Moduł 6. Społeczeństwo jako wspólnota komunikacyjna

Początek formularza

Dół formularza

Jednym z istotnych wymiarów życia społecznego jest wymiar komunikacyjny. Jurgen Habermas, niemiecki filozof i socjolog, w nowatorski i niezwykle ciekawy sposób przedstawia swoją teorię działania komunikacyjnego, wskazując na fundamentalne znaczenie komunikacji w życiu społecznym. Wskazuje on, że do prawidłowego funkcjonowania demokracji potrzebne jest istnienie otwartej dla wszystkich, i wolnej od dominacji, sfery publicznej. Dzięki temu obywatele mogą uczestniczyć w życiu publicznym i politycznym.

Sfera publiczna społeczeństwa obywatelskiego w koncepcji Jurgena Habermasa

Początek formularza

Dół formularza

Społeczeństwo w ujęciu komunikacyjnym

Dla niemieckiego socjologa, Jurgena Habermasa http://rudhro.files.wordpress.com/2010/04/juergenhabermas.jpg, społeczeństwo jest wspólnotą komunikacyjną. Skąd wzięło się u niego zainteresowanie tego typu problematyką? O powodach wspomina autor w swoim referacie wygłoszonym w Kyoto, w 2004 roku  http://homepage.mac.com/gdavies/JH/Kyoto_lecture_NOV_2004.pdf

Habermas zwraca szczególną uwagę na działanie komunikacyjne, jako jedno z kluczowych dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Uważa on, że porozumiewanie się ludzi, czy też nastawienie na zrozumienie innych, jest bardzo ważnym elementem życia społecznego. Uzupełnia tym samym weberowską typologię działań racjonalnych, dodając działanie komunikacyjne, jako jedno z podstawowych.

Działanie komunikacyjne versus działanie strategiczne

Aby zrozumieć istotę tak rozumianego społeczeństwa, należy dostrzec różnicę pomiędzy działaniem komunikacyjnym oraz działaniem strategicznym i instrumentalnym.

Źródło: J.Habermas, Aspekty racjonalności działania, [w:] Kaniowski A., Wokół teorii krytycznej J.Habermasa,Kolegium Otryckie, Warszawa 1987, s. 124.

Jak wynika z powyższej tabeli, zarówno działanie komunikacyjne jak i strategiczne ma charakter społeczny, ale to pierwsze jest zorientowane na porozumienie, natomiast to drugie na osiągnięcie sukcesu.

Oto jak Habermas definiuje działanie komunikacyjne:

"(...) o działaniach komunikacyjnych mówię wtedy, kiedy uczestnicy koordynują plany działania nie przez egocentryczną kalkulację [szans] sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia. W działaniu komunikacyjnym uczestnicy stawiają własny sukces na drugim planie; zmierzają do osiągnięcia własnych celów pod warunkiem, że mogą swe plany działania wzajemnie zestroić na gruncie wspólnych definicji sytuacji. Z tego względu negocjowanie definicji sytuacji stanowi istotny składnik dokonań interpretacyjnych wymaganych w działaniu komunikacyjnym". (Habermas, 1999:473)

Sfera publiczna społeczeństwa obywatelskiego

Skoro rozumiemy już istotę działania komunikacyjnego, to można pójść o krok dalej. Jak pokazuje Habermas, z tego typu działań utkana jest niejako sfera publiczna społeczeństwa o charakterze obywatelskim. Czym dokładniej jest zatem sfera publiczna? Habermas wielokrotnie o niej pisał, na przykład w swojej słynnej książce pt. "Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej".  Mówiąc skrótowo, sfera publiczna to po prostu platforma dla obywatelskiej debaty, czy też przestrzeń, gdzie wymieniane są różnego rodzaju zdania i opinie na tematy społecznie istotne. Sfera ta powinna być otwarta na wszelkie głosy i argumenty. Nie powinno się z niej wykluczać żadnych wątków. Każdy obywatel ma do niej taki sam dostęp, każdy głos jest tak samo ważny. Obywatele powinni też wznosić się ponad ideologiczne podziały, starając się wsłuchiwać we wzajemne argumenty, i nie zakładać, że ich argumentacja jest jedynie słuszna. Jest to oczywiście bardzo idealistyczne podejście, tym bardziej, że w wielu kwestiach istnieją tak głębokie różnice zdań, że trudno jest znaleźć wspólny grunt pod dyskusję. O jednym z takich przykładów „trudnych" tematów pod debatę pisze Habermas w następującym artykule: http://archiwum.efakt.pl/artykuly/artykul.aspx/Artykul/101788

Demokracja deliberacyjna i media masowe

Jeśli w danym społeczeństwie dyskutowane są różne społecznie ważne kwestie, i obywatele interesują się sprawami publicznymi, to wówczas możemy mówić o demokracji deliberacyjnej. Szczególną rolę w tak rozumianej deliberacji powinny pełnić media masowe, które nie tylko informują, uczą, dostarczają rozrywki, itp., ale też pośredniczą w wymianie argumentacji. Tym samym powinny być czymś na wzór "platformy dla debaty". Jednym z bardziej popularnych współcześnie medium jest Internet, który umożliwia obywatelom wypowiadanie się na wiele różnych tematów, jest łatwo dostępny i otwarty dla wszystkich tych, którzy chcą zabrać głos w jakiejś kwestii. W szczególności służą temu różnego rodzaju fora dyskusyjne.

Literatura wykorzystana do opracowania modułu

Habermas J., Aspekty racjonalności działania, [w:] Kaniowski A., Wokół teorii krytycznej J.Habermasa,Kolegium Otryckie, Warszawa 1987.
Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.

Literatura dodatkowa dla czytelników modułu

Habermas J., Działanie zorientowane na osiągnięcie porozumienia, [w:]  Jasińska-Kania A., Szacki J. i inni (wybór i opracowanie) Współczesne teorie socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 968-974.
"Krytyka polityczna": Polska sfera niepubliczna http://www.krytykapolityczna.pl/dmdocuments/kp3-kaniowski.pdf

Europejska sfera publiczna

Początek formularza

Dół formularza

Europejska sfera publiczna

Odkąd jesteśmy w Unii Europejskiej, wiele debat dotyczących kształtu i przyszłości Europy toczy się nie tylko na narodowym, ale też na międzynarodowym poziomie. Na przestrzeni ostatnich kilku lat można było zauważyć w szczególności dwie duże debaty na temat instytucjonalnej reformy Unii Europejskiej. Jedna z nich odnosiła się do zalet i wad Traktatu Nicejskiego oraz Traktatu Konstytucyjnego, druga zaś stanowiła jej kontynuację w postaci dyskusji nad rozwiązaniami Traktatu Lizbońskiego. Obydwie debaty zostały skomentowane przez Jurgena Habermasa, który na łamach europejskich periodyków wyraził swoje własne opinie na temat sposobu i jakości dyskutowania o europejskich sprawach. Jest to bardzo dobry przykład mini-analizy stanu sfery publicznej.

Debata nad Traktatem Konstytucyjnym – społeczeństwo wykluczone?

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy http://www.konstytucjaue.gov.pl został podpisany w 2004 roku. Wymagał on jednak ratyfikacji przez kraje członkowskie. W 2005 roku Traktat został  odrzucony w referendach – francuskim i holenderskim. Dlaczego tak się stało? Istnieje w tym zakresie wiele ciekawych diagnoz i hipotez, jak również sondaży i opinii przeprowadzonych tuż po wspomnianych referendach – na przykład są to badania zrealizowane przez Eurobarometer http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl172_en.pdf.

Jak wynika z owych analiz, ludzie czuli się niezbyt dobrze poinformowani na temat tego, jakie zmiany niesie ze sobą traktat, co jest jego istotą, itp. I tu bardzo trafny wydaje się głos Habermasa, który podkreślał, że projekt Europy był forsowany przez elity polityczne, które próbowały go narzucić całemu społeczeństwu (Habermas 2005). Brakowało bowiem szerszej debaty na temat regulacji traktatowych, jego wad i zalet, zaś cała kampania eksponowała w głównej mierze agrumentację „za” przyjęciem dokumentu. Co więcej, jak zauważył Habermas, jeśli nawet były debaty na ten temat, to przede wszystkim w granicach każdego państwa członkowskiego. Stąd też w każdym z nich problematyka reformy instytucjonalnej UE omiawana była przez pryzmat aktualnej polityki, i aktualnych spraw każego z krajów wspólnoty. I dlatego też – zdaniem Habermasa – zabrakło czegoś takiego, jak europejska sfera publiczna, w której ogniskowały by się wszystkie ważne europejskie sprawy.

Traktat Lizboński

Po odrzuceniu Traktatu konstytucyjnego pojawiły się nowe propozycje rozwiązania kwestii refromy instytucjonalnej UE w postaci Traktatu Lizbońskiego. Traktat ten został podpisany w 2007 roku, i znów rozpoczęła się procedura jego ratyfikacji przez kraje członkowskie. I znów został on odrzucony w referendum - tym razem przez społeczeństwo Irlandzkie. I tym razem, tuż po sprzeciwie Irlandczyków pojawiły się sondaże na temat powodów odrzucenia projektu. http://europa.eu/lisbon_treaty/index_pl.htm.

Co więcej, tak samo jak poprzednio, w kwestii tej zabrał głos Jurgen Habermas. I znów zauważył, że społeczeństwo potraktowane zostało niepoważnie. Po raz kolejny musiało ratyfikować coś, w co nie czuło się zaangażowane (Habermas 2008). Ludzie czuli się niedoinformowani (Eurobarometer 2008). I znów Habermas wspominał o forsowaniu projektu integracji europejskiej ponad głowami społeczeństwa (Habermas 2008). Zabrakło bowiem szerokiej i otwarej debaty publicznej, w której mogłoby zaistnieć wiele wątków i argumentów przybliżających zwykłym ludziom istotę traktatu.

I co dalej?

Habermas obnaża niedoskonałości funkcjonowania wybranych sfer publicznych krajów UE. Pokazuje też, w czym tkwi problem. Jak zatem zaradzić na przyszłość tego typu sytuacjom, gdy odsuwa się społeczeństwo od ważnych debat, albo traktuje jak nierozumne dziecko, niezdolne do samodzielnego myślenia. Podstawową sprawą jest zainicjowanie szerokich debat i konsultacji społecznych, które mogłyby uaktywnić deliberację. Dzięki temu obywatele mogliby w bardziej świadomy sposób uczestniczyć w życiu publicznymi, a nie ulegać wpływom elit politycznych.

Literatura wykorzystana do opracowania modułu

Habermas J., And the Wheels Stopped Turning, „Spiegel on-line”, 06.18.2008
Habermas J., Czy Europie potrzebna jest konstytucja? „Nowa Europa”, Przegląd Natoliński nr 1/2005.
Habermas J., The illusionary "Leftist No", originally published in “Nouvel Observateur” 7.05.2005.
Eurobarometer, Post-referendum survey in Irland. Analitical report, July 2008, Flash Eurobarometer 245 – The Gallup Organization. 
Eurobarometer, The European Constitution: Post-referendum survey in France, June 2005, Flash Eurobarometer 171 – The Gallup Organization.
Eurobarometer, The European Constitution: Post-referendum survey in the Netherlands, June 2005, Flash Eurobarometer 172 – The Gallup Organization.

Literatura dodatkowa dla czytelników modułu

EUROBAROMETER: http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs214_en_first.pdf
EUROBAROMETER: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl172_en.pdf