Dr. hab. Wojciech Hübner

Komunikacja

międzykulturowa

Moduł (2): definicje i

współczesne

znaczenie pojęcia

„kultura”

Potoczne rozumienie

Pojecie slyszy siee często, ale czym jest

właściwie „kultura”?

W potocznym znaczeniu słowo kultura

jest pojęciem, które dotyczy szerokiego

obszaru zjawisk; mówi się jednym tchem

„

kultura i sztuka”.

Człowiek

kulturalny

to

właściwie

koneser kultury

i sztuki; w tradycji

europejskiej wywodzi się to najczęściej

jeszcze z greckiego kanonu muz.

Taki

człowiek

ma

z

pewnością

odpowiednie wykształcenie, chodzi do

opery na koncerty, obcuje z ambitną

literaturą. W niektórych krajach pojęcie

„człowiek

kulturalny”

rozciąga

się

domyślnie również na

pewne cechy

charakteru

.

Kultura - antropologia

Biznes nowoczesny – antropologia

kulturowa

„Kultura”

dla

antropologa

jest

pojęciem znacznie szerszym i

dotyczy

właściwie wszystkiego co nas otacza i
pochodzi od nas samych

. Choć definicji

tak rozumianej kultury są dosłownie
setki, ich wspólnym mianownikiem jest
ich

holistyczny

charakter.

Literatura odwołuje się do klasycznej,

jednej z najstarszych definicji kultury,
którą udało się zidentyfikować, jeszcze z

1871

r, której autorem jest E. B. Tylor:

„

to ta złożona całość, która zawiera

wiedzę,

wierzenia,

sztukę,

zasady

moralne, prawo, zwyczaje i wszelkie inne
obyczaje nabyte przez człowieka jako
członka społeczeństwa”

.

Definicje

Kultura

była

definiowana

przez

Kluckhohn’a i Kelly (ok. 1940-50) jako
„wszystkie historyczne

stworzone wzorce

życia, wprost i domniemane,

racjonalne i

nieracjonalne i całkiem bez sensu, które
istnieją w określonym momencie czasu,
jako

potencjalne

wskazówki

dla

zachowania

się człowieka”.

Herskovitz (1955) uważał, że kultura

jest

„

częścią

otoczenia

człowieka

stworzoną przez samego człowieka

”;

Downs (1971) definiował ją jako „

mapę

stworzoną w naszych umysłach

, która

wiedzie nas w naszych stosunkach
międzyludzkich i w odniesieniach do
reszty naszego otoczenia”.

Ferraro

G. Ferraro (1990) dodaje jeszcze jedno

rozumienie kultury, jako „

wszystkiego, co ludzie

mają, o czym myślą i co czynią

jako członkowie

określonego społeczeństwa”, podkreślając tymi
trzema czasownikami (

mieć, myśleć i czynić

)

wszechstronność tego pojęcia i zrazem jego trzy
główne komponenty pojęciowe.

Przedmioty materialne są potrzebne do tego,

żeby człowiek mógł coś mieć. Gdy człowiek myśli,
pojawiają się idee, wartości, stosunek do innych,
jak również i wierzenia. Jeśli ludzie coś czynią, to
zachowują się w określony, społecznie zalecany
sposób.

W związku z tym, zdaniem Ferraro, kultura

składa się z:

- otaczających nas

obiektów

materialnych,

-

idei, wartości i naszego stosunku

do innych,

- normatywnych, lub oczekiwanych

wzorców

zachowania się

.

Mianownik

Wspólnym mianownikiem jest to,
że

od

czasów

Kroeber

i

Kluckhohn’a (lata 1950)
w większości definicji podkreśla
się fakt, iż chodzi o

•system

wartości

i

norm

przekazywanych naszej generacji
z przeszłości,

•norm i wartości, które z kolei
będą przekazane pokoleniom po
nas następującym

.

Adler

N. J. Adler

– (współcześnie) wychodzi z

współzależności

trzech

zasadniczych

podstawowych elementów składowych
pojęcia kultury:
- podstawą systemu są jego komponenty,
przyswajane i

akceptowane przez prawie

wszystkich członków określonej grupy
społecznej

;

- fakt, że są one

przekazywane przez

starszych

członków

takiej

grupy

społecznej

jej

młodszym

reprezentantom;
-

fakt,

że

proces

ten

kształtuje

zachowanie członków tej grupy, lub ich
strukturę percepcji

otaczającego świata.

 

1.W

najszerszym

znaczeniu: ogół materialnych i

niematerialnych wytworów człowieka, wszystko

to,

co nie powstało na drodze naturalnej

, ale jest

wytworem działania ludzi, dzięki swoistym,
biologicznym i społecznym cechom gatunku
ludzkiego i warunków jego bytu;

2. w węższym - system

wyuczonych,

przekazywanych przez transmisję
międzypokoleniową zobiektywizowanych wartości

,

norm, wzorów zachowania , idei oraz wierzeń
wyrażający się zarówno w materialnych , jaki
niematerialnych wytworach wspólnych dla danej
zbiorowości społecznej na pewnym etapie jej
historycznego rozwoju , w toku współżycia i
współdziałania ludzi;

3. W najwęższym: system

trwałych wartości

duchowych związanych ze sztuką , nauką

i religią

czy filozofią tworzonych bezinteresownie dla nich
samych , ze względu na cele wyższe , a nie do
realizacji potrzeb materialnych. (

Słownik Socjologiczny , K.

Olechnicki i P. Załęcki

)

Kultura – rodzaje

Mówi się o kulturze:

Elitarnej i ludowej,
Homogenicznej
Alternatywnej – kontrkultura,
Masowa
Materialna – Niematerialna
Młodzieżowa,
Kultura populistyczna
Kultura polityczna, techniczna

McCall

Shared taught - Learned

behaviour

Dla naszego użytku

Rozumienie kultury sprowadza się do

wizji cyklu, czy też spirali, która wiedzie w
przyszłość:

dane

środowisko

(system)

kulturowe

(K’) tworzy system

wartości

(W’),

który

prowadzi

do

wytwarzania

się

specyficznych relacji między człowiekiem a
elementami tego środowiska (

stosunek do

otoczenia, innych podmiotów =

S’) i do

wytworzenia

się

określonych

norm

zachowania

się (Z’); te z kolei prowadzą do

nowego, nieco zmienionego systemu w
przyszłości (K’’), i dalej, przy powtarzaniu
się cyklu, K’’’, K’’’’ i jeszcze dalszych.

W procesie takim zachodzą więc, z

biegiem czasu, określone zmiany, ale są
one bardzo powolne.

Said

Dla

Said’a

kultura jest przede wszystkim

działalnością związaną ze

sztuką opisu

,

(mówi często o „narracji’ i przychyla się
do stwierdzenia, iż całe narody można
uznać za

„narracje”, z siłą ich własnej

ekspresji narracyjnej i blokowaniem
wersji alternatywnych)

, ze sztuką

porozumiewania się i przedstawiania –
wszystko przy relatywnej autonomii w
stosunku do obszaru zjawisk z dziedziny
polityki i ekonomii.

Kultura zawiera w sobie również element

wyrafinowania i wyniosłości

nad sprawami

„zwykłymi”, jest to zasób każdego
społeczeństwa, sposób wyróżnienia tego,
co najcenniejsze w jego własnej myśli i
poznaniu

Said:

określona kultura zaczyna się kojarzyć, i

to często agresywnie, z pojęciem państwa; to
właśnie

odróżnia „nas” od „nich”,

prawie zawsze

zresztą z pewną domieszką ksenofobii. Kultura w
tym sensie jest zatem źródłem identyfikacji dla
społeczeństw.

Różnorodności kulturowe

, we współczesnym

świecie, który pozornie wydaje się dążyć do
jednolitości,

uproszczeń

i

wspólnych

mianowników,

zachowują swoją niezwykłą moc

.

Ze względu na różnice kulturowe, pomimo
rozszerzającej

się

globalizacji

procesów

ekonomicznych

i

generalnej

tendencji

do

standaryzacji współczesnego biznesu,

wiele jego

ważnych

składników

pozostaje

dalej

zróżnicowanymi.

Uwarunkowania kulturowe pozostają jednym z

najważniejszych czynników, który spowolnia
wszelkie procesy dostosowań.

Podsumowanie

Kultura

występuje

jako

czynnik

wyróżniający

narodowe

grupy społeczne

i

zachowawczy

w

kształtowaniu naszych norm
postępowania.

Podsumowanie - w ekonomii i zarządzaniu

Z punktu widzenia

ekonomii

i nauki o

zarządzaniu,

środowisko kulturowe

, w

jakim dzieje się współczesny biznes
jest szeroką i ważną kategorią (Adler,
Ferrero, Deresky) i odnosi się do
wszystkich klasycznych ról, jakie dane
jest nam odgrywać we współczesny
świecie:

konsumenta, producenta i uczestnika
procesów społecznych i politycznych

.

Z perspektywy analizy procesów

kierowania

zespołami ludzkimi,

kultura jest często postrzegana jak

kolektywne zaprogramowanie psychiki
ludzi

, które odróżnia jedną grupę

ludzi od innych.

Otwieranie się na świat, a wrażliwość kulturowa

Proces otwierania się
gospodarek narodowych :

-Od gospodarki

zamkniętej

;

-Po gospodarkę otwierającą się
na

eksport

;

-Gospodarkę światową
zdominowana przez

MNCs /

TNCs

– w tendencji

przedsiębiorstwo

dominuje

gospodarki narodowe;

-W kierunku

jednolitej

gospodarki globalnej.

 

Faza I –
nastawienie: rynek
krajowy

Faza II –
zagraniczna ,
“Gospodarka
otwarta”,
eksport
dodatkowa siłą

Faza III – „MNC”/TNC

Faza IV – globalna

Zasadnicza
orientacja
 

Produkt / usługa
krajowa

Doktryna: autarkia

Rynek krajowy i
ekstra -
zagraniczny

Doktryna:Gosp
odarka
„otwarta” ,
wolny handel ;
Eksport!

Cena + jakość
światowa

Doktryna: Handel i
inwestycje jako
główna siła napędowa
gospodarki światowej

Tworzenie strategii

Doktryna: „Global
Village”

Strategia
konkurencji

Krajowa, bardzo
ograniczona

Wprost: kraj –
zagranica i
multinarodowa

Skomplikowana - w
układ wielonarodowy

Globalna

Waga businesu
światowego

Marginalna,
praktycznie zerowa

Ważny

Niezwykle ważny

Kraj i zagranica -
zmierza w stronę
jednolitego układu
globalnego

Produkt /usluga

Unikalny w skali
lokalnej

Częściowo
standaryzowan
y

W całości –
standaryzowany

Masowo dostosowany
do życzeń klienta

Konkurenci

Najczęściej – brak

Pewna ilość

Wielu

Znaczna ilość , lub
ograniczona ilosc

Rynek

Ograniczony -
wewnętrzny .

multi-krajowy

większy –
międzynarodowy

Największy – globalny

Eksport

 

 
Zero

Rosnący, z
reguły z
dodatkowym
potencjałem
 

 
Wielki, ale może się
stać nasyconym

 
Potoki w obie strony –
import i export w
strategii

Fazy ewolucji gospodarki światowej

Ewolucja z perspektywy elementu kulturowego

 

1

2

3

4

Zasad.
orientacja

Produkt /usługa

Rynek
zagraniczny

Cena w
połączeniu z
jakością
światową
(„world class”)

Tworzenie
globalnej strategii

Perspektywa

Etnocentryczna

Multi - krajowa

Międzynarodowa

Globalna

Wrażliwość
kulturowa

Marginesowa,
może być bliska
zeru

Ważna w
odniesieniu do
określonych
rynków

Ważna , ale inne
akcenty – dot.
całego teamu i
management u, a
produkt może być
standaryzowany

Globalna /
krytycznie ważna

- wrażliwość
dotyczy

Nikogo

Znajomość
klienta i
specyfiki rynku
przez
pracowników
szeregowych
działu eksportu

Pracownicy
szeregowi i
menadżerowie ,
znajomość
gospodarki
światowej

Wszyscy łącznie z
„top executive”,
wiedza globalna

Strategiczne

założenie

„Jeden najlepszy
sposób”
 

Kilka najlepszych
sposobów
 

„Jeden najtańszy
sposób”
 

 
Wiele dobrych
sposobów
równolegle

Znaczenie aspektu kulturowego

Korekta

znanych lokalnych zjawisk

: jak

ważna i w jakich dziedzinach:

•Producent

•Konsument

•Profil lidera

•Praca w zespole

•Czas i przestrzeń

•Komunikacja, poczynając od

najprostszych schematów:

przytakiwanie, negowanie

Znaczenie aspektu kulturowego

• Żyjemy w dobie globalizacji, ze

specyficznym udziałem przemian

kulturowych - jakie czynniki stymulują i

przyspieszają takie przemiany:

– masowe

reformy ekonomiczne

, większa

otwartość

gospodarek,

– przemiany w światowym

układzie

politycznym

– integracja regionalna, nowe

światowe centra siły politycznej –

multipolarność,

– i przemiany

społeczne

, również w ramach

poszczególnych państw odsunięcie dawnych

elit, w kierunku demokracji.

Podsumowanie

Kultura: – czynnik

wyuczony

i nabyty

przez interakcję z otoczeniem
-

Ciągle zmieniający się

-

Zachowawczy

- Często

zapożyczany

– pewne wzorce są

innowacjami z zewnątrz i są
rozprowadzane (

dyfuzja

) po naszym

własnym środowisku

-Wpływ czynnika kulturowego może być
tak

silny

, iż może mieć nawet wpływ na

procesy biologiczne

-Każdy kraj jest

etnocentryczny,

ale takie

swoje słabości trzeba

rozumieć

- starać się

zrozumieć własnego partnera

- Kultura składa się ze

zintegrowanych i

logicznych

w stosunku do siebie części

- Szacunek dla obcej kultury wymaga

tolerancji

Bariery

• Różnice kulturowe

tworzące

bariery

w czasie i przestrzeni, między

różnymi systemami kulturowymi :

– Dawniej

było inaczej, lepiej

– U mnie

jest inaczej, „normalnie”, lepiej;

– Różnice w konwencji

estetycznej

– Trudności w pracy w

zespołach „multi

”,

porozumienie się z

potencjalnym

partnerem

– Tendencje do

narzucania

swojej

perspektywy kulturowej innym;

– Nasze

oczekiwania

związane z własnymi

ograniczeniami kulturowymi

Znaczenie aspektu kulturowego

• Odmienności kulturowe obejmują właściwie

wszystkie aspekty życia

mogą być odmienne

od naszych i mogą zmieniać się w inny

sposób

• Potrzebne

zrozumienie, tolerancja

–

szczególnie w dobie globalizacji

• Potrzebna

wrażliwość

kulturowa, odejście od

tzw. „

parochial approach

”

• Nie ma kultury lepszej

, są kultury tylko inne,

te same problemy rozwiązują na inny sposób

• Należy

spodziewać się odmienności

i można

się nią

fascynować

. Pomimo znajomości

rzeczy jednak nie uśredniać - pomimo

istniejących zawsze tendencji do

ujednolicania i stosowania klisz.

Znaczenie aspektu kulturowego

• W gospodarkach , w których zachodzi

proces transformacji - bezprecedensowe

zmiany w obszarze kultury =

obalanie

„starej” mentalności

. (Przykłady)

• Zmiany spowodowane głównie dwoma

czynnikami:

• (i) impulsami płynącymi z transformacji

samego

systemu ekonomicznego

oraz

• (ii) gwałtowną zmianą

stopnia otwartości

w stosunku do zagranicy dawniej silnie

autarkicznych, odizolowanych

organizmów gospodarczych.

Znaczenie aspektu kulturowego

• Powstaje ważna interakcja –

współzależność:

• Nasz kraj

– staje się bardziej wrażliwy

na impulsy zewnętrzne i bardziej pod

wpływem otoczenia zewnętrznego ;

• Równolegle,

otoczenie zewnętrzne

–

„zagranica” - samo przejmuje w jakiejś

mierze obce sobie elementy od

systemów kulturowych krajów, z

którymi obcuje.

Znaczenie aspektu kulturowego

• Pokonanie rozmaitych specyficznych

barier kulturowych staje się

warunkiem pełnego przejścia na

rynkowe

zasady funkcjonowania,

włączając w to

gotowość społeczeństwa

do posługiwania się jego nowymi

zasadami

i pełnego

odnajdywania w

nich stwarzanych dla siebie szans

.

• Czy zmiany można

przyspieszać

– np. w

kierunku zwiększenia pro-aktywnosci ,

kreatywnosci spoleczenstwa?

Język – wstępne uwagi

• Język -

centralny punkt w określonym

środowisku kulturowym

• Ludwig Wittgenstein

: w jakim stopniu język

zmusza człowieka do określonego widzenia

świata ? LW: od języka nie da się uciec, język

jest jak klatka w której miota się człowiek

• Struktura języków podobna – w większości

języków są rzeczowniki i czasowniki , ale

właściwie to, co uniwersalne , to

zdolność

ludzkiego umysłu, żeby nauczyć się, przyswoić

sobie język

. Przychodzimy na świat z

gotowością , ale nie z konkretnym językiem.

• Dziecko angielskie przeniesione w środowisko

chińskie w drodze transmisji kulturowej może

nauczyć się języka chińskiego, ale jednocześnie

przyswoi sobie cały

zespół pojęciowy, który

narzuca określone widzenie świata

.

Hall - Silent language

Człowiek żyje

w okowach własnej kultury

– i w

różny sposób może być tego świadom.

Używa nie tylko słownej komunikacji (E.Hall),

gdyż dla przekazywania części zamierzonej i nie
zamierzonej informacji jej nie stosuje, aplikując
cały zestaw swojego

silent language

(ukryty

język; oraz: „ważne jest to, co człowiek robi, a nie
co deklaruje”), który wywodzi się wprost z jego
kultury.

Nawet dla niewprawnego oka, najbardziej

oczywistym będzie język ciała (

body language

).

Nasz partner może używać silnej gestykulacji
(kultura

krajów

Śródziemnomorskich,

lub

zachowuje dystyngowaną, nieruchoma sylwetkę
(Japonia, Tajlandia).

W trakcie

komunikowania się

, uzewnętrznia,

jawnie okazuje swoje

uczucia

(kraje Ameryki

Łacińskiej) lub stara się ich nigdy nie okazać
(kultura Chin). W trakcie rozmowy zachowuje
podświadomie,

kulturowo

uwarunkowany,

określony

fizyczny dystans

do rozmówcy: bliski

twarzy

(większość

krajów

Arabskich),

lub

wyraźnie dalszy (Europa Zach.).

Znaczenie aspektu kulturowego

• Systemy kulturowe oddziałują na siebie

nawzajem wnosząc w enklawy

oddzielnych gospodarek obce im

elementy i tworząc zaczątki

wspólnych

mianowników

obyczaju i procedur

handlowych.

• Takie procesy zachodziły już od zarania

dziejów, na przykład na słynnym

Jedwabnym Szlaku

, który już w II wieku

B.C. stał się pomostem handlowym

miedzy kontynentami

• Współcześnie –

Korporacje

Transnarodowe, MNCs

Znaczenie aspektu kulturowego

• Obserwacja złożonych współcześnie

procesów decyzyjnych pokazuje szereg

dodatkowych aspektów i wymiarów

poszczególnych problemów, pojawiających

się już

poza ich czysto matematyczno-

finansową warstwą

.

• Teoretyczna poprawność matematyczna

często po prostu nie wystarcza; pojawiają

się inne, dodatkowe elementy, które

decydują o ostatecznym sukcesie. Są one

zakorzenione już nie w samej teorii

podejmowania decyzji,

nie w matematyce

biznes planów,

ale często w realiach

określonych kultur - jakże różnych od

przypadku do przypadku.

Znaczenie aspektu kulturowego

Zjawiska

kulturowe

są

przekazywane przez proces

uczenia

się i interakcji

z zewnętrznym

otoczeniem,

a nie

poprzez proces

biologicznego dziedziczenia.

Kultura jest współcześnie często

rozumiana jak ogromna

biblioteka, z

której czerpiemy całą mądrość

i

wiedzę poprzednich pokoleń.

Dziecko nie musi rozwiązywać

wszystkich

problemów

swojej

egzystencji i obcowania ze światem
od nowa, ale może czerpać z
nagromadzonej informacji na ten
temat w swoim środowisku.

Znaczenie aspektu kulturowego

Motto:

E.T. Hall

, w dedykacji do

swojej książki „Silent
Language” (1983) pisze:

„Moim przyjaciołom i

kolegom z obcych kultur,
którzy nauczyli mnie tak
wiele o mojej własnej
kulturze”.

Mam nadzieję, że będzie tak również z
Państwem - po naszych dyskusjach -
pojawi się świeża refleksja nad własnym
społeczeństwem

Bibliografia zalecana dla ambitnych

Adler, N. J., International Dimensions of
Organizational

Behavior,

PWS-Kent

Publishing Company, 1994 i późniejsze,
 

Deresky, H.,

International Management:

Managing Across Borders and Cultures,
Harper Collins, 1998 i późniejsze

Hall, Edward, T, The Silent Language , first
published 1959

Hofstede, G., National Cultures in Four
Dimensions,

International

Studies

of

Management and Organisation, (Spring –
Summer 1983).

Nath, Ragu, Comparative Management: A
Regional View, Cambridge, Mass., 2000 i
późniejsze