważali na alergie krzyżowe
z pokarmami. Ważne informacje na temat ilości unoszonych pyłków w powietrzu można
znaleźć w serwisie pogodowym TVP 2 oraz na stronach internetowych.

Na pewno trudno jest promować zdrowy styl życia wśród osób z alergią, ale można
pomóc im zmniejszyć istniejące objawy czy też znaleźć przyczynę ich występowania.

17

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

5. Promocja zdrowia w cukrzycy

Cukrzyca należy do chorób przewlekłych i jest niejednorodnym zaburzeniem wywołanym
przez niedobór insuliny lub oporność na insulinę oraz zmiany w jej wydzielaniu, które
często połączone są z różnymi zakłóceniami metabolizmu białek, tłuszczów i oczywiście
glukozy.

Wyróżnia się cukrzycę:
 typu I (insulinozależną) — związaną z bezwzględnym niedoborem insuliny, który jest

spowodowany przewlekłym autoimmunologicznym niszczeniem komórek β trzustki,

 typu II (insulinoniezależną) — która jest skutkiem oporności insuliny, w konsekwencji

prowadzącej do zaburzeń w wydzielaniu insuliny przez trzustkę,

 ciążową — która objawia się zmniejszeniem tolerancji glukozy lub innymi oznakami

stanu cukrzycowego, a rozwija się w czasie ciąży. W konsekwencji może powodować
komplikacje zarówno u matki, jak i dziecka.

W Polsce na cukrzycę choruje ponad 2 miliony osób (z czego połowa jest tego
nieświadoma), a wszystko wskazuje na to, że liczba zachorowań będzie się w najbliższym
czasie zwiększać, a nie zmniejszać. Diabetolodzy przypuszczają, że za około 20 lat liczba
chorych zwiększy się dwukrotnie, a przecież już dzisiaj możemy mówić o epidemii.

Według krajowego konsultanta w dziedzinie diabetologii — prof. Anny Czech — każdy
człowiek raz na trzy lata powinien wykonać u siebie badanie poziomu cukru we krwi,
a w sytuacji, gdy dodatkowo cierpi on na nadciśnienie tętnicze lub chorobę wieńcową
jeszcze częściej, tzn. raz na rok. Takie badania pozwalają na wczesne wykrycie choroby
i związane z tym podjęcie odpowiedniego leczenia, które ma na celu niedopuszczenie do
groźnych i nieodwracalnych powikłań (np. uszkodzenie nerek, wzroku, naczyń
krwionośnych.)

Mimo coraz częstszych audycji telewizyjnych i artykułów w prasie kolorowej duża grupa
społeczeństwa nie zdaje sobie sprawy z zagrożeń wynikających z nierozpoznania
choroby, jaką jest cukrzyca. Dlatego tak ważne jest zapoznawanie potencjalnych chorych
z objawami, które mogą skłonić ich do przebadania się w kierunku cukrzycy. Często na
początku choroby nie ma żadnych dolegliwości, następnie pojawiają się pierwsze objawy,
takie jak: duże pragnienie, częste oddawanie moczu, senność, osłabienie czy też nieostre
widzenie. Dochodzi do tego skłonność do powstawania siniaków oraz trudne gojenie się

18

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

ran. Może pojawić się również mrowienie w stopach, suchość skóry, której towarzyszy
swędzenie, a u kobiet zapalenie pochwy.

Nasze działania w promowaniu zapobiegania cukrzycy (poradnictwo „przedcukrzycowe”)
muszą być skierowane również do osób z tzw. grupy ryzyka, to znaczy: cierpiących na
nadciśnienie tętnicze, otyłych, prowadzących ograniczoną aktywność ruchową, mających
cukrzyków w rodzinie.

Badaniem podstawowym wykrywającym cukrzycę jest badanie cukru we krwi (rano na
czczo). Natomiast do wczesnych metod wykrywania powikłań mogą służyć np.: badanie
neurologiczne (określonych odruchów), pomiary ciśnienia tętniczego (RR), badanie dna
oka, badanie moczu na mikroalbuminurię.

W profilaktyce oraz leczeniu cukrzycy bardzo dużą rolę odgrywa odpowiednia dieta oraz
niedopuszczenie do nadwagi. Należy przestrzegać godzin posiłków, unikać spożycia cukru
i tłuszczy. W stosowanej diecie białko powinno w połowie pochodzić z ryb, białek jaj
i twarogów, połowa tłuszczu z olejów roślinnych, a większość węglowodanów z produktów
mało przetworzonych, np. kasz czy pełnoziarnistego chleba. Niemniej ważny od diety jest
ruch (aktywność fizyczna), który obniża poziom cukru we krwi.

W sytuacji, gdy mamy do czynienia z chorym na cukrzycę, rolą promotora jest nauczenie
pacjenta samodzielnego doboru dawki i czasu wstrzyknięcia insuliny. Dawkowanie
insuliny ułatwiają aparaty do wstrzyknięć, zwane penfilami. Ważne jest, aby pacjent sam
umiał kontrolować poziom cukru we krwi za pomocą glukometru czy pasków testowych
do oznaczania poziomu glukozy we krwi lub moczu. Tutaj również nauka obsługi tych
aparatów należy do nas — pielęgniarek, promotorów zdrowia.

Rysunek 3. Glukometr

19

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Od 1 czerwca do 30 listopada 2004 roku trwa Ogólnopolska Kampania Walki z Cukrzycą
pod hasłem „Nie daj się, zbadaj się”. W tym okresie w ponad 100 punktach w całej Polsce
(w aptekach, przychodniach) prowadzona jest akcja bezpłatnych badań cukru we krwi dla
wszystkich chętnych.


Tego typu akcje prowadzone nie tylko dla chorych na cukrzycę, ale także alergików, osób
palących czy zagrożonych zawałem wpisały się już na stałe w kalendarz imprez
cyklicznych. Pozwalają one na wykrycie, a przez to wczesne leczenie wielu chorób,
pomagają w zerwaniu z nałogiem, przeciwdziałają powikłaniom. Dzięki temu, że często są
to imprezy plenerowe, połączone z piknikiem, występami estradowymi, skłaniają one
obywateli do aktywności fizycznej, a ta tylko sprzyja zdrowiu.

Inną formą profilaktyki są zakładane szkoły dla pacjentów, np.: szkoła dla alergików,
szkoła dla cukrzyków. Istnieją również i wciąż powstają nowe grupy wsparcia, składające
się z chorych, ich rodzin oraz personelu medycznego, mające na celu zapoznanie
pacjentów (czy potencjalnych pacjentów) z możliwościami walki z daną chorobą i jej
zapobieganiem.

Wszystkie te akcje są godne pochwały i należy mieć nadzieję, że nie zostaną wykreślone
z kalendarza imprez cyklicznych.

20

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Słownik

Alergia (uczulenie) — nabyte nieprawidłowe lub nadmiernie nasilone oddziaływanie
ustroju na zetknięcie się z czynnikami, które normalnie u osób niealergicznych nie
powodują żadnych niezwykłych reakcji.
CINDI — (ang. Countrywide Integrated Noucommunicable Diseases Intervention
Programe) — program dotyczący zdrowia.
ChNS — choroba niedokrwienna serca.
Epidemia — występowanie przypadków tej samej choroby (zakaźnej) w określonym
czasie, na terenie, na którym choroba o tym samym nasileniu w poprzednich latach nie
występowała.
Trójglicerydy (VLDC) — lipoproteiny o bardzo małej gęstości.
Trójglicerydy (LDL-Ch) — lipoproteiny o niskiej gęstości.
Trójglicerydy (HDL) — lipoproteiny o wysokiej gęstości.
WHR — badanie rozkładu tkanki tłuszczowej.

21

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

Bibliografia

1. Buczyński Andrzej, Stopczyk Dariusz, 2000: Higiena, Wydawnictwo WSHE, Łódź.
2. Frank-Piskorska A., 1997: Zmiana jakości życia w chorobach alergicznych układu

oddechowego u dorosłych, [w:] Postępy z alergologii — II, (red.) T. Płusa,
Wydawnictwo Medpress, Warszawa, s. 85–97.

3. Gniazdowski Andrzej, 1998: Promocja zdrowia w miejscu pracy, Oficyna Wydawnicza

Instytutu Medycyny Pracy, Łódź.

4. Kaplun Annette, 1997: Promocja zdrowia w chorobach przewlekłych. Odkrywanie

nowej jakości zdrowia, Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy, Łódź.

5. Karski Jerzy B., 1999: Promocja zdrowia, Wydawnictwo IGNIS, Warszawa.
6. Kram Mirosława, 2003: Zespół dziecka krzywdzonego, [w:] Pielęgniarka i Położna, X,

s. 18–19 i 23.

7. Krymska Bożena, 2003: Prewencja wtórna w CHNS w oparciu o projekt programu

edukacyjno-zdrowotnego „Uzdrowić serce”, [w:] Materiały zjazdowe Ogólnopolskiej
Konferencji Naukowej „Pielęgniarka i Położna wobec edukacji zdrowotnej”, Kazimierz
Dolny.

8. Kulik Teresa B., Latalski Maciej, 2002: Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów

i absolwentów wydziałów Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu AM, Wydawnictwo Czelej,
Lublin.

9. Pędich Wojciech, 1999: Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla szkół medycznych,

PZWL, Warszawa.

10. Pike Susan, Forster Diana, 1998: Promocja zdrowia dla wszystkich, Wydawnictwo

Czelej, Lublin.

11. Płusa Tadeusz, Jahnz-Rózyk Karina, 2001: Astma oskrzelowa i przewlekła obturacyjna

choroba płuc, Wydawnictwo Medpress, Warszawa.

12. Popko Teresa, 2004: Profilaktyka depresji wśród dzieci i młodzieży w zreformowanej

szkole, [w:] Materiały zjazdowe VII Kongresu Pielęgniarek Polskich, Sopot.

13. Prewencja w Podstawowej Opiece Zdrowotnej. Przewodnik dla lekarzy rodzinnych

i studentów, 1995: Wydawnictwo Akademii Medycznej, Łódź.

14. Simonton O. Carl, 1996: Powrót do zdrowia. Pozytywny program życia dla osób

dotkniętych choroba nowotworową, Wydawnictwo Ravi, Łódź.

15. Słońska Zofia, 1994: Promocja zdrowia — zarys problematyki, Promocja Zdrowia.

Nauki Społeczno-Medyczne, nr 1/2, s. 37–52

16. Wojciechowska Małgorzata, 1998: Rola pedagoga zdrowia w prewencji, profilaktyce

i zapobieganiu astmy oskrzelowej, Łódź.

22

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

17. Wojciechowska Małgorzata, 2002: Ocena wpływu edukacji w szkołach dla alergików

na stan wiedzy pacjentów o własnej chorobie, Łódź.

18. Wymann J. G., 1995: Metody unikania ekspozycji na alergeny, [w:] Astma

oskrzelowa, (red.) Byrne J., Thomson A. C., Wydawnictwo α-medica press,
Bielsko-Biała, s. 239–260.

23

Zagrożenia zdrowotne i promocja zdrowia w chorobach przewlekłych

24

Literatura podstawowa

1. Promocja zdrowia, 1999: (red.) Jerzy B. Karski, Wydawnictwo IGNIS, Warszawa.
2. Promocja zdrowia w chorobach przewlekłych. Odkrywanie nowej jakości zdrowia,

1997: (red) Annette Kaplun, Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy, Łódź.

Literatura uzupełniająca

1. Prewencja w Podstawowej Opiece Zdrowotnej. Przewodnik dla lekarzy rodzinnych

i studentów, 1995: Wydawnictwo Akademii Medycznej w Łodzi, Łódź.

2. Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla szkół medycznych, 1999: (red) Wojciech Pędich,

PZWL, Warszawa.