„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Roman Pawlik

Dobieranie środków strzałowych
711[02].Z3.03

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Janusz Makówka
mgr inż. Jan Jureczko



Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Roman Pawlik



Konsultacja:
mgr inż. Gabriela Poloczek










Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 711[02].Z3.03
Dobieranie środków strzałowych, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
górnik eksploatacji podziemnej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Przykładowe scenariusze zajęć

7

5. Ćwiczenia

11

5.1. Materiały wybuchowe i środki strzałowe wykorzystywane w górnictwie

podziemnym

11

5.1.1. Ćwiczenia

11

5.2. Obwody strzałowe

13

5.2.1. Ćwiczenia

13

5.3. Ładunki MW i otwory strzałowe

14

5.3.1. Ćwiczenia

14

5.4. Roboty strzałowe. Przechowywanie i gospodarowanie środkami

strzałowymi

16

5.4.1. Ćwiczenia

16

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

17

7. Literatura

31

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazuję Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie

technik górnictwa podziemnego.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć już ukształtowane,
aby bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas pracy
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami
nauczania

−

uczenia oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę uzupełniającą.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

Jako pomoc w realizacji jednostki modułowej dla uczniów przeznaczony jest Poradnik

dla ucznia. Nauczyciel powinien ukierunkować uczniów na właściwe korzystanie z poradnika
do nich adresowanego.

Materiał nauczania (w Poradniku dla ucznia) podzielony jest na rozdziały, które

zawierają podrozdziały. Podczas realizacji poszczególnych rozdziałów wskazanym jest
zwrócenie uwagi na następujące elementy:

−

materiał nauczania – w miarę możliwości uczniowie powinni przeanalizować
samodzielnie,

−

pytania sprawdzające mają wykazać, na ile uczeń opanował materiał teoretyczny i czy
jest przygotowany do wykonania ćwiczeń. W zależności od tematu można zalecić
uczniom samodzielne odpowiedzenie na pytania lub wspólne z całą grupą uczniów,
w formie dyskusji opracowanie odpowiedzi na pytania. Druga forma jest korzystniejsza,
ponieważ nauczyciel sterując dyskusją może uaktywniać wszystkich uczniów oraz
w trakcie dyskusji usuwać wszelkie wątpliwości,

−

W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę teoretyczną oraz
opanować nowe umiejętności. Przedstawiono propozycję ćwiczeń wraz ze wskazówkami
o sposobie ich przeprowadzenia, uwzględniając różne możliwości ich realizacji w szkole.
Nauczyciel decyduje, które z zaproponowanych ćwiczeń jest w stanie zrealizować przy
określonym zapleczu techniczno-dydaktycznym szkoły, lub jak je zmodyfikować.
Prowadzący może również zrealizować ćwiczenia, które sam opracował,

−

sprawdzian postępów stanowi podsumowanie rozdziału, zadaniem uczniów jest
udzielenie odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie czytając
zamieszczone w nim stwierdzenia potwierdzić lub zaprzeczyć opanowanie określonego
zakresu materiału. Jeżeli wystąpią zaprzeczenia, nauczyciel powinien do tych zagadnień
wrócić, sprawdzając czy braki w opanowaniu materiału są wynikiem niezrozumienia
przez ucznia tego zagadnienia, czy niewłaściwej postawy ucznia w trakcie nauczania.
Szczególnie jest szczególnie ważna rola nauczyciela, gdyż od postawy nauczyciela,
sposobu prowadzenia zajęć zależy między innymi zainteresowanie ucznia. Uczeń
niezainteresowany materiałem nauczania, wykonywaniem ćwiczeń nie nabędzie w pełni
umiejętności założonych w jednostce modułowej. Należy rozbudzić wśród uczniów tak

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

zwaną „ciekawość wiedzy”. Potwierdzenie przez ucznia opanowania materiału nauczania
rozdziału może stanowić podstawę dla nauczyciela do sprawdzenia wiedzy i umiejętności
ucznia z tego zakresu. Nauczyciel realizując jednostkę modułową powinien zwracać
uwagę na predyspozycje ucznia, ocenić, czy uczeń ma większe uzdolnienia manualne,
czy może lepiej radzi sobie z rozwiązywaniem problemów teoretycznych,

−

testy zamieszczone w rozdziale Ewaluacja osiągnięć ucznia zawierają zadania z zakresu
całej jednostki modułowej i należy je wykorzystać do oceny uczniów, a wyniki
osiągnięte przez uczniów powinny stanowić podstawę do oceny pracy własnej
nauczyciela realizującego tę jednostkę modułową. Każdemu zadaniu testu przypisano
określoną liczbę możliwych do uzyskania punktów (0 lub 1 punkt). Ocena końcowa
uzależniona jest od ilości uzyskanych punktów. Nauczyciel może zastosować test według
własnego projektu oraz zaproponować własną skalę ocen. Należy pamiętać, żeby tak
przeprowadzić proces oceniania ucznia, aby umożliwić mu jak najpełniejsze wykazanie
swoich umiejętności.
Metody polecane do stosowania podczas kształcenia modułowego to:

−

pokaz z objaśnieniem,

−

ć

wiczenie,

−

projektów,

−

przewodniego tekstu,

−

pogadanka.

Schemat układu jednostek modułowych

711[02].Z3

Eksploatacja złóż

711[02].Z3.01

Rozpoznawanie

i udostępnianie złóż

711[02].Z3.03

Dobieranie środków strzałowych

711[02].Z3.02

Rozpoznawanie i likwidacja

zagrożeń w górnictwie

711[02].Z3.04

Drążenie

wyrobisk

podziemnych

711[02].Z3.05

Wykonywanie

obudowy wyrobisk

711[02].Z3.06

Montowanie urządzeń

wentylacyjnych

i zabezpieczających

711[02].Z3.07

Eksploatowanie złóż

kopalin użytecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

rozróżniać podstawowe wielkości elektryczne i ich jednostki,

−

łączyć podstawowe układy elektryczne,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

interpretować związki wyrażone za pomocą schematów, diagramów, tabel,

−

oceniać własne możliwości sprostania wymaganiom stanowiska pracy i wybranego
zawodu,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,

−

przestrzegać przepisy bhp,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

scharakteryzować rodzaje materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie,

−

sklasyfikować materiały wybuchowe według kryteriów bezpieczeństwa i ich stosowania,

−

wyjaśnić stosowane oznaczenia materiałów wybuchowych i zapalników elektrycznych,

−

scharakteryzować środki strzałowe,

−

wyjaśnić stosowane oznaczenia i klasyfikację środków strzałowych,

−

określić sposób przechowywania i gospodarowania materiałami wybuchowymi,

−

określić sposób przechowywania i gospodarowania środkami strzałowymi,

−

określić zasady urabiania skał przy pomocy materiałów wybuchowych i środków
strzałowych,

−

określić zasady włomowania i rodzaje włomów,

−

scharakteryzować czynności wchodzące w skład wykonywania robót strzałowych,

−

wyjaśnić zasady doboru metryk strzałowych dla różnych wyrobisk,

−

wyjaśnić sposób wykonania metryk strzałowych dla różnych wyrobisk,

−

określić zasady urabiania długimi otworami oraz uwarunkowania stosowania lontów
detonujących,

−

dobrać sprzęt strzałowy do określonego rodzaju robót strzałowych,

−

wyjaśnić cele strzelań wstrząsowych i rozluźniających,

−

wywiercić otwory strzałowe,

−

określić kwalifikacje osób wykonujących roboty strzałowe,

−

wykonywać roboty strzałowe,

−

przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej
podczas wykonywania robót strzałowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Górnik eksploatacji podziemnej 711[02]

Moduł:

Eksploatacja złóż 711[02].Z3

Jednostka modułowa:

Dobieranie środków strzałowych 711[02].Z3.03

Temat: Oznaczenia i klasyfikacja górniczych zapalników elektrycznych.

Cel ogólny: Rozpoznawanie górniczych zapalników elektrycznych na podstawie ich

oznaczeń.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

określić zastosowania zapalników,

−

sklasyfikować zapalniki,

−

rozpoznać rodzaj zapalnika, na podstawie jego oznaczenia.

Metody nauczania–uczenia się:

−

pogadanka dydaktyczna,

−

pokaz z objaśnieniem,

−

ć

wiczenie praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

atrapy zapalników elektrycznych,

−

Poradnik dla ucznia.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca samodzielna.

Czas trwania zajęć: 1 godzina dydaktyczna.

Przebieg zajęć:

1. Faza wstępna:

−

czynności organizacyjne.

2. Faza wprowadzająca:

−

przypomnienie uczniom (lub sprawdzenie wiadomości dotyczących) pojęć
z poprzednich zajęć:

−

przeznaczenie zapalników elektrycznych,

−

podstawowe elementy składowe zapalnika elektrycznego ostrego.

3. Faza realizująca:

−

omówienie zasad bezpiecznego obchodzenia się z zapalnikami elektrycznymi,

−

zapoznanie uczniów z zagadnieniem:

−

prądów błądzących (ogólnie),

−

zwłoki ZE,

−

przedstawienie uczniom podziału zapalników na:

−

grupy,

−

klasy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

−

rodzaje,

−

typy,

−

przeprowadzenie ćwiczenia 2 z rozdziału 4.1.3. Poradnika dla ucznia.

4. Faza podsumowująca:

−

podsumowanie zajęć: oznaczenia i charakterystyka ZE,

−

propozycja pracy domowej (lub realizacja na zajęć): Wykonaj w zeszycie rysunek
przedstawiający zapalnik elektryczny z oznaczeniem skróconym podanym przez
nauczyciela i zapisz jego oznaczenie pełne.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i opanowanych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Górnik eksploatacji podziemnej 711[02]

Moduł:

Eksploatacja złóż 711[02].Z3

Jednostka modułowa:

Dobieranie środków strzałowych 711[02].Z3.03

Temat: Wiercenie otworów strzałowych.

Cel ogólny: Wykonanie wiercenia otworu strzałowego za pomocą wiertarki ręcznej.

Po zakończeniu zajęć uczeń powinien umieć:

−

wykonać otwór strzałowy,

−

scharakteryzować rodzaje wierceń i sprzęt do ich wykonywania,

−

zastosować zasady bhp przy obsłudze wiertarek,

−

dobrać sprzęt i sposób wykonania wiercenia do zadanych warunków.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:
–

organizowania i planowania pracy,

–

pracy zespołowej,

–

samooceny.

Metody nauczania

−−−−

uczenia się:

−

pogadanka dydaktyczna,

−

pokaz z objaśnieniem,

−

ć

wiczenie praktyczne.

Środki dydaktyczne

−

Poradnik dla ucznia,

−

wiertarki z osprzętem,

−

stanowisko do wykonywania wierceń.

Formy organizacyjne pracy uczniów:
–

praca w zespołach kilkuosobowych.

Czas trwania zajęć: 1 godzina dydaktyczna.

Przebieg zajęć:
1. Faza wstępna:

−

czynności organizacyjne.

2. Faza wprowadzająca:

−

przypomnienie uczniom (lub sprawdzenie wiadomości dotyczących) pojęć
z poprzednich zajęć:

−

podział wierceń,

−

dobór wierceń do rodzaju skał.

3. Faza realizująca:

−

przedstawienie wiertarek wraz z osprzętem z omówieniem:

−

zasad bezpiecznego obsługi,

−

doboru wierteł do rodzaju wierceń,

−

sposobu montażu i demontażu wierteł,

−

zaprezentowanie właściwego trzymania wiertarek i ułożenia ciała podczas wiercenia.
Wykonywanie wiercenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

−

wykonanie ćwiczenia 4 z rozdziału 4.3.3. Poradnika dla ucznia.

4. Faza podsumowująca:

−

podsumowanie zajęć: rodzaje i kryteria doboru sposobu wiercenia w zależności od
rodzaju skały,

−

propozycja pracy domowej (lub realizacja na zajęciach): Narysuj w zeszycie
końcówki wierteł do wierceń udarowych i obrotowych.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i opanowanych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5.

ĆWICZENIA

5.1. Materiały wybuchowe i środki strzałowe wykorzystywane

w górnictwie podziemnym

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sklasyfikuj, pod względem bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego, wskazane

przez nauczyciela górnicze materiały wybuchowe.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiału nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Należy zaznajomić
uczniów z zasadami BHP przy kontakcie z MW. Czas wykonania ćwiczenia około 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału GMW i sposoby ich

oznakowania,

2) rozpoznać i opisać przedstawione GMW.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

atrapy górniczych materiałów wybuchowych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do sporządzenia i zapisania odpowiedzi.

Ćwiczenie 2

Oznaczenie skrócone zapalnika ma postać: GZEW 0,45A P. Na podstawie oznaczenia

skróconego zapisz jego oznaczenie pełne.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiału nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania
ć

wiczenia około 15 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposoby oznakowania zapalników,
2) dokonać analizy oznakowania zapalników na podstawie opisu,
3) zapisać oznaczenie pełne zapalnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do sporządzenia i zapisania odpowiedzi.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj, wskazany przez nauczyciela zapalnik elektryczny ostry na podstawie

kolorów jego przewodów.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania
ć

wiczenia około 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych oznakowanie przewodów zapalników

elektrycznych,

2) dokonać analizy znaczenia kolorów przewodów dla przedstawionego zapalnika,
3) zapisać odpowiedź.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

atrapy zapalników elektrycznych,

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do zapisania odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

5.2. Obwody strzałowe

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj szeregowy układ połączeń zapalników w obwodzie strzałowym.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania
ć

wiczenia około 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposób wykonania połączenia szeregowego

zapalników,

2) dokonać jego analizy,
3) wykonać rysunek.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do sporządzania rysunku.

Ćwiczenie 2

Narysuj równoległy układ połączeń zapalników w obwodzie strzałowym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Czas wykonania
ć

wiczenia około 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposób wykonania połączenia równoległego

zapalników,

2) dokonać jego analizy,
3) wykonać rysunek.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do sporządzania rysunku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

5.3. Ładunki MW i otwory strzałowe

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj i opisz przekrój podłużny otworu strzałowego jednokolumnowego gotowego do

odpalenia, w przypadku, gdy jego długość wynosi 2 m oraz stosowany w nim jest GMW
węglowy.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę
na poprawne i staranne wykonanie rysunku oraz podkreślić znaczenie właściwego wykonania
przybitki. Czas wykonania ćwiczenia około 15 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje przybitek i wymagane ich minimalne

długości ze względu na rodzaj odpalanego ładunku i długości otworu strzałowego,

2) wykonać rysunek z przekroju podłużnego otworu wraz z ładunkiem i przybitką,
3) opisać liczbowo minimalną długość przybitki w stosunku do długości otworu.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do sporządzenia rysunku.

Ćwiczenie 2

Narysuj w trzech rzutach włom stożkowy oraz podaj, w jakich rodzajach skał jest on

stosowany.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę
na prawidłowe rzutowanie w rysunku. Czas wykonania ćwiczenia około 15 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje włomów oraz warunki ich stosowania,
2) narysować włom stożkowy w trzech rzutach i podać w jakich skałach może być

stosowany.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

papier do naniesienia rysunku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Ćwiczenie 3

Korzystając z atrap środków strzałowych, wykonaj kompletny ładunek jednokolumnowy

rozdzielony.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcji do ćwiczenia. Należy zwrócić uczniom
uwagę na BHP przy obchodzeniu się z zapalnikami i lontem detonacyjnym oraz kolejność
wykonywania czynności. Czas wykonania ćwiczenia około 20 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać

w

materiałach

dydaktycznych

informacje

dotyczące

ładunków

jednokolumnowych rozdzielonych i sposobów ich inicjowania,

2) wykonać ładunek wykorzystując do tego dziewięć naboi MW i inne niezbędne środki

strzałowe.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

atrapy środków strzałowych,

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Korzystając z wyposażenia pracowni i wskazówek nauczyciela, zademonstruj sposób

wykonywania wiercenia otworu strzałowego poziomego za pomocą wiertarki obrotowej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Należy zwrócić uczniom
uwagę prawidłową postawę ciała przy wykonywaniu wierceń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria doboru sposobu wierceń w zależności od

zwięzłości skał,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór rodzaju wierteł w zależności od sposobu

wykonywania otworu,

3) korzystając ze wskazówek nauczyciela, osadzić wiertło w wiertarce i zademonstrować

wykonywanie wiercenia (lub wywiercić otwór).

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

wiertarki z osprzętem,

−

Poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

5.4. Roboty strzałowe. Przechowywanie i gospodarowanie

środkami strzałowymi

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie

Dobierz środki strzałowe i wykonaj cykl robót strzałowych stosując zasady obowiązujące

górnika strzałowego. Zakładamy, że otwór odwiercony jest w węglu i nie ma zagrożenia
metanowego.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału Materiał nauczania oraz instrukcję do ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę
na obowiązki strzałowego w trakcie wykonywania robót strzałowych. Czas na realizację
ć

wiczenia określa nauczyciel.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór środków strzałowych w zależności od

rodzaju urabianych skał i zagrożeń naturalnych,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady wykonywania otworów strzałowych

i przybitki,

3) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady ładowania i odpalania otworów

strzałowych,

4) dokonać analizy materiału i dobrać środki strzałowe,
5) wykonać ćwiczenie zgodnie z obowiązującymi zasadami.

Zalecane metody nauczania

−

uczenia się:

−

ć

wiczenie praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

atrapy środków strzałowych i sprzętu strzałowego,

−

materiał do wykonania przybitki,

−

otwór strzałowy lub jego atrapa wykonana z rury.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

TEST 1

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Dobieranie środków
strzałowych”

Test składa się z zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−−−−

zadania 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19 są poziomu podstawowego,

−−−−

zadania 8, 9, 17, 20 są poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 16 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 19 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. b, 3. a, 4. d, 5. b, 6. a, 7. d, 8. c, 9. a, 10. b, 11. d,

12. a, 13. a, 14. a, 15. b, 16. a, 17. a, 18. d, 19. b, 20. a.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Rozróżnić rodzaje rozkładu MW

B

P

b

2

Rozróżnić rodzaj MW

B

P

b

3

Dobrać MW

C

P

a

4

Rozróżnić prędkość detonacji lontu.

B

P

d

5

Określić postępowanie w przypadku znalezienia
ś

rodków strzałowych.

C

P

b

6

Wymienić elementy składowe zapalnika.

A

P

a

7

Określić przeznaczenie ładownicy.

C

P

d

8

Rozpoznać szeregowy obwód strzałowy.

C

PP

c

9

Rozpoznać równoległy obwód strzałowy.

C

PP

a

10

Zdefiniować pojęcie ładunku
wielokolumnowego.

A

P

b

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

11

Zdefiniować pojęcie otworu długiego.

A

P

d

12

Scharakteryzować rodzaje otworów strzałowych.

C

P

a

13

Dobrać materiał na przybitkę.

C

P

a

14

Zdefiniować pojęcie ładunku udarowego.

A

P

a

15

Zdefiniować pojęcie zabioru.

A

P

b

16

Zdefiniować pojęcie metryki strzałowej.

A

P

a

17

Przewidzieć

skutki

przeładowania

otworu

strzałowego.

D

PP

a

18

Zdefiniować włomy.

A

P

d

19

Dobrać metodę wierceń.

C

P

b

20

Określić zasady obrotu środkami strzałowymi.

C

PP

a

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań zawartych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie

zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem

poprawnego wyniku.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Deflagracja to rozkład MW przebiegający

a) bardzo szybko, powodując kruszenie urabianych skał.
b) wolno, z wydzielaniem ciepła i trujących gazów.
c) ze średnią prędkością, jak dla MW miotających.
d) przebiega tak samo jak detonacja.

2. MW skalne mają kolor opakowania

a) niebieski.
b) czerwony.
c) kremowy.
d) czarny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

3. MW skalne, mogą być stosowane w robotach kamiennych przy stężeniu metanu

w powietrzu do
a) 0,5%.
b) 1,5%.
c) 1,8%.
d) 2,0%.

4. Lonty detonacyjne detonują z prędkością powyżej

a) około 1 m/s.
b) około 5 m/s.
c) około 10 m/s.
d) powyżej 1000 m/s.

5. W przypadku znalezienia środków strzałowych należy

a) zabrać je ze sobą i odnieść do składu MW.
b) zabezpieczyć miejsce znalezienia i zgłosić ten fakt osobie dozoru lub służbie

strzałowej kopalni.

c) zabrać je ze sobą i zgłosić ten fakt osobie dozoru.
d) zabrać je ze sobą i przekazać je osobie dozoru.

6. W skład zapalnika elektrycznego ostrego wchodzi

a) zespół zapalczy.
b) lont prochowy.
c) lont detonacyjny.
d) nitki rozpoznawcze.

7. Ładownica to

a) urządzenie do ładowania otworów strzałowych.
b) narzędzie do ubijania przybitki.
c) urządzenie do odpalenia ładunków wybuchowych.
d) pojemniki do przenoszenia zapalników elektrycznych.

8. Przedstawiony na rysunku układ łączenia zapalników, to układ

a) równoległy.
b) grzebieniowy.
c) szeregowy.
d) mieszany.

9. Przedstawiony na rysunku układ łączenia zapalników, to układ

a) równoległy.
b) szeregowy.
c) mieszany.
d) szeregowo-równoległy.

zapalni

k

zapalni

k

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

10. Określenie „ładunek wielokolumnowy” oznacza

a) wiele otworów strzałowych ułożonych w pionie.
b) kilka kolumn ładunku w jednym otworze strzałowym.
c) wiele otworów strzałowych ułożonych poziomo.
d) ładunek złożony przynajmniej z trzech nabojów MW ułożonych jeden za drugim.

11. Pojęcie „długi otwór strzałowy” oznacza otwór o długości ponad

a) 1 metr.
b) 2 metry.
c) 3 metry.
d) 6 metrów.

12. Przedstawiony ładunek to ładunek

a) jednokolumnowy.
b) wielokolumnowy.
c) rozdzielony.
d) dwukolumnowy.

13. Przybitka wodna otworu strzałowego wykonana jest z

a) wody.
b) mokrego piasku.
c) plastycznej gliny.
d) namoczonej wełny mineralnej.

14. Nabój udarowy to

a) nabój MW wraz z zapalnikiem.
b) sam zapalnik.
c) gotowy ładunek w otworze strzałowym.
d) rodzaj włomu.

15. Pojęcie zabiór liniowy oznacza

a) objętość skał urobionych podczas strzelania.
b) odległość o jaką przesunie się czoło przodka po jego odstrzeleniu.
c) odległość między otworami strzałowymi.
d) długość przybitki.

16. Metryka strzałowa to

a) podstawowy dokument określający sposób wykonania robót strzałowych.
b) dokument określający wyłącznie długość otworów strzałowych.
c) przyrząd do pomiaru długości (głębokości) otworów strzałowych.
d) dokument określający wyłącznie sposób łączenia zapalników w przodku.

17. Przeładowanie otworów strzałowych materiałem wybuchowym może spowodować

a) nadmierne rozdrobnienie i rozrzucenie urobku.
b) brak widocznych efektów strzelania.
c) wyrzucenie przybitki.
d) namoczenie przybitki wodą z otaczających skał.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

18. Włom stożkowy to włom

a) równoległy.
b) prostopadły.
c) liniowy
d) skośny.

19. Przy wykonywaniu otworu strzałowego w skałach twardych i zwięzłych stosuje się

a) wiercenia obrotowe.
b) wiercenia udarowe.
c) nawiercanie otworu kilkakrotnie, wiertłami o coraz większych średnicach.
d) nawiercenie otworu cienkim wiertłem obrotowym, a następnie powiększenie go

wiertłem udarowym.

20. Środki strzałowe, wydawane są ze składu MW na podstawie

a) zamówienia w dzienniku strzałowym.
b) metryki strzałowej.
c) ustnego polecenia osoby dozoru.
d) pisemnego polecenia osoby dozoru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...........................................................................................................................

Dobieranie środków strzałowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

TEST 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Dobieranie środków
strzałowych”

Test składa się z zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 19, 20 są poziomu podstawowego,

−

zadania 4, 14, 17, 18 są poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 16 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 19 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. b, 3. b, 4. c, 5. b, 6. a, 7. a, 8. c, 9. a, 10. d, 11. a,

12. d, 13. c, 14. b, 15. c, 16. b, 17. c, 18. d, 19. a, 20. a.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Określić przeznaczenie środków inicjujących.

C

P

b

2

Zdefiniować pojęcie lontu.

A

P

b

3

Określić przeznaczenie spłonki.

C

P

b

4

Określić zapalnik na podstawie oznaczenia.

D

PP

c

5

Zdefiniować przeznaczenie zapalarki.

A

P

b

6

Scharakteryzować budowę środków strzałowych.

C

P

a

7

Zdefiniować pojęcie puszki strzałowej.

A

P

a

8

Scharakteryzować ładownice.

C

P

c

9

Określić sposób uzbrajania ładunku MW.

C

P

a

10 Dobrać metodę odpalania ładunków MW.

C

P

d

11 Zdefiniować rodzaje otworów strzałowych.

A

P

a

12 Scharakteryzować otwory strzałowe.

C

P

d

13 Określić przyczyny przeładowania otworów

strzałowych.

C

P

c

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

14 Określić rodzaj włomu.

C

PP

b

15 Scharakteryzować przeznaczenie włomów.

C

P

c

16 Dobrać metodę wykonywania wierceń.

C

P

b

17 Zaklasyfikować sprzęt do rodzaju wierceń.

D

PP

c

18 Rozpoznać wiertła.

C

PP

d

19 Zdefiniować pojęcie metryki strzałowej.

A

P

a

20 Określić kwalifikacje osób wykonujących roboty

strzałowe.

C

P

a

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań zawartych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie

zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem

poprawnego wyniku.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1

MW inicjujące służą do
a) bezpośredniego urabiania przodku.
b) inicjacji właściwego MW.
c) inicjacji zapalarki.
d) inicjacji linii strzałowej.

2

Lont prochowy wykonany jest z
a) MW kruszącego.
b) MW miotającego.
c) MW płynnego.
d) cienkiej rurki zawierającej dynamit.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

3

Spłonka górnicza służy do
a) zapalenia lontu prochowego.
b) inicjacji właściwego materiału wybuchowego.
c) inicjacji zapalnika elektrycznego.
d) wywołania huku ostrzegawczego.

4

Litera „W” w oznaczeniu zapalnika elektrycznego ostrego oznacza zapalnik
a) skalny.
b) wielowarstwowy.
c) węglowy.
d) wodny.

5

Zapalarka to urządzenie służące do
a) zapalenia lontu prochowego.
b) inicjacji ZE.
c) inicjacji lontu detonacyjnego.
d) inicjacji spłonki górniczej.

6

Na rysunku przedstawiono
a) spłonkę górniczą.
b) zapalnik elektryczny ostry.
c) nabój MW.
d) zapalnik elektryczny nieostry.

7

Puszka strzałowa służy do
a) przenoszenia MW.
b) detonowania MW.
c) podłączania przewodów strzałowych.
d) strzelań doświadczalnych.

8

Na rysunku przedstawiono
a) puszki strzałowe.
b) opakowania ładunków MW.
c) ładownice.
d) pojemniki na przybitkę.

9

Zapalnik elektryczny powinien być włożony
a) do naboju MW.
b) między naboje MW.
c) do przybitki.
d) pustej przestrzeni w otworze strzałowym.

10 Ładunek rozdzielony inicjujemy

a) tylko zapalnikiem.
b) tylko lontem prochowym.
c) tylko lontem detonacyjnym.
d) ZE i lontem detonacyjnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

11 Otwory wciosowe wierci się

a) prostopadle do czoła przodku.
b) równolegle do czoła przodku.
c) pod dużym kątem, w kierunku spągu wyrobiska.
d) pod dużym kątem w kierunku stropu wyrobiska.

12 Przedstawiony otwór strzałowy to otwór

a) wciosowy.
b) wrębowy.
c) włomowy.
d) przebitkowy.

13 Przeładowanie otworu strzałowego spowodowane jest

a) za długą przybitką.
b) zbyt głębokim otworem strzałowym.
c) za dużą ilością MW.
d) złym zapalnikiem.

14 Przedstawiony na rysunku włom, to włom

a) szczelinowy.
b) schodkowy.
c) stożkowy.
d) skośny.

15 Otwór włomowy ma za zadanie

a) osłabić efekt strzelania.
b) utworzyć kanał wentylacyjny.
c) utworzyć drugą płaszczyznę odsłonięcia.
d) przebić się do drugiego wyrobiska.

16 Wiercenia obrotowe stosujemy do

a) skał twardych i zwięzłych.
b) skał miękkich i słabych.
c) wierceń tylko w skałach płonnych.
d) nie stosujemy takich wierceń w górnictwie podziemnym.

17 Element przedstawiony na rysunku to

a) zapalnik ostry.
b) przybitka.
c) końcówka wiertła do wierceń obrotowych.
d) końcówka wiertła do wierceń udarowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

18 Rysunek przedstawia koronkę

a) krawędziową.
b) iksową.
c) prostopadłą.
d) teową.

19 Metryka strzałowa to dokument zawierający

a) rysunki i opisy.
b) tylko rysunki.
c) tylko opisy.
d) tylko obliczenia.

20 Odpalenie ładunków MW na dole kopalni może wykonać

a) tylko górnik strzałowy.
b) każdy pracownik dołowy.
c) każdy pracownik dozoru ruchu.
d) osoba upoważniona przez górnika strzałowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko .................................................................................................................

Dobieranie środków strzałowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

7.

LITERATURA

1. Batko P., Ślęzak J., Lewicki J., Morawa R.: Technika strzelnicza 1. Górnicze środki

strzałowe i sprzęt strzałowy. Wydawnictwa AGH, Kraków 1998

2. Bielewicz T., Prus B., Honysz J.: Górnictwo. cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1993
3. Bonarek J., Goc St., Siemianowski J.: Górnik Strzałowy w kopalniach węgla

kamiennego. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2005

4. Hobler M., Projektowanie i wykonywanie robót strzelniczych w górnictwie podziemnym.

Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1982

5. Nowak K., Kostrz J., Górnictwo cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1989

Literatura metodyczna
1. Drętkiewicz-Więch J.: ABC nauczyciela przedmiotów zawodowych. Operacyjne cele

kształcenia. Zeszyt 32. CODN, Warszawa 1994

2. Krogulec-Sobowiec M., Rudziński M.: Poradnik dla autorów pakietów edukacyjnych.

KOWEZiU, Warszawa 2003

3. Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia zawodowego. Biuro Koordynacji Kształcenia

Kadr, Fundusz Współpracy, Warszawa 1997

4. Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom 2000