1. PRZEDMIOT I TREŚĆ PRAWA AUTORSKIEGO

1.1.

Definiowanie przedmiotu prawa autorskiego w zakresie utworu

architektonicznego i urbanistycznego

•

Pojęcie utworu

Ustawa określa przedmiot ochrony prawa autorskiego jakim jest utwór (dzieło)

poprzez wyszczególnienie koniecznych jego cech (art.1 ust.1)

-

utwór jest dobrem niematerialnym i należy go odróżnić od przedmiotu będącego

jego nośnikiem;

-

utwór jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze;

-

utwór wymaga ustalenia w jakiejkolwiek postaci.

Wyszczególnione cechy utworu stanowią łącznie warunek ochrony niezależnie od

wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utrwalenia) utworu. W ustawie

wyszczególniono utwory architektoniczne i urbanistyczne jako przedmioty prawa

autorskiego (art.1 ust.2).

Ogólna definicja utworu w ustawie umożliwia ochronę utworu architektonicznego

(urbanistycznego) począwszy od koncepcji najbardziej szkicowej poprzez fazy

projektu aż do realizacji. Dodatkowo należy podkreślić, że ustalenie ochrony utworu

nie wymaga postaci ukończonej (projektu, realizacji) ani żadnych czynności

formalnych (art.1 ust.3 i 4). Mówiąc o fazach projektu i jego realizacji mamy

najczęściej do czynienia z jednym utworem (architektonicznym, urbanistycznym)

utrwalonym w różnych nośnikach materialnych.

Podstawową przesłanką dla udzielenia ochrony dziełu jest element twórczości,

oryginalności jako indywidualne piętno twórcy dotyczące części strukturalnej utworu

rozumianej jako forma, sposób rozwiązania (przedstawienia) określonych treści,

idei, funkcji.

Należy zauważyć, że prawo autorskie nie chroni samej treści, idei oraz nie jest

warunkiem ochrony wartość artystyczna czy przeznaczenie utworu. Ustalenie

utworu chronionego w zakresie architektury w świetle ustawy jest dość oczywiste -

ustawa wyszczególnia utwory architektoniczne i urbanistyczne jako przedmiot

ochrony. Ustalenie elementów utworu podlegających ochronie w przypadku sporów

o plagiat lub o naruszenie integralności utworu na skutek zmian, wymaga

pogłębionej analizy zarówno utworu jak i interesów stron konfliktu. Przy konfrontacji

interesów twórcy utworu i właściciela budynku (nośnika utworu) w kontekście

- 2 -

interesu powszechnego, w sporze sądowym może mieć znaczenie wartość

artystyczna utworu tworząca dobro kultury, co jak już wspomniano nie jest

warunkiem prawnoautorskiej ochrony więzi twórcy z utworem.

•

Opracowanie cudzego utworu

Istotne dla twórczości architektonicznej jest ustalenie pojęcia „opracowanie cudzego

utworu” (art.2) jako przeróbka, adaptacja czy kontynuacja opracowania

projektowego lub zrealizowanego projektu (budynku) wykonane przez innego

autora. Opracowanie o cechach indywidualnej twórczości jest przedmiotem prawa

autorskiego, lecz wymaga zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (najczęściej

odpłatnie) na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (art.46). Utwór pierwotny

nie przestaje być przedmiotem prawa autorskiego, a uprawnienia jego twórcy nie

mogą doznać uszczerbku również w przypadku gdy nastąpiło przeniesienie całości

autorskich praw majątkowych do utworu pierwotnego. Zezwolenie nie jest

wymagane w przypadku wygaśnięcia majątkowych praw autorskich (zwykle 70 lat

po śmierci twórcy).

Utworem zależnym będzie projekt techniczny wykonany na cudzej koncepcji, a

także adaptacja gotowego projektu lub przebudowa, rewaloryzacja istniejącego

budynku innego autora. Samo wykonanie utworu zależnego nie jest ograniczone

zgodą twórcy, natomiast rozporządzanie i korzystanie z opracowania wymaga

zezwolenia (zgody na realizację) twórcy utworu pierwotnego.

Innym przykładem utworu zależnego może być utwór fotograficzny (zdjęcie

artystyczne), którego tematem jest obiekt architektury.

•

Utwory inspirowane

Utwory powstałe pod wpływem cudzego dzieła, lecz nie przejmujące jego

elementów twórczych mają charakter samoistny i nie stanowią utworu zależnego.

Inspiracja może przyjąć formę np. pastiszu czy cytatów utworu architektonicznego.

•

Utwory zbiorowe

Specyficzną formą współautorstwa jest utwór zbiorowy jako zestawienie

samoistnych utworów różnych autorów tworzące całość o cechach twórczego

zestawienia (zespół architektoniczny, urbanistyczny) bez uszczerbku dla praw

wykorzystanych utworów (art.3). Tak określone współautorstwo nie wymaga

porozumienia (współpracy) pomiędzy twórcami.

Przykładem może być dobudowanie (przez innego autora) nowego obiektu o

cechach utworu do istniejącego i stanowiące twórcze zestawienie bez uszczerbku

dla istniejącego utworu.

- 3 -

•

Utwory wyłączone z ochrony praw autorskich

Wyłączone spod działania ustawy są pewne utwory stanowiące akty normatywne

np. w prawie lokalnym miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Należy

przyjąć zastrzeżenie, że wyłączenie nie dotyczy elementów projektu planu jakim

może być utwór urbanistyczny podlegający ochronie. Wydaje się, że złożoność

zagadnienia będzie wymagać pogłębionego komentarza, gdyż nie można stwierdzić

„wygaśnięcia” prawa autorskiego w odniesieniu do utworu urbanistycznego w

przypadku uchwalenia projektu planu miejscowego zawierającego utwór

urbanistyczny. Z kolei prawo autorskie w intencji ustawy nie może ograniczać

konieczności powszechnego korzystania z aktu normatywnego jaki stanowi plan

miejscowy.

•

Utwór opublikowany

Ustawa precyzuje pojęcie publikacji jako zwielokrotnienia utworu i publiczne

udostępnienie za zezwoleniem twórcy (art.6). Trzy określone wyżej warunki:

zwielokrotnienie, udostępnienie, zezwolenie decydują, że utwór można uznać za

opublikowany.

Publikacją utworu architektonicznego jest reprodukcja projektu, szkic lub zdjęcie

realizacji zwielokrotnione i dostępne publicznie za zgodą twórcy.

•

Utwór rozpowszechniony

Rozpowszechnienie utworu ma miejsce w przypadku legalnego (za zgodą twórcy),

publicznego udostępnienia (art.6).

Rozpowszechnieniem utworu jest jego realizacja (budynek), emisja wizualna

projektu, wystawa projektów oraz każda publikacja utworu architektonicznego.

1.2.

Więź twórcy z utworem - podstawowa kategoria treści prawa autorskiego

•

Autorskie prawa osobiste

Ustawa określa ochronę specyficznych dóbr osobistych twórcy w rozumieniu art.23

K.C. nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zbyciu (art.16). Dobro stanowi więź

twórcy z utworem wyrażające się prawem do:

- autorstwa i oznaczenia utworu nazwiskiem,

- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,

- decydowania o pierwszym udostępnieniu,

- 4 -

- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

•

Autorskie prawa majątkowe

Dualistyczna konstrukcja przyjęta w ustawie wyodrębnia poza ochroną praw

osobistych ochronę majątkową, która umożliwia zbywalność w całości lub w części

oraz dziedziczenie autorskich praw majątkowych. Twórcy przysługuje:

- wyłączne prawo do korzystania z utworu,

- rozporządzanie utworem na wszystkich polach eksploatacji,

- wynagrodzenie za korzystanie z utworu (art.17).

•

Dozwolony użytek chronionych utworów

Ustawa ogranicza treść autorskich praw majątkowych poprzez wprowadzenie

użytku osobistego i publicznego, czyli możliwości korzystania z cudzego dzieła bez

zezwolenia twórcy i zapłaty ze względu na potrzeby osobiste użytkownika lub

istotne potrzeby kulturalne czy informacyjne społeczeństwa.

Art.23 wyklucza możliwość użytku osobistego polegającego na budowie według

cudzego projektu architektonicznego i urbanistycznego.

W użytku publicznym wolno rozpowszechniać utwory wcześniej rozpowszechnione

(udostępniony publicznie projekt, realizacja) w celach informacyjnych (art.25) oraz

dla promocji tych utworów w granicach uzasadnionych celem informacji (ar.33) z

wyłączeniem działań związanych z osiąganiem korzyści majątkowych (reklama,

promocja firmy).

Użytek osobisty jak i publiczny nie może naruszać normalnego korzystania z utworu

lub godzić w słuszny interes twórcy (ar.35). Dozwolony użytek wymaga

poszanowania autorskich dóbr osobistych (art.34).

Częstym przykładem nadużywania dozwolonego użytku jest wykorzystywanie

utworów architektonicznych na zdjęciach w reklamach i promocji materiałów

budowlanych lub firm, bez nazwiska i zgody autora. Taka praktyka jest naruszeniem

praw osobistych (brak podania autora) oraz majątkowych godzących w prawo do

korzystania i rozporządzania utworem oraz prawa do wynagrodzenia. Reklama czy

promocja poprzez utwór architektoniczny jest odrębnym polem eksploatacji utworu i

wymaga umowy z twórcą nawet w przypadku posiadania już prawa majątkowego do

utworu w zakresie jego realizacji.

- 5 -

2.

WYKONYWANIE AUTORSKICH PRAW MAJĄTKOWYCH

2.1.

Prawo do utworu i rozporządzania nim

•

Podmiot prawa autorskiego

Ustawa określa podmiot prawa autorskiego w postaci twórcy utworu (art.8).

Jeżeli twórca wykonał utwór w wyniku realizacji obowiązków z stosunku pracy,

przekazuje pracodawcy autorskie prawa majątkowe łącznie z utworem w zakresie

wynikającym z celu umowy i zgodnego zamiaru stron (art.12). Dla uniknięcia

możliwych wątpliwości umowa o pracę powinna zawierać regulacje określone w

artykule 12.

•

Przeniesienie autorskich praw majątkowych

Ustawa przyjmuje zasadę przechodzenia autorskich praw majątkowych w drodze

umowy lub dziedziczenia (art.41). Obrót prawami majątkowymi poddany jest w

zasadzie wolności umów, a w przypadku braku wyraźnych innych postanowień

umownych, ustawa zawiera szereg regulacji ochronnych w stosunku do twórcy oraz

porządkujących obrót. Wiele istotnych kwestii dotyczących umów wymaga również

odwołania się do Kodeksu cywilnego.

Umowa obejmuje pola eksploatacji utworu wyraźnie w niej określone (art.41, 50, 64)

oraz może określać zakres, miejsce i czas eksploatacji utworu (art.67).

Ustawa wyodrębnia dwie kategorie umów:



umowa przeniesienia prawa majątkowego,



umowa korzystania z utworu zwana licencją.

➔

Jeżeli umowa nie określa wyraźnie przeniesienia praw to uważa się, że

twórca udzielił licencji niewyłącznej (art.65).

➔

Umowa przeniesienia autorskich praw majątkowych (art.53) oraz

umowa licencyjna wyłączna (art.57) wymagają formy pisemnej.

➔

Nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego upoważnia

do jednokrotnej realizacji (art.61).

➔

Twórcy przysługuje wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym

odrębnym polu eksploatacji (art.45).

Generalnie można mówić o kilku składnikach wynagrodzenia twórcy, to znaczy za

wykonanie utworu oraz za udzielenie prawa do korzystania z utworu (eksploatacji)

na określonych polach. Wysokość wynagrodzenia, poza kosztem wykonania

utworu, powinna określać zakres udzielonego prawa (ar.43) na określonych polach

- 6 -

eksploatacji od minimalnego zakresu, czyli upoważnienia do jednokrotnego

wykorzystania (licencja), poprzez określenie wyłączności korzystania (licencja

wyłączna), aż do przeniesienia części lub całości autorskich praw majątkowych.

•

Korzystanie z utworu przez następcę prawnego

Jeżeli umowa nie określa sposobu korzystania z utworu Ustawa (art.49) wymaga od

następcy prawnego:

- zgodności korzystania z charakterem i przeznaczeniem utworu,

- zgodności korzystania z przyjętymi (dobrymi) zwyczajami.

Następca prawny nie może czynić zmiany w utworze bez zgody twórcy poza

oczywistą koniecznością. Zasada obowiązuje również mimo posiadania pełnych

praw majątkowych oraz po wygaśnięciu praw majątkowych (70 lat po śmierci

autora).

Przeniesienie całości autorskich praw majątkowych nie pozbawia twórcy wyłącznego

prawa: zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (art.46).

Szerokie uprawnienia twórcy, również po zbyciu autorskich praw majątkowych, w

zakresie ochrony integralności utworu stwarzają podstawy do dochodzenia przed

sądem interesu twórcy będącego w kolizji z interesem właściciela utworu

architektonicznego (obiektu).

Dorobek doktryny i orzecznictwa wskazuje, że każdy przypadek należy analizować

indywidualnie w celu wyważenia sprzecznych interesów twórcy i właściciela przy

założeniu, że celem ustawy nie jest ochrona przed zniszczeniem materialnego

nośnika utworu (wyburzenie lub całkowita przebudowa obiektu).

Sprzeciw twórcy wobec zmian w utworze podlega ocenie na podstawie art. 5 K.C. z

uwzględnieniem interesów powszechnych i innych podmiotów. Sąd rozstrzyga czy

wykonanie autorskich praw osobistych twórcy w danym przypadku nie stanowi

nadużycia prawa wobec innych słusznych interesów.

Art. 5. K.C.
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze spo-
łeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współ-
życia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest
uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

- 7 -

3.

OCHRONA AUTORSKICH PRAW OSOBISTYCH I MAJĄTKOWYCH

3.1.

Cywilnoprawna ochrona

Ustawa umożliwia twórcy ochronę praw osobistych (ar.78) w przypadku zagrożenia

cudzym działaniem oraz w przypadku dokonania naruszenia. W pierwszym

przypadku można występować z roszczeniem o zaniechanie działań, a w drugim o

dopełnienie czynności w celu usunięcia skutków oraz publicznego oświadczenia.

W przypadku zawinionego naruszenia sąd może przyznać twórcy lub na wybrany

cel społeczny odpowiednią sumę pieniężną od sprawcy tytułem zadośćuczynienia.

W przypadku naruszenia praw majątkowych (art. 79), twórca może żądać od

sprawcy zaniechania naruszenia oraz zapłaty podwójnej stawki stosownego

wynagrodzenia lub potrójnej, w przypadku zamierzonego naruszenia. Jeśli

naruszenie praw majątkowych odbyło się w ramach działalności gospodarczej,

twórca może żądać dwukrotnej wysokości korzyści od sprawcy na „Fundusz

Promocji Twórczości”.

3.2.

Odpowiedzialność karna

Naruszenie autorskich dóbr osobistych i majątkowych stanowią przestępstwo

podlegające odpowiedzialności karnej na podstawie przepisów art. 115 - 122

ustawy o prawie autorskim. Ściganie czynów rodzących odpowiedzialność karną

następuje z oskarżenia prywatnego. Z istoty prawa karnego wynika

odpowiedzialność sprawcy czynu wobec społeczeństwa, a nie jedynie twórcy.

Opracował

Jerzy Modlinger

architekt SARP

tekst sprawdzony i poprawiony w 2008r.

- 8 -