Epistemologia
dr Katarzyna Paprzycka
TEORIA KUHNA

1

I. DWIE MYŚLI WSTĘPNE

1. Obserwacja zależy od teorii

(a) teoria flogistowowa (spalanie polega na wyzwalaniu flogistony) vs teoria

oksydacyjna (spalanie polega na dodawaniu tlenu, tj. utlenianiu)

• Obserwacja (teoria flogistonowa): Wyzwolił się flogiston
• Obserwacja (teoria oksydacyjna): Nastąpiło utlenienie.

(b) Teoria Ptolemeusza vs Kopernika:

• Słońce porusza się wokół Ziemi
• Ziemina porusza się wokół Słońca

2. Problem Duhema

(a) teorie są holistycznymi systemami przekonań

• por. problem założeń dodatkowych (falsyfikacja teorii nie jest procedurą

dedukcyjną – nie wiadomo czy odrzucić teorię czy założenia dodatkowe)

II. TEORIA ROZWOJU WIEDZY NAUKOWEJ WG KUHNA

1. Demarkacja nauki i proto-nauki

• Dojrzała nauka charakteryzuje się tym, że wykształca paradygmat

2. Rozwój nauki jest cykliczny; każdy cykl ma cztery fazy:

(a) powstanie paradygmatu (ogólnego spojrzenia na świat)

• wyjaśnia pewne zjawiska (demonstruje potencjał eksplanacyjny)
• nie wyjaśnia wszystkich zjawisk (daje możliwość rozwoju, pozwala badaczom

znaleźć działkę dla siebie)

(b) nauka normalna

• rozwiązywanie łamigłówek naukowych
• działalność badawcza skierowana na konkretne problemy natury empirycznej i

teoretycznej

(c) kryzys

• w końcu (według Kuhna nieuchronnie) badacze napotykają anomalie –

łamigłówki, których nie sposób rozwiązać w danym paradygmacie

• im więcej anomalii, tym bardziej potrzebna jest:

(d) rewolucja

• poszukiwanie nowego paradygmatu, który musi w pierwszym rzędzie wyjaśnić

anomalie

• okres rewolucji to okres współistnienia wielu paradygmatów, które walczą

między sobą, aż wygrywa jeden paradygmat i cykl toczy się dalej...

3. Przykład:

(a) flogistonowa teoria spalania — w procesie spalania wyzwala się flogiston
(b) Można w ten sposób wyjaśnić m.in., dlaczego popiół pozostały po spaleniu drewna

jest lżejszy niż drewno ( – gdyż uciekł flogiston)

(c) Ale spalony metal jest cięższy niż metal przed spaleniem – rdzewieje (według teorii

flogistonowej, powinien być lżejszy)

(d-a’)

tlenowa teoria spalania — proces spalania jest procesem utleniania – dodany

zostaje tlen; produkty po spaleniu mają zawsze większą masę niż przed spaleniem.

(b’) Nowa łamigłówka: Dlaczego popiół jest lżejszy niż drewno? – Popiół nie jest

jedynym produktem spalania drewna. Itd.

K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teoria Kuhna 2

4. Zmiany paradygmatu jako zmiany Gestaltystyczne:

Królik

Kaczka

Stara kobieta

Młoda kobieta

Kobieta

Saksofonista

5. Niektóre tezy Kuhna

(a) Działalność naukowa zawsze zakłada pewien paradygmat

• działalność teoretyczna polega na rozwijaniu paradygmatu tak, by był

stosowany do konkretnych zjawisk
⎯np. w ramach geocentrycznego systemu Ptolemeusza proponowano konkretne

teorie dotyczące zachowania poszczególnych planet.

• obserwacja jest obarczona teoretycznie (theory-laden)

⎯nie tylko jest tak, że zjawiska obserwowane są inaczej wyjaśniane z

perspektywy różnych paradygmatów

⎯naukowcy inne rzeczy widzą patrząc na tę samą rzeczywistość

(b) Wszelkie wnioskowania naukowe (łącznie z wyjaśnieniami) zakładają paradygmat

⎯(to wynika z (a) – wnioskowania naukowe są częścią działalności naukowej)

(c) Niemożliwe jest niezależne od przyjmowanego paradygmatu uzasadnienie

adekwatności przyjmowanego paradygmatu; każde takie uzasadnienie jest oparte na
błędnym kole.

⎯z (b): uzasadnienie paradygmatu P byłoby wnioskowaniem naukowym, a jako

takie zakłada paradygmat P – byłoby zatem obarczone błędnym kołem

(d) Wnioski:

• Paradygmaty naukowe są niewspółmierne

⎯tj. nie ma wspólnej miary, względem której można byłoby względem siebie

porównać, są nieporównywalne

• Naukowcy pracujący w różnych paradygmatach pracują „w innych światach”

⎯postrzegają świat tak różnie, że „ich światy” nie mają ze sobą nic wspólnego

• Relatywizm: nowy paradygmat jest tylko lepszy dla kogoś kto już ten

paradygmat przyjmuje; nie jest on lepszy dla kogoś, kto tego paradygmatu nie
przyjmuje
⎯ponieważ nie istnieją czysto poznawcze racje dla przyjęcia innego

paradygmatu, można więc zupełnie racjonalnie opierać się przyjęciu nowego
paradygmatu

− z punktu widzenia zwolenników Ptolemeusza racjonalne było nieprzyjęcie

teorii Kopernika

• W nauce nie dokonuje się postęp, rozumiany jako zbliżanie się do prawdy:

⎯nauka normalna postępuje gromadząc konkretne wyniki (rozwiązania

pojawiających się łamigłówek)

K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teoria Kuhna 3

⎯nowe paradygmaty nie są bardziej zbliżone do prawdy niż stare paradygmaty

− co najwyżej: nowe paradygmaty są lepsze w generowaniu nowych

problemów badawczych oraz lepsze w oferowaniu nowych narzędzi
rozwiązywania tych problemów

− nowe paradygmaty nie stanowią lepszej reprezentacji rzeczywistości

⇒„…mechanika Newtona jest doskonalsza od Arystotelesowskiej, a

mechanika Einsteina od Newtonowskiej, jeśli traktować je jako
narzędzia rozwiązywania zagadek. … [Jednak] pod pewnymi ważnymi
względami, choć bynajmniej nie wszystkimi, ogólna teoria względności
Einsteina jest bliższa teorii Arystotelesa niż którakolwiek z nich
koncepcji Newtona.” (Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, s. 355)

(e) Zarzut: Kuhn nie uwzględnia tego, że stare paradygmaty redukują się do nowych.

W ten sposób można mówić o ciągłąści w nauce. Z teorii Einsteina można – przy
pewnych dodatkowych założeniach – wyprowadzić teorię Newtona, a z tej – przy
pewnych dodatkowych założeniach – teorię Galileusza.

• Odpowiedź Kuhna: To nieprawda.

⎯To, co można wyprowadzić z teorii Einsteina to formuły matematycznie

podobne do formuł Newtona.

⎯Teoria Einsteina jest niezgodna i niewspółmierna z teorią Newtona, gdyż

interpretacja tych formuł w teorii Newtona jest diametralnie różna od ich
interpretacji w teorii Einsteina.

− Newton i Einstein używają terminu ‘masa’, ale w diametralnie różnych

znaczeniach. Masa Newtonowska jest zachowana, nie zmienia się z
prędkością, podczas gdy masa Einsteinowska zależy od prędkości i może się
zmienić w energię.

− Newton i Einstein obaj mówią o przestrzeni, ale mają na myśli zupełnie

różne rzeczy. Przestrzeń Newtonowska jest płaska, absolutna, jej własności
nie zależą od materii w niej się znajdującej. Przestrzeń Einsteinowska jest
zakrzywiona, względna, a jej własności zależą od materii w niej się
znajdującej.

⎯Ponieważ pojęcia teorii Newtona i Einsteina się różnią, nie można

wyprowadzić jednej teorii z drugiej bez popełniania błędu ekwiwokacji.