Moduł 4. Społeczeństwo jako gra

Początek formularza

Dół formularza

Teoria wymiany ma swe źródła zarówno w klasycznej ekonomii, jak i behawioryzmie psychologicznym oraz antropologii społecznej. Główną zasadą, która rządzi życiem społecznym jest wymiana. Ponadto - zgodnie z założeniami ekonomii - jednostki będą dążyć w swym działaniu do maksymalizacji zysków oraz minimalizacji kosztów.

Na gruncie teorii wymiany możemy wyróżnić szereg ciekawych koncepcji, np. podejście behawiorystyczne Homansa, podejście dialektyczne Blaua, czy też  podejście sieciowe Emersona. Bardzo inspirująca jest też koncepcja pułapek społecznych (w ramach teorii gier) zaproponowana przez Elemera Hankissa. Nawet nie zdajemy sobie sprawy, jak często napotykamy na tego typu pułapki w życiu codziennym.

Pułapki społeczne, czyli tragedia wspólnego pastwiska - Elemer Hankiss

Społeczeństwo jako gra

W paradygmacie wymiany istnieje podejście teoretyczne zwane teorią gier. Ten typ tradycji teoretycznej wywodzi się z dwóch źródeł:

1. klasycznej ekonomii;

2. behawioryzmu psychologicznego.

Zgodnie z założeniami owych podejść, jednostka będzie dążyć do maksymalizacji zysku oraz minimalizacji straty, albo też – inaczej ujmując – będzie starała się uzyskać jak najwięcej nagród przy jak najmniejszej ilości kar. W działanie jednostek wpisana jest zatem racjonalność – będą one kalkulować, podejmując określone działania.

Pułapka społeczna

Jedną z bardziej zajmujących kwestii w ramach takiego podejścia jest problematyka tzw. dylematów społecznych oraz pułapek społecznych. Warto najpierw uchwycić różnicę pomiędzy tymi dwoma pojęciami. DYLEMAT SPOŁECZNY – to taka sytuacja decyzyjna lub konfliktowa, w której "stojące naprzeciwko siebie strony, starając się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą na tym, zarówno każda z osobna, jak i obie razem, gorzej, niż gdyby interesy te ze sobą uzgodniły" (Hankiss 1986: 7) Jednym z najsłynniejszych w naukach społecznych dylematów, jest tzw. "dylemat więźnia". PUŁAPKA SPOŁECZNA – jest natomiast "takim błędnym, nie kontrolowanym przez społeczeństwo automatyzmem, który wytworzył się w wyniku złego, samolubnego rozwiązania dylematu społecznego i który prowadzi do rezultatu sprzecznego z zamiarami podejmujących decyzję: zamiast umożliwić im uzyskanie pożądanych dóbr, (...) uniemożliwia ich zdobycie" (Hankiss 1986: 7-8)

"Tragedia wspólnego pastwiska"

Jedną z bardziej znanych pułapek społecznych opisywanych w literaturze socjologicznej, jest pułapka nazwana "tragedią wspólnego pastwiska" (pod takim tytułem ukazała się w 1968 roku praca niejakiego Garretta Hardina). O co chodzi w owej pułapce? Wyobraźmy sobie wielkie i zielone gminne pastwisko, na którym wspólnie wypasa swoje krowy dziesięciu gospodarzy. Każdy z nich wypasa po jednej krowie, dzięki czemu krowy mogą się tam spokojnie najeść (każda z nich waży po 1000 funtów). Pewnego dnia jeden z gospodarzy wpada na błyskotliwy pomysł pomnożenia swoich zysków i wypędza na pastwisko jeszcze jedną krowę. Skoro jednak teraz pasie się już 11 krów, to na każdą przypada nieco mniej trawy, stąd wszystkie spadają na wadze (każda z nich waży 900 funtów). Co się stanie, jeśli pomysłowego gospodarza zaczną naśladować kolejni rolnicy, wypasając następne krowy i przyjmując strategię dezercyjną (liczy się tylko mój zysk)? Oczywiście taka strategia spowoduje, że wszyscy zaczną tracić, zamiast zyskiwać. A zatem przyjęcie strategii dezercyjnej - zamiast kooperacyjnej - w efekcie przynosi wszystkim straty.

Pułapka "brakującego bohatera"

Inny mechanizm - opisywany w psychologii społecznej – nazwany został pułapką "brakującego bohatera". Opowiada on o zamordowanej na oczach wielu ludzi dziewczynie (Kitty Genovese).
http://www.trutv.com/library/crime/serial_killers/predators/kitty_genovese/1.html

Cała sytuacja rozgrywała się na jednym z osiedlowych podwórek, gdzie wokół było wielu naocznych świadków obserwujących przebieg zdarzenia z okien swoich mieszkań. Dlaczego nikt nie wezwał pomocy, nikt nie zadzwonił na policję? Okazało się, że jedni myśleli, że – skoro jest tak wiele osób wkoło – ktoś inny wezwał pomoc, inni z kolei chcieli uniknąć kłopotów związanych z przesłuchaniem ich jako świadków, a jeszcze inni bali się po prostu zemsty morderców. Kim była Kitty?

Jak zauważa Hankiss (1986: 25), skoro wszyscy dezerterują, to dlaczego ja mam nie zdezerterować? "Wraz z umacnianiem się takiego stanowiska, zmierzającego do natychmiastowego własnego zysku, zaczyna się niszczenie społecznej świadomości typu 'dziś ja pomogę, a jutro ktoś mi pomoże'". Oto krótki artykuł na ten temat wraz z filmikiem na jednym z amerykańskich portali:
http://www.aolnews.com/nation/article/kitty-genovese-2010-people-walked-by-hugo-alfredo-tale-yax-as-he-lay-dying/19454372

Jak zwalczać pułapki społeczne?

Istnieje kilka sposobów, dzięki którym możliwe jest przezwyciężenie automatyzmu pułapek społecznych:

1. PRZEPŁYW INFORMACJI - (jednostki wzajemnie komunikują się ze sobą, występuje informacyjne sprzężenie zwrotne);

2. ZAUFANIE - (jednostki ufają sobie wzajemnie, wiedzą, że wspólnie mogą kooperować, i dzięki temu nikt nikogo nie oszuka);

3. ZNIESIENIE ANONIMOWOŚCI (tam, gdzie jednostki są łatwe do zidentyfikowania, mechanizm dezercyjny będzie rzadziej wybierany, w obawie przez społecznym napiętnowaniem);

4. SPRZĘŻENIE ZWROTNE SZKÓD - (mechanizm pułapki będzie działał dotąd, dopóki dezercja będzie przynosić korzyści. Stąd też wprowadzenie systemu kar - na przykład pieniężnych dla tych, którzy dezerterują - może zahamować ów proces);

5. REGULACJA CENTRALNA - (czyli ustalenie pewnych reguł odgórnych, które zminimalizują mechanizm pułapki społecznej. Najlepszym przykładem jest tu ruch drogowy i regulacje zasad poruszania się pojazdów po drogach zgodnie z kodeksem drogowym. Takie zasady zobowiązują wszystkich do kooperacji, i redukując sytuacje związane z pułapkami, powodującymi wypadki, korki, paraliż komunikacji). 

Gdzie możemy zastosować teorię gier?

Teoria gier może być zastosowana w wielu interesujących wymiarach życia społecznego, a z pewnością tam, gdzie jednostki, kierując się racjonalnością, podejmują określone działania. Albo kooperują, albo też decydują się na strategię dezercyjną. Przykładem może być tu wspólne działanie na rzecz ochrony środowiska. Jeśli wszyscy będziemy kooperować (np. segregować śmieci, szanować przyrodę, dbać o czystość najbliższego otoczenia, itp.) to wspólnie możemy coś zrobić dla poprawy jakości naszego życia, oraz dla przyszłych pokoleń. Ale trzeba też pamiętać, że wiele osób - kalkulując własny interes – "wyłamuję się" z dbałości o dobro wspólne, jakim jest przyroda, i np. wyrzuca śmieci w niedozwolonym miejscu, niszczy przyrodę, zatruwa rzeki ściekami, itp. Będą to zatem ci, którzy dezerterują. Jeśli jednak wszyscy przyjęlibyśmy taką dezercyjną strategię, wpadlibyśmy w pułapkę w zasadzie bez wyjścia – zaśmiecenie i zatrucie planety uniemożliwiło by nam normalne i zdrowe życie.

Literatura wykorzystana do opracowania modułu

E. Hankiss, Pułapki społeczne, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 7-52.

Literatura uzupełniająca dla czytelników modułu

R. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, roz. pt. "Modele ekonomiczne i teoria gier w teorii wymiany", s. 335-347.
“Polityka": Jak wypasać, by się nie rozpasać? http://archiwum.polityka.pl/art/jak-wypasac-by-sie-nie-rozpasac
Instytut Odpowiedzialnego Biznesu – “Wykraczając poza tragedię wspólnego pastwiska" http://odpowiedzialnybiznes.ning.com