Urbanistyka- nauka o programowaniu i planowaniu miast oraz ich powstaniu i historii rozwoju.
Nazwa urbanistyka po raz pierwszy użyta przez hiszpańskiego architekta Ildefonso Cerdę
(1815-1876) uważanego za ojca u. Powstała od łacińskiego "urbs" określającego miasto Rzym w
odróżnieniu od "civitas" oznaczającego miasto.
Przełomowe znaczenie dla wydzielenia się u. jako osobnej dziedziny praktyki projektowej i
naukowej ma rozbudowa Paryża (1853) przeprowadzona pod kierunkiem Geogesa Eugene
Haussmanna.
Urbanistyka zajmuje się analizą struktur miejskich i na tej podstawie opracowuje koncepcje
planistyczne.
Miasto- osiedle- o dużym zagęszczeniu ludności głównie nierolniczej charakteryzujące się
intensywną zabudową skupioną wzdłuż cięgów komunikacyjnych (ulice, aleje) i wokół placów
(agora, forum, rynek) podzielone na dzielnice, bloki- kwartały, parcele.
Miasto- historycznie ukształtowany typ osiedla wyznaczony istnieniem konkretnej społeczności
skoncentrowanej na pewnym obszarze, o odrębnej organizacji uznanej prawnie oraz
wytwarzający w ramach swojej działalności zespół trwałych urządzeń materialnych o
specyficznej fizjonomii, która odzwierciedla odrębny typ krajobrazu.
Funkcje miasta:
a) miejsce kultu
b) centrum handlu
c) węzeł komunikacyjny
d) ośrodek wytwórczości
e) centrum administracyjne i schronienie przed niebezpieczeństwami.
pierwsze mury obronne powstają ok. 6500 p.n.e. w Jerychu w Palestynie i w Catal Hujuk w
Antalii

Catal Huyuk- miejscowość w Anatolii w Turcji. Jedno z najstarszych miast neditycznych w
świecie (VII tysiąclecie p.n.e.) Ośrodek wczesnej kultury rolniczej
a) warowna osada typu miejskiego z domami z suszonej cegły (2- i 3- izbowe) z wejściem od
strony dachu
b) nie było ulic, chodziło się po dachach

Mezopotamia- osiedlenie się SUmerów w Międzyrzeczy Tygrysu i Eufratu początek
urbanistycznych dziejów Bliskiego wschodu
a) Sumer, okres wczesnodynastyczny ok. 2800-2400 p.n.e. okres Ur I, mury miejskie, pierwsze
pałace, świątynie z dziedzińcem, początki pisma klinowego
b) okres akadyjski, Imperium Akadu (Asyria, Sargon) 2400-2230 p.n.e. miasto Dur- szarrukin
pałace władców świata, założone na planie kwadratu
c) państwo nowobabilońskie, 625-539 p.n.e. Imperium Nabuchodonozora, Babilou- urbanistyka
geometryczna, wiszące ogrody, wieża Babel

Owalny Obrys- dostosowany do topografii terenu, otoczone murami i wieżami (rytmiczna
artykulacja) i fosą (wody Eufratu), porty północny, zachodni, wewnątrz murów miejskich; ulice
kręte, zabudowa labiryntowa, podstawa modułem zabudowy dom z dziedzińcem. Dzielnica
Abrahama w Ur (2000 p.n.e.) działki zazębiają się chaotycznie, wyjątek: sklepy i warsztaty
tworzą rodzaj pasażu, na narożnikach ulic.

UR- sumeryjski typ miasta świątynnego

małe świątynie i kapliczki, narożniki zaokrąglone dla usprawnienia komunikacji. W śródmieściu
grupa budowli sakralnych kontastujących regularnym obrysem z pozostałą zabudową.
Świątynie są zorientowane jednakowo pod względem stron świata, addacyjnie bez innych
powiązań kompozycyjnych, dominantą schodkowe sztuczne "wzgórze" zigguratu zwieńczone
świątynią, nieliczne wielkie budowle w murach obronnych: bastion i świątynia Enkiego.

DUR- SZARRUKIN
a) urbanistyka asyryjska regularna- wpływ państwa wojskowego
b) miasto na planie prostokąta 1800x1700m
c) rozmieszczenie bram- proste osie ulic, szachownica ulic przy skrzyżowaniu centralnych
arterii główny plac
d) budynki państwowe- regularna grupa budowli na skraju miasta, połączone z murami i drogą
wodną
e) pałac króla Sargona ze świątyniami i zigguratem (pn.-zach.)- kompozycja osiowa
f) pałac następcy tronu; pełniły funkcje silnie ufortyfikowanych bastionów dominanty
urbanistyczne
g) ulica jako podstawa perpektywicznego planowania miasta

Pałac Sargona- początki kompozycji osiowej zespołu rezydencjonalnego

Babilon- podsumowanie urbanistyki sumeryjskiej i asyryjskiej Nabuchodonozor
a) geometria
b) centralne usytuowanie głównie świątyni, peryferyjne zespołu pałacowego, sprzężonego z
murami obronnymi i drogą wodną
c) wprowadzenie rzeki do miasta
d) główne ulice tworzą siatkę geometryczną, wydzielone nimi kwartały nie mają planowego
układu
e) w centrum miasta świątynia boga Marduke z wielkim zigguratem
f) inne świątynie w tym bogini Isztar rozproszone w miejskiej zabudowie
g) główna oś komunikacyjno- kompozycyjne miasta- wielka droga procesyjno- pierwsza
reprezentacyjna ulica starego świata
h) zespół pałacowy sprzężony z 5 liniami muru i bastionami flankującymi bramę Isztar
Kolejny mur o przebiegu trójkątnym- miasto zewnętrzne z pałacem letnim i świątynią
Noworoczną
Wygląd ulicy w dzielnicach miast Mezopotamii, 1,2-piętrowe domy, mające na zewnątrz tylko 1
parę drzwi- ulice bez elewacji.

BABILON- wielka droga procesyjna- ulica reprezentacyjna biegnąca od bramy Isztar, pierzeje
ulicy ozdobione detalem architektonicznym. Wzdłuż niej główne ośrodki administracyjne oraz
sakralne i pojedyńcze świątynie. Między murem obronnym a drogą procesyjną- tarasowe
wiszące ogrody S.

Wieża Babel- świątynia Etemenanaki fundament nieba i ziemi, na planie kwadratu, 7 tarasów,
wysokość do dachu świątyni podobno 90m.

PIRAMIDA I ŚWIĄTYNIA egipski styl wielkich mas
Forma pierwotna grobowca- mastaba

Piramidy w Gizie: Chefrena, Cheopsa, Mykerynosa- zespół architektoniczny, składa się z 3
elementów piramida, ewentualnie piramidy satelitarne < świątynia grobowa < dolna świątynia z
portem gdzie przybija do brzegu barka zmarłego. Świątynia dolna i górna połączone krytą
pochylnią. Królewska uekropolia na pustynnym płaskowyżu, wielkie piramidy stoją na
wydzielonych tarasach otoczonych murami, pośród cmentarzysk z mastabami dosojników.
Świadome zabiegi kompozycyjne: rytm ścieśniania i rozszerzania pomieszczeń, kontrast
przestrzeni oświetlonych i ciemnych.

Techniczne problemy architektury starożytnego Egiptu:
Piramidy: poszukiwanie doskonałej estetycznie i techniczne formy: mastaby (Sakkara), piramida
schodkowa Dżosera, piramida łamana Snorfu, piramida czerwona, piramida w Medum.
Piramidy w Gizie: kąt nachylenia 51'52', problemy inżynierskie: sklepienie pozorne, trójkąr
odciążający nad komorą grobową. Podpory sal hypostylowych: formy tektoniczne i organiczne-
kolumny papirusowe i palmowe.

TEBY- stolica średniego i Nowego Państwa z siedzibą boga Amona w Karnaku.
a) plan prostokąta 6x9km
b) między korytem Nilu a kanałem, na zachód brzegu kanału nekropola oraz port w sąsiedztwie
letni pałac
c) centrum ze świątyniami, pałacem królewskim i budynkami gospodarczymi wydzielone
murem
d) jego oś środkową tworzy kanał z 2 sztucznymi zbiornikami wodnymi
e) przecinające się osie kompozycyjno- komunikacyjne zamknięte dominantami

Ogólne cechy urbanistyki Starożytnego Rzymu:
a) regularny plan miasta, szachownicowy układ ulic, kwartały
b) orietnacja według stron świata- naturalna oś świata kierunek pn-pd
c) centralne położenie w mieście świątyń i pałaców - środek ciężkości
d) woda jako element krajobrazu miasta: kanały stawy połączone z zielenią- poprawa
mikroklimatu miasta, wykorzystanie do celów komunikacyjncyh
e) struktura społeczna widoczna w planie i zabudowie miasta
Woda i zieleń. Święte drogi- aleje Sfinksów- linie prowadzące ku dominancie, rytm-
monumentalizm. Posadzka urbanistyczna- tafla wodna, odbicie- zwielokronienie efektu
kompozycyjnego.

Świątynia Amona w Karnaku. -jedność architektury i urbanistyki- wielka oś kompozycyjna:
gradacja i kontrastowanie wrażeń przestrzennych. Wnętrze świątyń- oś kompozycyjno- ideowa.
1. pylony
2. otwarty dziedziniec lub/i hypostyl-sala kolumnowa
3. wnętrze światyń z salą i kaplicami oraz sanktuariami; schemat świątyń oparty na schemacie
domu mieszkalnego z dziedzińcem, portykiem kolumnowym oraz szeroką i długą salą

Tell el- Amona- Amenhotes IV (Echnaton)
miasto zaprojektowane na surowym korzeniu, plan otwarty. Główna oś kompozycyjna z luźno
jej obu stronach zgrupowanymi budynkami rezydenckimi, administracyjnymi. Ulica oddzielała
pałac rządowy od willi faraona- połączonych krytym mostem z oknem audiencyjnym, w którym
król ukazywał się ludowi zgromadzonemu na ulicy. Brak powiązań osiowych. Typizacja domów

mieszkańców, "postępowe" budownictwo, dla robotników, podobnie rozplanowane większe
domy dla wyższych klas.
Miasto robotnicze i miasto królewskie.
Osady robotnicze i rzemieślnicze: Deir-el Medina obok Teb.
a) osada na planie prostokąta 145x50m, okolona murem z 1 strzeżonym wejściem
b) proste ulice, zabudowa szeregowa, domy i zróżnicowanej wielkość, w zależności od funkcji
pracownika.

EGEA- pierwsze cywylizacje Europejskie: Troja, Kreta, Mykeny
źródło jedności Egei: podobieństwo struktur geologicznych, klimatu, gospodarki, trybu życia,
religii
a) wczesna epoka brązu- dominacja Troi w handlu morskim pośredniczą cyklady
b) kultura minojska- Kreta, środkowa Epoka brązu, 3000-1500 p.n.e., 1700p.n.e., zniszenie przez
trzęsienie ziemi, odbudowa jeszcze wspanialsza: otwarte miasta pałacowe (król- kapłan):
Knossos, Malia i Fajstos, urbanistyka labiryntowa, dominacja na morzu, pismo linearne
c) kultura mykeńska: ok. 1600-1100 p.n.e. najstarsza kultura Grecji kontynentalnej: Achajowie0
fale wędrówek egejskich, miasta twierdze z ufortyfikowanym akropolem, megaron, upadek
inwazja ludów morza, a następnie Dorów.
d) wieki ciemne

Domy mieszkalne na Krecie:
a) przyjęta z Bliskiego Wschodu komórkowo łączona struktura osad, dostosowana do topografii-
własny system labiryntowy
b) powiązanie ze sobą grup domów, przy pomocy ciągłych murów obwodowych i działowych
c) system zachowuje elastyczność, unika podziału na parcele
d) dopasowanie do naturalnego profilu gruntu przy pomocy tarasów, schodów ramp.
e) domy orientowane względem kierunków wiatrów - przewietrzenie: wiatr wschodni (lato), i
zachodni (zima)
f) wewnątrz domów strefa komunikacji wzdłuż ścian
g) kompozycja rezydencji wzorowana na domu mieszkalnym
h) kulturę mieszkaniową i standard cywilizacyny rezydencji późnominojskich osiągnięto
ponownie dopiero w willach okresu hellenizmu i cesarstwa rzymskiego

Pałac minojski labiryntowe miasto pałacowe
1. Funkcje pałacu:
a) ośrodek polityczny- oficjalna siedziba króla, miejsce audiencji
b) ośrodek gospodarczy: miejsce gromadzenia wyrobów krajowych na własne potrzeby i
eksport, miejsce produkcji w tym również wyrobów artystycznych, centrum handlu
c) ośrodek społeczny: miejsce igrzysk i uroczystości
d) ośrodek religijny- siedziba króla- kapłana, miejsce boskich objawień z pomieszczeniami
kultowymi oraz ołtarzami, miejsce igrzysk religijnych
e) prywatna rezydencja mieszkalna władcy
2. Zasady kompozycji:
a) środkowy dziedziniec o funkcjach placu publicznego
b) poszczególne grupy funkcjonalne budynków wokół centralnego dziedzińca połączone z
miastem i potrem osobnymi uliczkami, doprowadzonymi do głównego dziedzińca lub jednego z
zewnętrznych

c) kryte pasaże, korytarze, również reprezenracyjne drogi: procesyjne, audiencyjne prowadzone
w sposób zawiły z licznymi zakrętami
d) monumentalna klatka schodowa- głównym węzłem komunikacyjnym

Pałac w Malii
otwarta rezydencja pośród otwartego miasta. Pod względem funkcji dominują pomieszczenia
magazynowe, warsztatowe, apartamenty królewskie zajmują niewielki ułamek powierzchni
zespołu.
Główne klatki schodowe spełniają funkcje reprezentacyjnego hallu wejściowego obsługują
wszystkie skrzydła piętra. Dwubiegunowe schody, dziedzińce doświetlające, obiegająca galeria
kolumnowa- bogactwo konfiguracji przestrzennej; analogie do baroku- reprezentacyjne
znaczenie komunikacji pionowej.

Malarstwo minojskie znajdowało się pod silnym wpływem egpiskiego, zarówno pod względem
tematyki jak i techniki wykonania. Jednak jest to sztuka oryginalna. Artyści minojscy często
odtwarzali i przetwarzali otaczjącą ich nature. Okres od ok. 1700-1600 p.n.e. to przede
wszystkim nurt tzw. malarstwa naturalistycznego. Cechuje go dążenie do w miarę wiernego
naśladowania i odtwarzania natury, chociaż nie jest to naturalizm w dzisieszym rozumieniu, np.
stosowanie barw ma charakter często umowny (małpki w kolorze niebieskim). Stopniowo
następuje odejście od tych tendencji w kierunku stylizacji, która z czasem prowadzi do
usztywnienia formy i schematyzmu charakterystycznego dla malarstwa okresu zwanego
pałacowym (ok. 1500-1400 p.n.e.)

Kultura mykeńska: warowne grody Achajów w Argoldzie- początki rozwoju urbanistycznego
kontynentu europejskiego.

MYKENY- akropolis: typ grodu na wzniesieniu górującego nad dolnym miastem
a) wykorzystuje naturalne przeszkody i dostosowuje się planem oraz przebiegiem ulic do
topografii terenu
b) otoczony murami cyklopowymi i bastionami
c) gród wysoki, średni i niski (podgrodzie)
d) w obrębie grodu wysokiego na najwyższym punkcie pałac
e) wejście do grodu przez załamujące się międzymurze przez bramę Lwów

MEGARON- nowy typ budynku mieszkalnego
Główny megaron dominuje nad portykowym dziedzińcem głównego pałacu. Budynek
kierunkowy, symetryczny, posiada fasadę, czyli frontową elewację: przedsionek z 2 kolumnami
między występami bocznych murów (autis), zwieńczony dwuspadowym dachem. Mimo
uprzywilejowanego położenia nie jest izolowany, lecz zestawiony z innymi budynkami
ustawiony w szereg, tworząc pieneję. Plan rezydencji przezwycięża dezorietującą płynność
przestrzeni pałacu minojskiego- monumentalizm, dominacja. Wczesne typy prostokątnych
świątyń starożytnej Grecji (nawiązują do megaromu z okresu mykeńskiego- najprostszy typ
świątynia w Atenach)

Brama lwic
główna brama grodu mykeńskiego. Wiodła do niej droga po rampie obudowanej murami
ciosowymi. Obramowanie lwiej bramy tworzą dwa ustawione pionowo bloki kamienne,

nachylone lekko ku środkowi. Nadproże tworzy blok kamienny, nad którym została ustawiona
trójkątna płyta kamienna, wypłeniająca tzw. trójkąt odciążający, dekorowana jest płaskorzeźbą
na której osi przedsrawiona jest kolumna z fragmentem belkowania. Po jej bokach znajduje się
para zwierząt, wpisanych w kształt trójkątnego pola. Przednimi łapami wspierają się na niskich
ołtarzach, umieszczonych pod kolumną.
Inne osiągnięcie techniczne architektury mykeńskiej: grody kopułowe przykryte kopułą pozorną
z kamieni układanych warstwami coraz bliżej środka. Do środka prowadził od góry otwarty
korytarz- dromos, kończący się przewężonym wejściem. Najlepiej zachowanym grobem
kopułowym jest tzw. skarbiec Arteusza w Mykenach. Kopuła ma 14,5m. średnicy i 13,2 m
wysokości. Problem architektoniczny architektury poszukiwanie możliwości przykrywania jak
największych rozpiętości bez pomocy podpór.

STAROŻYTNA GRECJA
a) ok. 1150-1000 p.n.e. wędrówki Dorów, zniszczenie mykeńskich grodów i miast, począrki
epoki żelaza
b) 1000 ok. 725 p.n.e. wieki ciemne, osady miejskie, pierwsze małe świątynie, megarony, Homer
c) VII- VI p.n.e. okres archaiczny- urbanistyka "starego stylu" pierwsze budowle komunalne,
rozwój monumentalnej architektury kamiennej
d) V-IV p.n.e.- okres klasyczny fortyfikacje, powstanie i rozszerzenie regularnej urbanistyki-
odbudowa Miletu (Hippodamos), kanoniczny typ świątyni doryckiej (Zeusa w Olimpii), wielkie
budowle na Akropolu, architektura komunalna: buleuteruion, stoa, gimnazjon, teoria
budownictwa domów mieszkalnych, koncentryczne założenia teatralne, późnoklasyczna II faza
wielkich świątyń jońskich
e) 326-86 hellenizm- rozszerzenie architektury greckiej na wschód, "szkoła pergamońska"
wielkich pałaców, nowe typy budynków: biblioteki, muzea, wielkie ołtarze, wysoki poziom
techniki fortyfikacjyjnej.

Struktura polityczna i kulturalna
a) regionalne państwa: Ateny, Sparta
b) powszechna forma organizacji: polis, samowystarczalne miasto- państwo w luźnym związku
regionalnym. Umożliwia państwu działanie z poszanowaniem indywidualnej odrębności i
wykorzystaniem zaangażowania jednostki. Wielcy prawodawcy (Drakon, Solon) reformują
porządek społeczny. W V p.n.e. ustanowienie instytucji demokratycznych: zgromadzenie
ludowe, rada, komisje kontrolne, urzędników wykonawczych, sądów przysięgłych i sądu
skorupkowego.
c) po krótkiej fazie konsolidacji, wzrost zróżnicowania społecznego i rozkwit gospodarczy
prowadzą do konfliktów społecznych, których efektem jest kolonizacja grecka: Jonia (Azja
Mniejsza) np. Milet, Efez, Priene; Wielka Grecja: (Sycylia i pd.-zach. część półwyspu
Apenińskiego) np. Syrakuzy, Posejdonia, Heraklea. Grecka przestrzeń życiowa rozszerza się do
granic świata śródziemnomorskiego. Między koloniami a ich macierzystymi miastami tworzy się
sieć powiązań handlowo- politycznych greckie poczucie narodowe.
d) podstawy poczucia jedności narodowej: jedność religii (bogowie olimpijscy); jedność języka
(pierwsze pismo z pełnym alfabetem tj. samogłoskami, przezwyciężenie analfabetyzmy,
wczesnych cywilizacji- warunek rozwoju gospodarczego, technicznego i cywilizacyjnego);
jedność kultury jednoczy silniej niż wspólne akcje obronne (Persowie, Kartagończycy)
e) Hellenizm: Aleksander Wielki, aktywność polityczna na skalę światową
f) systemy i elelmenty architektury greckiej kształtują się w budownictwie sakralnym

g) Grecja kontynentalna i Wielka Grecja: porządek dorycki- przejście od budownictwa
drewnianego do kamiennego- wszystkie elementy otrzymują obowiązującą formę (kanon),
porządek joński i koryncki
h) wieniec kolumn- perystaza
i) krepidoma- fundament i stylobat
j) kolumny: trzon (kanele) i głowica (kapitel) w porządku jońskim i korynckim dodatkowo baza
k) kapitel joński: woluty, kapitel koryncki: liście akantu, pojawia sie pod koniec okresu-
klasycznego, występuje początkowo w miejscach gdzie zastosowanie kapitelu jońskiego
(konflikt narożnika) czy doryckiego (proporcje) jest utrudnione
l) belkowanie: architraw, fryz, gzyms
ł) dach dwyspadowy z trójkątnym polem tympanonu- podkreślenie kierunkowości budynku
m) budowle jońskie bogato zdobione
n) porządek toskański (rzymski)- wzorowany na doryckim: nieżłobkowane kolumny na bazie,
porządek rzymsko-koryncki oraz kapitel kompozytowy: odmiana korynckiego: z elementami
głowicy jońskiej lub ornamentem figuralnym

ATENY- URBANISTYKA STARSZEGO TYPU
a) urbanistyka archaiczna: zalążki mykeńskie miasta warowne oraz ośrodki handlowe i
kulturowe oraz synojkizm: kilka wsi danego regionu się jednoczy a ich mieszkańcy migrują do
centralnej osady- posiadłości ziemskie pozostają zachowane; do prac na roli zmusza się
niewolników lub ludność podbitą
b) polis z miejskim rdzeniem i rolniczym otoczeniem, arystokracja i demos, nie związane z
konkretną wizją przestrzenno- architektoniczną
c) urbanistyka swobodna, tzw. starszego stylu: dostosowana do topografii wymóg sprostania
obronności- mury miejskie z wieżami i bramami.
d) pierwsze punkty krystalizacji tkanki miejskiej
e) Akropol w Atenach traci charakter twierdzy w końcu V w. p.n.e. staje się centralnym miejscem
kultu a Attyce, przekształca się w okręg świątynny
f) okręg świątynny
g) Agora: w każdym mieście greckim ośrodek życia publicznego- niezabudowany plac- rynek
(miejsce handlu,rzemiosła, aktywności społecznej i politycznej mieszkańców polis. Rozbudowa
agor towarzyszy przemianom politycznym od okresu archaicznego po hellenistyczny- ilustruje
rozwój urbanistyki greckiej
h) budownictwo w miastach jest prowadzone pod kierunkiem komisji z wyboru, wielkie
projekty zatwierdzane są przez zgromadzenie ludowe, większe miasta posiadają architektów i
urzędników

AKROPOL W ATENACH
twierdza mykeńska przekształcona w okręg świątynny, ostateczny kształt po 480 r.p.n.e. po
zniszczeniu poprzedniej zabudowy przez Persów, Wielki plan z epoki Peryklesa architekci
Iktinos i Mnesikles.
3 główne budowle w osiach w przybliżeniu równoległych:
a) Partenon- kult Ateny, dominanta wzgórza i miasta
b) Erechtejon łączy kilka sanktuariów
c) Propyleje, wejście na wzgórze droga procesyjna skierowana ku posągowi Ateny i placowi
rytualnemu między Erechtejonem a Partenonem

W kompozycji przezwyciężona autonomia poszczególnych budowli widoczna w innych okręgach
świątynnnych, wynikająca m. in. z formy świątyni.
Tetr grecki jest sceną religijną- kultowi Dionizosa, towarztszą chóralne śpiewy, tańcze i
maskarady. Z połączenia kultu i zabawy wyrastają tragedia i komedia. Teatr staje się instytucją
państwową, ubodzy obywatele zapomogi teatralne- wyrównanie za wizytę w teatrze.

AGORA W ATENACH w rozwoju historycznym
Od połowy VI w. p.n.e. najważniejszy plac publiczny w Attyce, graniczy od południa z terenem
Areopagu (miejsce obrad najwyższej rady rządzącej Atenami do czasu reform demokratycznych)
i wzgórzem targowym od zachodu. Stopniowo przybiera plan trapezu o wymiarach ok. 110x170
m. Po przekątnej z pn. zach. na pd. wsch. przecina go droga Panatenojska odcinek drogi
procesyjnej Eleusis na Akropol. Najstarsza i najważniejsza grupa budynków publicznych-
wzdłuż kanału agory po wschodniej stronie wzgórza targowego.
STOA- wolnostojąca wydłużona hala kolumnowa miejsce handlu, wypoczynku, administracji.
METRONN- świątynia matki bogów Kybele i stary ratusz
BULEUTERION- sala zebrań rady (ratusz)
TOLOS- budynek urzędowy, prytonejon, centrum administracyjne i duchowe miasta
HEFAJSTEJON- świątynia Hefajstosa
Agora w Atenach nie jest realizacją zamysłu projektanta lecz odbiciem dynamiki procesu
rozwoju wielkiego miasta - czołowej potęgi Grecji.


MILET- urbanistyka regularna- system hippodamejski.
Siatka w zasadzie niezróżnicowana nieliczne główne ulice, szerokości 7,7-8,5 m. ulice zwykle
szerokości 4-4,5m.
a) wielkość insuli zmienia się w zależności od dzielnicy
b) początki urbanistyki regularnej w Jonii już w VII w p.n.e. (stara Smytna i Milet)
c) punkt przełomowy: odbudowa Miletu po zburzeniu miasta w czasie powstania przeciw
Persom w 494r. p.n.e. Odbudowa zaczyna się po wyzwoleniu w 479r. pod kierunkiem
Hippodamosa.
d) nowy plan miasta- podsumowanie wszystkich doświadczeń zgromadzonych podczas
kolonizacji

MILET HIPPODAMOSA:
a) przeniesienie miasta na półwysep wcinający się w zatokę w pobliżu ujścia rzeki Meander, w
pewnej odległości od dawnego akropolu
b) prostokątna siatka ulic dzieli miasto na bloki zabudowy- insule, dopasowuje się jednak do
urozmaiconej linii brzegowej, choć plan nie uwzględnia różnic wysokości terenu
c) dwa porty w zatokach: wojenny,północny (zatoka lwów), port zachodni- handlowy
d) mury obronne dostosowane do zarysu zatoki, stare miasto zachowane jako cytadela
e) place publiczne miasta w centrum, w powiązaniu z siatką ulic
f) dla przestrzeni i obiektów publicznych zarezerwowane są dwa szerokie pasy gruntów:
- od portu północnego do południowego
- od zachodniego do wschodniego
oba spotykają się w śródmieściu
g) do budowy teatru wykorzystane zbocze wzgórza przy porcie zachodnim, tłem dla sceny
otwarty krajobraz

Rozwój przestrzeni publicznych postępuje razem z rozwojem miasta, przewidziane zostały
tereny rezerwowe pod zabudowę publiczną. Agory: północna (najstarsza) i południowa i
zachodnia najnowsza związana z portem handlowym (przy niej powstaje nowy gimnazjon i
stadion)
Porządek chronologiczny powstania agor w Milecie ilustruje ewolucjię ukształtowania formy i
bryły przestrzeni publicznych w Grecji : od geometrycznego placu do zabudowie spontanicznej
(agora północna) na zamkniętego dziedzińca otoczonego portykami tzw. wnętrze obojętne-
agora zachodnia.
a) siatka w zasadzie niezróżnicowana, nieliczne główne ulice szerokości 7,7-8,5m. ulice zwykłe
szer. 4-4,5m
b) wielkość insuli zmienia się w zależności od dzielnicy
c) monotonny wygląd ulic wynika z przyjętego typu domów mieszkalnych: domy z dziedzińcem
nie mające z zewnątrz prawie żadnych otworów
d) niewielkie wymiary insuli pozwalają dostosować się zabudowie do topografii

DZIELNICE MIESZKANIOWE
w okresie archaicznym rozrastają się bezplanowo, dopasowując się do terenu. w urbanistyce
hippodamejskiej podstawowym modułem zabudowy jest insula, czyli kwartał ograniczony 4
ulicami.

OLINT- system hippodamejski (odbudowany po wojnie z Persami 440-30 p.n.e.) zróżnicowany
system ulic
a) główne tranzytowe
b) poprzeczne - lokalne
c) ulice gospodarcze na tyłach posesji dzielące insule na dwie części

Dom śródziemnomorski z dziedzińcem w 3 odmianach:
a) dom pastasem
b) dom z perystylem
c) dom z megaromem

PRIENE- miasto przebudowane przez Aleksandra Macedońskiego- geometria i topografia.
Zaprojektowano nowe założenie urbanistyczne oparte na siatce ulic (plan szachownicowy),
zlokalizowane na 4 tarasach na stoku wzgórza zwróconego w stronę doliny rzeki. Miadto
przecinały ulice równoległe i prostopadłe do siebie, a odległość między nimi określała insula
zespół domu mieszkalnego. Ulice biegnące na osi wschód zachód znajdowały sie mniej więcej na
równym poziomie, co umożliwiało ruch kołowy, natomiast na osi północ południe często
przechodziły w schody
Akropol i miasto otoczone murem. W okresie hellenistycznym Priene liczyło 20 tys. wolnym
mieszkańców.
Centrum miasta z agorą, budowlami publicznymi i świątynią Zeusa - na drugim tarasie powyżej
sanktuarium Ateny Polias, teatr i górny gimnazjon na najwyższym tarasie sankturarium
Demeter, na najniższym zaś dolny gimnazjon i stadion.

Pantenon na Akropolu ateńskim jako przykład świątyni greckiej (442-437 p.n.e., zapewne
wg planów Iktionosa i Kalikreatersa, rzeźby Fidiasza). Największa świątynia Grecji właściwej-

dorycki peripteros (amfiprostylos otoczony pojedyńczą kolumnadą - perystazą). Poświęcona
Atenie Partenos (dziewicy)
Nie istnieje żaden obowiązujący schemat usytuowania świątyń w okręgu świątynnym,
przeważnie świątynie wznoszone są w ustawieniu równoległym. Każda budowla funkcjonuje w
przestrzeni jako odrębny element - widzenie izolacyjne. Dopiero w okresie hellenistycznym
podejmowane są próby tworzenia kompozycji osiowych względem głównego obiektu lub
zakładania placów.
Podczas budowania Partenonu wprowadzono szereg krzywizn, które miały na celu niwelację
złudzeń optycznych, wynikających ze skali obiektu. Świadczy o wyrafinowanej umiejętności
analizy kompozycji pojedyńczego obiektu.

Teatr. Składa się z sceny, widowni i pomieszczeń pomocniczych. W teatrze greckim orchestra
czyli miejsce występowania chóru , później również aktorów miała kształt kolisty z ołtarzem
pośrodku. Theatron czyli widownia. Początkowo był to rodzaj trybun najpierw drewnianych, od
połowy drugiej połowy VI w p.n.e. teatr był budową stałą sytuowana na zboczach wzgórz.
Drewniane miejsca stopniowo zastępowano kamiennymi. Za garderobę i miejsce z którego
wychodzili aktorzy służył drewniany barak zwany skene. po obu stronach skene znajdowały się
przybudówki - paraskenia. przed skene był proskenion czyli podest przed budynkiem
scenicznym. pierwszy kamienny teatr rozpoczęto budować w V w. p.n.e. w Atenach a ukończono
w IV w. p.n.e. Ateński teatr obliczono na 17 tys.widzów.

STOA ATALLOSA W ATENACH. ok. 140r. p.n.e. wzniesiona przez króla Pergamonu-
zrekonstruowana. Stoa- była to wolno stojąca, wydłużona hala kolumnowa, którą zamykała z
tyłu ściana, często zdobiona malowidłami. Stoy były miejscem handlu (warsztaty i sklepy
poprzedzone portykiem, w Stoi Atallosa 21 pomieszczeń na każdym piętrze), ale służyły też do
odpoczynku lub wykonywania zadań administracyjnych. ich podstawowym przeznaczeniem
było jednak zapewnienie mieszkańcom greckich miast osłony przed deszczem i żarem
słonecznym w miejscach publicznych. FUNKCJA URBANISTYCZNA: w okresie hellenistycznym
roziwjają się wielonawowe i dwukondygnacyjne wielkie budowle o długich jednolitych ciągach
kolumnad. Nadają placom jednolity, monumentalny wyraz i odgradzają od silnie
rozczłonkowanej zabudowy dzielnic miejskich.

BULEUTERIONY (ratusze)- budowle czteroboczne, przykryte dachem często wspartym na 4
(ateny) lub więcej słupach. Wnętrze rozwiązywano amfiteatralnie, rozmieszczając siedzenia
wzdłuż trzech stron czworoboku. w buleutrionie odbywały się posiedzenia rady ( bule) będącej
jednym z najważniejszych ciał politycznych w każdym greckim mieście. stąd buleuterion
stanowił stały element architektoniczny i urbanistyczny przy planowaniu i rozbudowie miast
greckich.
Wcześniejsze obiekty np. stary buleuterion w Atenach miał formę prostokątnej sali kolumnowej
ze stopniami do siedzenia wzdłuż obu dłuższych ścian.

GIMNAZJON I PALESTRA W OLIMPII
Gimnazjon był integralną częscią greckich miast. początkowo budowano je z drewna a od IV w.
p.n.e. zaczęto stawiać je z kamienia. w gimnazjonach również nauczano i stąd współczesne
szkoły średnie noszą nazwę gimnazjum. nie było zamkniętych pokojów lekcyjnych a tok
nauczania pozostawał w związku z wydarzeniami rozgrywającymi się wokół.
Gimnazjon i palestra służą do doskonalenia ciała i umysłu.

Gimnazjon- duży zespół placów do ćwiczeń, bieżni, hal i budynków pomocniczych. jego główną
częścią jest przeważnie palestra i często stadion.
Palestra była prostokątną budowlą z czterema portykami, które okalały kwadratowy
dziedziniec. po jednej ze stron (zazwyczaj północnej) budowano portyk o podwójnej
kolumnadzie. znajdowały się tu salki z workami treningowymi (korykerion), szatnia
(apodyterion) łazienki, składziki na oliwę i piasek oraz obszerna sala klubowa
(efebeion).Pozostałe portyki stanowiły miejsca odpoczynku, spotkań i ćwiczeń. Umieszczano
tam kamienne ławy (eksedery) oraz posągi patronów atletów - Heraklesa i Hermesa. Latem
ćwiczenia odbywały się na dziedzińcu.

PERGAMON STOLICA PAŃSTWA SELEUCYDÓW w Azji Mniejszej, powstałego po rozpadzie
imperium Aleksandra Wielkiego. Zespół rozbudowany kilkoma etapami, na tarasach w dół
zbocza.
Budynki i przestrzenie publiczne: dolna Agora z gimnazjonem, górna Agora , okręg świątyni
Dionizosa, teatr, świątynia Karakalii, okręg i ołtarz Zeusa, okręg świątyni Ateny , biblioteka,
Trajaneum, strefa pałacowa, magazyny- symboliczne znaczenie zespołu funkcji założenia.
Połączenie garnizony, pałaców władców, okręgów świątynnych, budynków o funkcjach
kulturalnych tworzy nowy program dla greckiej urbanistyki. Tarasy początkowo naturalne,
poźniej wznoszone są sztucznie z murami oporowymi i przyporami.

STAROŻYTNY RZYM

STAROŻYTNY RZYM- CHRONOLOGIA
a) koniec VI w. p.n.e. rzymianie uwalniają się spod władzy królewskiej i dominacji Etrusków-
rozpoczęcie ekspansji państwa- miasta Rzym , pokonanie Etrusków i Greków (kolonizacja
wielkiej Grecji od ok. 750r. p. n.e. )- przyswojenie sobie ich dorobku.
b) 2 poł. III. w. p.n.e. zwycięsto nad Kartagonią otwiera drogę do zajęcia wybrzeży Morza
Śródzmienego
c) I w. p.n.e. -Imperium Romanum, Juliusz Cezar wkracza do Galii- ekspansja w Europie
Zachodniej
d) 98-112 r. n.e. rządy cesarza Trojana- najwięszy zasięg terytorialny
e) od poł. II w. n.e. państwo koncentruje się na obronie. III/IV w. napór barbarzyńców
f) 293r. reforma, decentralizacja władzy i administracji. 330r. -Konstantyn przenosi stolicę do
Konstantynopola 395r.-po śmierci cesarza Teodozjusza podział państwa
g) V w. n.e. wędrówka ludów, 476r.- Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

STAROŻYTNY RZYM, USTRÓJ POLITYCZNY, GOSPODARKA, ARCHITEKTURA- CYWILIZACJA
RZYMSKA
a) formy ustrojowe - do końca I w. p.n.e.- królestwo do ok. 450 p.n.e. republika (ustrój
konsularny) , wygrana walka uciskanych plebejuszy (potomków Sabinów) o zrównanie prawne i
społeczne z partycjuszami (Latynowie); następnie dyktatura . Od 23 r. p.n.e. monarchia
pryncypat (Oktawian August)- scentralizowane państwo Urzędnicze, w którym przedstawiciele
dawnych głównych warstw społecznych sprawują funkcje tytularne - faktyczna władza skupiona
w rękach cesarza. w 212 wszyscy wolni mieszkańcy cesarstwa otrzymują obywatelstwo
rzymskie. IV w. n.e. reforma Dioklecjana : dominat -państwo poddanych
b) decydującym czynnikiem władzy w okresie całego cesarstwa jest stała armia. system dróg,
baz wojskowych i zaopatrzeniowych oraz kolonii weteranów, umacnia bezpieczeństwo
prowincji , biurokracja cywilna i wojskowa.
c) gospodarka rzemiosło (manufaktury) , rolnictwo (latyfundia) , handel dalekosiężny

d) architektura i urbanistyka: początkowo naśladowanie wzorów etruskich i greckich. Od II w.
p.n.e. - rodzime typy budowli łączące funkcjonalizm z nową techniką budowlaną oraz
reprezentacyjną formą
e) rodzime typy budowli: świątynie na podium, bazyliki, termy, teatry, cyrki
f) rodzima technika budowlana cement tufów wulkanicznych akwedukty wodociągi , kamienne
mosty
g) łuk z kamieni ciosanych i łuk ceglany, sklepienie (kolebkowe , krzyżowe i klasztorne), kopuła
(tamburze). Cesarstwo Bizantyjskie- (kopuła żeglach
h) nowe formy artykulacji ściany- oddzielone kolumny od jej konstrukcyjnego kontekstu-
elementy dekoracyjne
i) dom z perystylem, pałac, willa, kamienica czynszowa
j) castrum romanum- powstanie schematu miasta europejskiego

GEOMETRYCZNA URBANISTYKA RZYMSKA, ŹRÓDŁO: URBANISTYKA ETRUSKA -
MARZABOTTO, URBANISTYKA ETRUSKA I GRECKA (SYSTEM HIPPODAMEJSKI)- POMPEJE
a) urbanistyka etruska odzwierciedla porządek kosmiczny:
ceremonia założycielska : wyznaczenie granic miasta (bruzda wyorana spiżowym pługiem, dwie
osie kompozycyjne: cardo (pn-pd) i decumanus (wsch-zach). w konsekwencji regularny podział
na dzielnice i wyznaczenie bram miejskich ; w centrum dół ofiarny (mundus) - połączenie ze
światem podziemnym , święty okręg bóstw miasta na tarasie.
Marzabotto- kompozycja orientowana, osiowa, 1cardo, 3 decumani, podrzędne cardo- podział na
insule (kwartały); pn. decumanus prowadzi do tarasu z okręgiem świątynnym: brukowane
chodniki i jezdnie, system wodociągowy i kanalizacyjny (centralny kolektor: cloaka maxima)
Pompeje- nawarstwienia: etruskie, greckie, etruskie, samnickie od 80r. p. n.e. - kolonia rzymska
w 79r. n.e. zniszczenie na skutek wybuchu Wezewiusza - dokumentacja etapu rozwoju przed
przekształceniem przez rzymską architekturę i budowle inżynierskie
1. etruskie stare miasto : krzyżujące się osie cardo i decumanus, na ich przecięciu forum ,
pierścień murów
2. grecki porządek hippodamejski- powiększenie miasta, nowe cardo i decumanus, decumani
minores oraz przecznice - zróżnicowanie arterii komunikacyjnych , nowe forum (trójkątne) z
teatrem i palestrą , na granicy zabudowy mieszkalnej termy, nowe budowle na forum m .in.
portyki
3. rzymski nowy ośrodek na pn. miasta z amfiteatrem i palestrą

POMPEJE.
Dopiero pod koniec XVI w. podczas prac przy budowie kanału, odkryto starożytne napisy.
Poszukiwania przeprowadzone w pobliżu potwierdziły istnienie pod ziemią ruin miasta.
systematyczne prace prowadzono od 1748r. bardziej systematyczne badania były prowadzone
od 1861r. przez Giuseppe Fiorellego. Odkopano także układ urbanistyczny miasta założonego na
regularnej siatce ulic o brukowanej nawierzchni. Fiorelli sporządził plany całego miasta ,
podzielił je na sektory, ponumerował domy. zaplanował systematyczne prace, sektor po
sektorze. rozpoczął także rekonstrukcję niektórych budowli.
Podczas wybuchu Wezewiusza miasto zostało zalane błotem wulkanicznym którego grubość
dochodziła do 12m. ruiny starożytnego Herkulanum zostały odkryte przypadkiem w roku 1709
podczas kopania studni natrafiono na scenę teatru miejskiego. odtąd datuje się prace
wykopaliskowe a wiele znalezisk jest w lepszym stanie niż w pompejach.

FORUM: od placu targowego przestrzeni tworzącej scenerię życia społeczenego i państwowego
Etapy rozowoju forum w Pompejach
a) nieregularny plac targowy z domami i kramami na wsch. od świątyni Apollina
b) etruska regulacja siatki ulic , wyznaczenie cardo i decumanus przecinających się w pd.wsch.
narożniku rynku
c) samnicka rozbudowa wg wzorów hellenistycznych : portyki kolumnowe, ujednolicające
wnętrze urbanistyczne
d) czasy rzymskie wokół budynki handlowe , komunalne, świątynie, na dłuższej osi świątynia na
podeście Jowisza Kapitolińskiego- dominanta wnętrza urbanistycznego, pozostałe budynki
poprzedzone 2-kondygnacyjnymi portykami zasłaniającymi zróżnicowane elewacje budowli
wokół forum.
Jednolitość wnętrza narzucona wcześniejszej architekturze: wnętrze geometryczne, osiowo
symetryczne, z dominantą- przekształcenie w rozwoju kompozycji greckiej koncepcji agory.
ZABUDOWA FORUM W POMPEJACH:
a) Bazylika- (5)-początkowo pełniła funkcję hali targowej, następnie mieścił się w niej gmach
sądowy, 3-nawowa środkowa , najszersza nawa, najprawdopodobniej nie była przykryta
dachem. Dłuższy bok bazyliki przylegał do ulicy prowadzącej od Bramy Morskiej, po przeciwnej
stronie znajdowała się świątynia Apollina. Wzdłuż krótszego boku bazyliki na wprost forum
znajdował się dwukondygnacyjny tribunał
b) budynek Eunachi (3)-budowla dla rzemieślników: tkaczy ,farbiarzy, i fołuszników. Budowlę
poprzedzał portyk za którym zachowały się fragmenty ściany z portalem i niszami po bokach w
których prawdopodobnie odbywały się licytacje. Wewnątrz znajdował się duży portyk otoczony
dwukondygnacyjną kolumną oodzialającą od dziedzińca magazyny. Na wprost wejścia znajdują
się pozostałości trzech dużych apsyd, w których umieszczono posągi przedstawicieli rodziny
cesarskiej
c) Macellum (2)- wzniesiona w czasach cesarstwa kryta hala targowa, ze sklepieniami otwartymi
na dziedziniec, wewnętrzny oraz przylegające ulice i forum. W środkowej części dziedzińca
umieszczono okrągły pawilon ze zbiornikiem na ryby przykryty kopułą opartą na 12 kolumnach.
w tylnej części umieszczono najprawdopodobniej kaplicę poświęconą rodzinie cesarza
d) Budynek Władz Miejskich ((4)- trzy sale zamknięte apsydami lub niszami wzdłuż pd. pierzei
forum, po środku kuria, boczne przeznaczone były dla dumwirów rządzących miastem i edylów
(urzędników zajmujących się porządkiem publicznym, urządzaniem igrzysk oraz
wykonywaniem poleceń trybunów). Obok we wsch. pierzei znajdowało się comitium - niewielki
budynek w którym przeprowadzano wybory.


CASTRUM ROMANUM (OBÓZ RZYMSKI)- jednostka kolonizacji i urbanizacji prowincji
imperium. system obozów zakładanych na tym samym schemacie przestrzennym: lekko
ufortyfikowany obóz polowy- przemarsz wojsk, obóz stały-zimowanie wojsk, garnizony i
warownie- obrona granic i systemu dróg strategicznych , kolonie weteranów-kolonizacja
zdobytych ziem ,miasta cywilne.
Plan łączący wojskowy pragmatyzm z opartą na sakralnych podstawach etruską tradycję
miejskiej geodezji. Jednakowe rozpalnowanie gwarantuje niemal automatyzm działań w czasie
przemarszów oraz zagrożenia.
a) fosa i mury
b) prostokąt 600 na 400m
c) po środku grupa budynków principia- pretarium , pałac legata, arsenał lazeret i forum

d) wzdłuż głównej ulicy (via principalis-decumanus -wsch. zach.)- portyki ze sklepami oraz
domy oficerów , na skrajach ulicy szkoła i więzienie
e) wzdłuż via proetoria- cardo pn.pd- kwatery oddziałów posiłkowych
f) poza murami amfiteatr , teatr i cyrk oraz miasto kupców, rzemieślników i rodzin żołnierzy -
canabae- o nieregularnym układzie urbanistycznym

TREWIR (Augusta Treverarum)-miasto na planie castrum romanum, ośrodek administracyjny
isniejący w czasach cesarza Augusta , w wyniku reformy Dioklecjana wyznaczony na jedną ze
stolic administracyjnych imperium. We wczesnym średniowieczu po upadku cesarstwa
zachowuje znaczenie jako siedziba arcybiskupstwa.
Forum zajmuje 6 insuli, na krzyżują się z nim 2 główne arterie na przedłużeniu dróg
strategicznych prowadzących przez miasto.
Teren pałacu na najwyższym tarasie zespół pałacowy.
w wąwozie Altbach rozbudowany przez Rzymian ośrodek kultowy miejscowych Trewerów.
WIelkie budowle publiczne (amfiteatr) włączone w system obronny miasta

DOM Z ATRIUM
dom zwrócony do wewnątrz, układ osiowy atrium z compluwium i impluwium cubiculum-
sypialnia tablinum- pokój pomiędzy atrium i perystylem, początkowo przechowywano w tym
pomieszczeniu pamiątki rodzinne, był wykorzystywany również jako sypialnia z łożem
małżeńskim, jadalnia. Później przeznaczony był na pokój do pracy dla gospodarza domu,
perystyl- wpływ hellenistyczny, ogród z perystylem.

Rzym powstał w epoce żelaza jako osada LAtynów na szczycie wzgórza Palatyn. Gdy ludności
zaczęło przybywać i zasiedlono Eskwilin i Kapitol. Według tradycji Rzym założył Romulus 21
kwietnia 753p.n.e. i został jego pierwszym królem. Od tej daty liczona była historia miasta - "ab
urbe condita" lub A.U.C. (od założenia miasta)
Rzym wyrasta z prehistorycznej osady wiejskiej na stolicę imperium. Ośrodki sakralne,
komunalne, budynki kultowe i reprezentacyjne stanowią dominanty w krajobrazie
urbanistycznym. Szybki wzrost miasta, które osiąga milion mieszkańców udaremnia plany
uporządkowania układu urbanistycznego.
Około 656 p.n.e. zostały zbudowane pierwsze mury dookoła miasta. Po tym wypadku
zdecydowano się wybudować nowe mury obronne, które zaczęto wnosić w 378p.n.e. (mury
serwiańskie) . w 312 p.n.e. rozpoczęto budowę pierwszej drobi rzymskiej Via Apia i pierwszego
Akweduktu. W I. 70. III. w. n.e. zbudowano mury Aurelina.
Starożytny Rzym położony był na wzgórzach (collis mons). Na północy wznosiło się wzgórze
Pincius z ogrodami Lukullusa (ok. 60 p.n.e.). Obok położone było wzgórze Kwirynał ze świątynią
Kwirynusa oraz dzielnicą willi i pałaców. Na wzgórzu Wiminał wzniesiono termy Dioklecjana.
Wzgórze Eskwilin zajmowały m.in. ogrody Mecenas. Dom złoty Nerona, Portyk Liwii, termy,
akwedukt Klaudiusza. Na wzgórzu Celius w V w. n.e. Petronius Maksymus zbudował nowe
forum. Palatyn był siedzibą Romulusa (Roma quadrata)a potem dzielnicą najbogatszych rzymian
i cesarskich pałaców. Wzgórze Kapitol było centrum religijnym Rzymu (świątynia Jowisza
Kapitolińskiego z końca VI w. p.n.e. gdzie przechowywano księgi sybilińskie, świątynia Junony, i
świątynia Minerwy). Wzgórze Awentyn zajmowała najbiedniejsza dzielnica Rzymu i świątynie
m.in. Cerery, później także świątynia Minerwy, opiekunki rzemieślników.Na prawym brzegu
Tybru wznosiło się wzgórze Janikulum które do III w. n.e. pozostawało poza murami miasta.

ZESPÓŁ FORÓW CESARSKICH - ROZWÓJ REPREZENTACYJNEJ I KOMERCYJNEJ
PRZESTRZENI PUBLICZNEJ
a) forum Romanum - plan nieregularny, dominanta wynikająca z topografii - świątynia Jowisza
na Kapitolu
b) forum Juliusza- 51 p.n.e. prostokątny plac otoczony 2-kondygnacyjnymi portykami , z
dominantą świątyni Venus Genetrix wejście Curia Iulio
c) Forum Augusta- kolumny podwyższone attyką , znaczną część placu zajmuje świątynia Marsa ,
dłuższych bokach eksedy
d) templum pacis
e) Forum Nerwy- Forum Transitorum , ulica Argiletium architektura pozorna, na osi świątynia
Minerwy
f) Forum Trajana- zwieńczenie ideii architektonicznych

FORA CESARSKIE - PRZESTRZENIE ŚCIŚLE ODDZIELONE OD SIEBIE NAWZAJEM ORAZ OD
MIASTA
Forum Trojana- 110 n.e. - sekwencja przestrzeni otwartych i zamkniętych , zalążkowa
kompozycja rytmu miejskich wnętrz urbanistycznych
a) brama triumfalna w lekko wygiętym murze w Forum Augusta
b) boczne portyki forum z eksedrami
c) Basilica Ulpia w poprzek głównej osi zamiast świątyni z powtórzonym motywem eksedr
d) niewielki dziedziniec z kolumną Trajana, otoczony przez dwie biblioteki
e) plac otoczony półkolistą kolumnadą ze świątynią ubóstwionego Trajana
f) Targ Trajana- rodzaj konstrukcji podpierającej zniwelowany Kwirynał
Forum Romanum: fasady (szczytowe) ,świątyń i boczne elewacje wielkich bazylik ograniczają
przestrzeń placu. Nad pn. zach Krańcem placu dominuje Kapitol, jako dominanta tej historycznie
narosłej przestrzeni, która do końca trwania cesarstwa wypełniła się posągami, kolumnami
pamiątkowymi i łukami triumfalnymi.

ARCHITEKTURA PRAGMATYCZNA- targ Trajana, starożytny mall. 150 wbudowanych we
wzgórze Kwirynału sklepów, biur, magazynów i wielkich hali. 6 kondygnacji w układzie
schodkowym - dzieli się na 2 odizolowane strefy powyżej i poniżej uliczki Vio Baberatica.
Półkolista forma zabudowy nie tylko powtarza kształt eksedry forum, lecz ma również znaczenie
konstrukcyjne- podpierając zbocze wzgórze. Uliczki ze sklepami i wielka hala targowa.

KOLOSEUM- AMFITEATR FLAWIUSZÓW 70-80 N.E.- MIEJSCE POKAZÓW I IGRZYSK
Eliptyczna budowla (188m x 156m, obwodzie 524m.) wysokości 48,5m z widownią , 45-73 tys.
widzów; z galeriami komunikacyjnymi oraz z areną z systemem podziemnych korytarzy.
w czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków
(toskański, joński,koryncki). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem
arkad, czwarta najwyższa została zaopatrzona tylko w małe okna. Od strony wewnętrznej
budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń
wydzielonych pomiędzy ze sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi. Umieszczono tam bufety,
szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Do koloseum
prowadziło 80 ponumerowanych wejść (zachowały się oznaczenia wejść XXIII do LIV)które
zapewniały szybkie (przez ok. 6 minut)opuszczenie widowni przez widzów (jednak taką
możliwość mieli tylko widzowie z dolnych i środkowych rzędów). Istniała też możliwość
przykrycia całej widowni specjalną osłoną welarium w deszczowe lub bardzo słoneczne dni.

PANTEON NA DAWNYM POLU MARSOWYM (27 P.N.E., 125N.E.)
świątynia wszystkich bóstw. Nowatorska konstrukcja jedna z największych budowli
kopułowych na świecie do początku XX w. (przed późniejszymi jak Hagia , Sophia w
Konstantynopolu oraz kopułą katedry Santa Maria del Fiore (XVw.) we Florencji). prostota i
regularność budowli, piękno poszczegółnych elementów , znakomity materiał konstrukcyjny
nadają całemu jej wnętrzu majestatyczny charakter. Rotunda o średnicy 44 m i takiej samej
wysokości.
Kopuła budowli odlana jest z niezbrojonego, monolitycznego betonu z centralnym otworem
oculusem o średnicy ok. 7,9m jedynym otworem w kopule oświetlającym wnętrze. Ponieważ
otwór nie ma przykrycia, posadzka na środku jest lekko wypukła z odpływem na zewnątrz do
odprowadzania wód opadowych.

MIEJSKI WIELOKONDYGNACYJNY DOM CZYNSZOWY-
wokół atrium pełniącego funkcję doświetlenia. Na parterze warsztaty i sklepy pod arkadowymi
podcieniami , wyżej mieszkania frontowe (piano nobile), następnie mniejsze mieszkania i
pojedyncze pokoje na wynajem, obsługiwane przez wewnętrzne korytarze i klatki schodowe.
Gęstość zaludnienia Rzymu w okresie cesarstwa 80 tys. osób/km2.
Elementy prawa budowlanego- ograniczenie wysokości insuli do 17,6m.
OSTIA- miasto portowe, być może pierwsza kolonia Rzymu położone w ujściu rzeki Tyber do
Tyrreńskiego.
Przed sklepami na głównej ulicy podcienia arkadowe- ich długie ciągi typowy obraz ulicy
handlowej.

MURY OBRONNE
np. Mury Aureliańskie rzymu- dwuwarstwowe- 2,5-3m z lanego cementu , oblicowany cegłą lub
mieszanym,wys. 5-10m z krytym gankiem z dostępem do blanków i strzelnic. wieże półokrągłe
rozstawione co 100 stóp rzymskich -29.6m. Bramy miasta podwójna niekiedy liczba przejazdów
wzrasta do 3 lub 4.Porta Nigra w Trewirze- największa zachowana brama rzymska, mająca
również charakter reprezentacyjny.

AKWEDUKTY
Rzym była zaopatrywany przez sieć akweduktów liczącą 420km, z czego 47km przebiegało nad
powierzchnią ziemi. Sieć ta dostarczała milion m3 wody źródlanej na dobę.Spadek w Rzymskich
akweduktach wynosi kiladzisiąt centymentrów na kilometr. Woda była dostarczana do licznych
fontann, łaźni,szaletów publicznych i nielicznych domów prywatnych.

TERMY-
łaźnie publiczne, kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie ,dostępnych dla
wszyskich o określonych godzinach.Wejście do nich było bezpłatne.Głównymi funkcjonalnymi
częściami term były: szatnie, baseny z zimną ciepłą i gorącą wodą, łaźnie parowe, sale masażu w
których namaszczano ciała olejkami, sala do wypoczynku. Pomieszczenia z basenami i sala do
wypoczynku były ogrzewane gorącym powietrzem rozprowadzanymi w przestrzeni pod
podłogą (hypocaustum). W zespole term znajdowały się boiska, sale gimnastyczne, stadiony,
eksedry, portyki, biblioteki, pokoje muzyczne, bufety, sale gier w kości itp. Obiekty
rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia miały bogatą dekorację.

HAGIA SOFIA- (bizancjum)
kościół Mądrości Bożej. Uważany za najwspanialszy obiekt architektury pierwszego tysiąclecia
naszej ery. Wzniesiona dla Justyniana I Wielkiego w I. 523-7, przez Antemiosa z Tralles i Izydora
z Miletu. Olbrzymia kopuła o średnicy podstawy wynoszącej 31,2m na krótszej osi, zaś 32,8m na
dłuższej

PIRAMIDA I ŚWIĄTYNIA: egipski styl wielkich mas
Forma pierwotna grobowca- mastaba.
Piramidy w Gizie, Chefrena, Cheopsa, Mykerynosa- zespół architektoniczny składający się z 3
elementów: piramida, ewentualnie piramidy satelitarne <świątynia grobowa>, dolna świątynia z
portem gdzie przybija do grobu barka zmarłego.Świątynia górna i dolna połączone krytą
pochylnią. Królewska metropolia na pustynnym płaskowyżu, wielkie piramidy stoją na
wydzielonych tarasach otoczonych murami pośród cmentarzysk z mastabami dostojników.
Wnętrze świątyń: oś kompozycyjno- ideowa: 1. pylony; 2.otwarty dziedziniec lub/i hypostyl;
3.wnętrze świątyni z salą barki i kaplicami oraz sanktuariami, schemat świątyni oparty na
schemacie domu mieszkalnego z dziedzińcem, portykiem kolumnowym oraz szeroką i długą
salą.
Świadome zabiegi kompozycyjne: rytm ścieśniania i rozszerzania pomieszczeń, kontrast
przestrzeni oświetlonych i ciemnych.

TECHNICZNE PROBLEMY ARCHITEKTURY STAROŻYTNEGO EGIPTU
Piramidy: poszukiwanie doskonałej estetycznie i technicznie formy: mastaby (Sakkra), piramida
schodkowa Dżosera, piramida łamana Snorfu, piramida czerwona, piramida w Medum. piramidy
w Gizie: kąt nachylenia 51stopni52'', problemy inżynierskie >sklepienie pozorne, trójkąt
odciążający nad komorą grobową. Podpory sal hypostylowych: formy tektoniczne i organiczne-
kolumny papirusowe i palmowe.

TEBY STOLICA ŚREDNIEGO I NOWEGO PAŃSTWA Z SIEDZIBĄ BOGA AMONA W KARNAKU:
a) plan prostokąta 6x9 km
b) między korytem Nilu a kanałem, na zach. brzegu kanału nekropola oraz port, sąsiedztwie letni
pałac (6)
c) centrum ze świątyniami, pałacem królewskim i budynkami gospodarczymi wydzielone
murem
d) jego oś środkową tworzy tworzy kanał z 2 sztucznymi zbiornikami wodnymi
e) przecinające się osie kompozycyjno- komunikacyjne zamknięte dominantami: oś świątyni w
Luksorze (1), -pałac (3), i oś świątyni w Karnaku (2)- Dolina Królów Deir el Bahari
OGÓLNE CECHY URBANISTYKI STAROŻYTNEGO EGIPTU:
a) orietnacja według stron świata- naturalna oś świata pn.-pd
b) regularny plan miasta, szachownicowy układ ulic, kwartały
c) centralne położenie w mieście świątyń i pałaców- środek ciężkości
d) woda jako element krajobrazu miasta: kanały, stawy połączone z zielenią - poprawa
mikroklimatu miasta, wykorzystanie do celów komunikacyjnych
e) struktura społeczna widoczna w planie i zabudowie miasta

Woda i zieleń. Święte drogi- aleje Sfinksów- linie prowadzące ku dominancie, rytm-
monumentalizm. Posadzka urbanistyczna- tafla wodna, odbicie- zwielokrotnienie efektu
kompozycyjnego

ŚWIĄTYNIA AMONA W KARNAKU- JEDNOŚĆ ARCHITEKTURY I URBANISTYKI - WIELKA OŚ
KOMPOZYCYJNA : GRADACJA I KONTRASTOWANIE WRAŻEŃ PRZESTRZENNYCH
Wnętrza świątyń- oś kompozycyjno- ideowa:1. pylony. 2. otwarty dziedziniec lub/i hypostyl-
sala kolumnowa 3. wnętrze świątyni z salą barki i kaplicami oraz sanktuariami; schemat
świątyni oparty na schemacie domu mieszkalnego z dziedzińcem, portykiem kolumnowym oraz
szeroką i długą salą

MIASTO ROBOTNICZE I MIASTO KRÓLEWSKIE
Osady robotnicze i rzemieślnicze: Deir el-Medina obok Teb
a) osada na planie prostokąta 145x50m, okolona murem z jednym strzeżonym wejściem
b) proste ulice, zabudowa szeregowa, domy o zróżnicowanej wielkości, w zależności od funkcji
pracownika

TELL EL-AMARNA - AMENHOTEP IV (ECHNATON)
Miasto zaprojektowane na "surowym korzeniu" wstęgowe, plan otwarty. Główna oś
kompozycyjna ulic z luźno jej obu stronach zgrupowanymi budowlami rezydencjonalnymi,
administracyjnymi. Ulica oddzielała plac rządowy od willi faraona- połączonych krytym mostem
z oknem audiencyjnym, w którym król ukazywał się ludowi zgromadzonemu na ulicy. Brak
powiązań osiowych Typizacja domów mieszkańców, "postępowe budownictwo"dla robotników,
podobnie rozplanowane większe domy dla wyższych klas.

EGEA - PIERWSZE CYWILIZACJE EUROPEJSKIE: TROJA, KRETA, MYKENY.ŹRÓDŁO JEDNOŚCI
EGEI :PODOBIEŃSTWO STRUKTUR GEOLOGICZNYCH, KLIMATU, GOSPODARKI, TRYBU
ŻYCIA, RELIGII
a) wczesna epoka brązu- dominacja Troi, w handlu morskim pośredniczą Cyklady
b) kultura Minojska : Kreta, środkowa epoka brązu, 3000-1500 p.n.e., 1700p.n.e. zniszczenie
przez trzęsienie ziemi, odbudowa jeszcze wspanialsza: otware miasta pałacowe (król-kapłan):
Knossos, Malia i Fajstos, urbanistyka labiryntowa, dominacja na morzu,pismo linearne
c) kultura Mykeńska, ok. 1600-1100 p.n.e., najstarsza kultura Grecji kontynentalnej: Achajowie -
fale wędrówek egejskich, miasta twierdze z ufortyfikowanym akropolem, megaron, upadek
inwazja ludów morza, a następnie Dorów
d) wieki ciemne

DOMY MIESZKALNE NA KRECIE
a) Przyjęta z Bliskiego Wschodu komórkowo łączona struktura osad, dostosowana do topografii-
własny system labiryntowy
b) powiązanie ze sobą grup domów , przy pomocy ciągłych murów obwodowych i działowych
c) system zachowuje elastyczność, unika podziału na parcele
d) dopasowanie do naturalnego profilu gruntu przy pomocy tarasów, schodów, ramp
e) domy orientowane względem kierunków wiatrów- przewietrzanie: wiatr wschodni (lato)i
zachodni (zima)
f) wewnątrz domów strefa komunikacji wzdłuż ścian
g) kompozycja rezydencji wzorowana na domu mieszkalnym
h) kulturę mieszkaniową i standard cywilizacyjny rezydencji późnominojskich osiągnięto
ponownie dopiero w willach okresu hellenizmu i cesarstwa rzymskiego

PAŁAC MINOJSKI LABIRYNTOWE MIASTO PAŁACOWE
Funkcje pałacu:
1. ośrodek polityczny- oficjalna siedziba króla, miejsce audiencji
2. ośrodek gospodarczy- miejsce gromadzenia wyrobów krajowych na własne potrzeby i
eksport, miejsce produkcji w tym również wyrobów artystycznych, centrum handlu
3. ośrodek społeczny- miejsce igrzysk i uroczystości
4. ośrodek religijny- siedziba króla- kapłana, miejsce boskich objawień z pomieszczeniami
kultowymi oraz ołtarzami ofiarnymi, miejsce igrzysk religijnych
5. prywatna rezydencja mieszkalna władcy
Zasady kompozycji:
a) środkowy dziedziniec o funkcjach pałacu publicznego
b) poszczególne grupy funkcjonalne budynków wokół centralnego dziedzińca połączone z
miastem i portem osobnymi uliczkami, doprowadzonymi do głównego dziedzińca lub jednego z
zewnętrznych
c) kryte pasaże; korytarze, również reprezentacyjne
drogi reprezentacyjne: procesyjne, audiencyjne prowadzone w sposób zawiły , z licznymi
zakrętami
d) monumentalna klatka schodowa- głównym węzłem komunikacyjnym

MALARSTWO MINOJSKIE znajdowało się pod silnym wpływem egipskiego zarówno pod
względem tematyki jak i techniki wykonania. Jednak jest to sztuka oryginalna. Artyści minojscy
często odtwarzali i przetwarzali otaczającą ich naturę. Okres od ok. 1700 do 1600 p.n.e. to
przede wszystkim nurt tzw. malarstwa naturalistycznego. cechuje go dążenie do w miarę
wiernego naśladowania i odtwarzania natury, chociaż nie jest to naturalizm w dzisiejszym
rozumieniu, np. stosowanie barw ma charakter często umowny (małpki w kolorze niebieskim.
Stopniowo następuje odejście od tych tendencji w kierunku stylizacji, która z czasem prowadzi
do usztywnienia formy i schematyzmu charakterystycznego dla malarstwa okresu zwanego
pałacowym (ok. 1500-1400p.n.e.)

KULTURA MYKEŃSKA- warowne grody Achajów w Argolidzie- początki rozwoju
urbanistycznego kontynentu europejskiego.

MYKENY- akropolis: typ grodu na wzniesieniu górującego nad dolnym miastem
a) wykorzystuje naturalne przeszkody i dostosowuje się planem oraz przebiegiem ulic do
topografii terenu
b) otoczony murami cyklopowymi i bastionami
c) gród wysoki, średni i niski (podgrodzie)
d) w obrębie grodu wysokiego na najwyższym punkcie pałac
e) wejście do grodu przez załamujące się międzymurze przez Bramę Lwów

MEGARON- NOWY TYP BUDYNKU MIESZKALNEGO
Główny Megaron dominuje nad portykowym dziedzińcem głownego pałacu. Budynek
kierunkowy, symetryczny: posiada fasadę, czyli frontową elewację: przedsionek z 2 kolumnami
między występami bocznych murów (antis), zwieńczony dwuspadowym dachem. Mimo
uprzywilejowanego położenia nie jest izolowany, lecz zestawiony z innymi budynkami
ustawiony w szereg, tworzący pierzeję. Plan rezydencji przezwycięża dezorientującą płynność
przestrzeni pałacu minojskiego- monumentalizm, dominacja

Wczesne typy prostokątnych świątyń starożytnej Grecji nawiązują do megaronu z okresu
mykeńskiego - najprostszy typ świątynia wantach.

BRAMA LWIC-
główna brama grodu Mykeńskiego. Wiodła do niej droga po rampie obudowanej murami
ciosowymi. Obramowanie Lwiej Bramy tworzą dwa pionowo ustawione bloki kamienne,
nachylone lekko ku środkowi. Nadproże tworzy blok kamienny, nad któym została ustawiona
trójkątna płyta kamienna, wypełniająca tzw. trójkąt odciążający, dekorowana jest płaskorzeźbą,
na której osi przedstawiona jest kolumna z fragmentem belkowania. Po jej bokach znajduje się
para zwierząt, wpisanych w kształt trójkątnego pola. Przednimi łapami wspierają się na niskich
ołtarzach, umieszczonych pod kolumną.
Inne osiągnięcia techniczne architektury mykeńskiej: groby kopułowe przykryte kopułą pozorną
z kamieni układanych warstwami coraz bliżej środka. Do środka prowadził od góry otwarty
korytarz - dromos , kończący się przewężonym wejściem. Najlepiej zachowanym grobem
kopułowym jest tzw. Skarbiec Arteusza w Mykenach. Kopuła ma 14,5m średnicy i 13,2m
wysokości. Skarbiec Arteusza przez 1400 lat do czasu zbudowania Panteonu w Rzymie za
cesarza Hadriana był największą kopułą na planie koła:
problem techniczny architektury poszukiwanie możliwości przekrywania jak największych
rozpiętości bez pomocy podpór.


ŚREDNIOWIECZE- CHRONOLOGIA
a) 476- upadek cesarstwa zachodniorzymskiego
b) od 450- państwa barbarzyńców na różnych obszarach dawnego cesarstwa: Frankowie,
Anglowie i Sasi, Ostrogoci, Wizygoci, Burgundowie, Longobardowie
c) IV-VI w. rozkwit papiestwa, rozwój życia monastycznego, 529 pierwsze opactwo
benedyktynów (Monte Cassino)
d) V-VIII- chrystianizacja Europy : Galia, Irlandia, Szkocja
e) 570-631-Mahomet, VII-VIII w. rozpowszechnienie Islam, 731- Hiszpania
f) 481- 751- państwo Merowingów (732 bitwa z arabami pod Poltlers); architektura sakralna
g) 751-911- państwo Karollingów: pałace cesarskie, zespoły klasztorne (st. Gallen), bazylika
filarowa
h) Xw. konsolidacja Europy, powstanie księstw plemiennych i narodów, budowa grodów
obronnych sztyka i architektura preromańska
i) XI w. powstanie państw i chrystianizacja Europy wschodniej i północnej; od 1031-
rekonkwista w Hiszpani, 1054-ostateczny rozłam kościoła wsch. i zach. 1096-wyprawa
krzyżowa, miasta policentryczne z samodzielnymi grupami budowli, pałace cesarskie, klasztory,
katedry, przekrycia stropem, następnie sklepienia- sztuka i architektura romańska
j) XIIIw. - rozwkit miast, 1043/58-lokacja Lubeki, początki kolonizacji niemieckiej, miejskie
reformy prawne i korporacyjne; zamki, schemat klasztoru cysterskiego,sklepienia krzyżowe,
architektura ceglana na pn. Europy. koniec XII w. początki gotyku: kościoły bazylikowe i halowe;
rozkwit szkół katedralnych- uniwersytety (Paryż-1150)

ŚREDNIOWIECZE- FORMY ARCHITEKTONICZNE
STYL ROMAŃSKI
Opactwo w Cluny III (1088-1135)

Przemiany architektury średniowiecznej dokonują się na pn. od Alp, zasługą południa jest
zachowanie i przekazanie tradycji antycznej. Podstawowymi cechami wyróżniającymi
architekturę romańską od stylów wcześniejszych i późniejszych to addycyjność brył i
separatyzm wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że budynek romański składa się z prostych brył
geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców)zestawionych ze sobą z wyraźnym
wyróżnieniem każej z nich, nakrytych osobnymi dachami. We wnętrzu poszczególne części
przestrzeni (nawy, kruchty, chóry, absydy) mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych
bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, łukami, rządami kolumn itp.
Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów (modularność)
a proporcje wnętrz i brył budowli romańskich są oparte na prostych zależnościach
arytmetycznych.

ŚREDNIOWIECZE- FORMY ARCHITEKTONICZNE
Piza styl romański, Campo dei Miracoli- Pole cudów; Katedra (1063-1118), Baptysterium
(1153), campanilla- Krzywa Wieża (Tore Pendete 1173), Camposanto (1278)
W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju
charakterystycznych dla tego stylu (fryzy arkadkowe, biforia, triforia, głowice kostkowe itp.)

ŚREDNIOWIECZE- FORMY ARCHITEKTONICZNE
TUM POD ŁĘCZYCĄ 1141
STYL ROMAŃSKI
Największy w Polsce kościół w stylu romańskim, rekonstruowany po II wojnie światowej.
Jest to potężna (przeszło 35 na 12m) budowla dwuchórowa bez transeptu w układzie
bazylikowym z zamykającą prezbiterium apsydą z apsydiolą (czyli mniejszą apsydką) i dwoma
okrągłymi wieżami od strony wschodniej oraz potężną, dwukondygnacyjną apsydą od strony
zachodniej, flankowaną dwiema wielkimi wieżami o podstawie kwadratu. założenia
dwuchórowe miały oddawać dwa bieguny władzy w społeczeństwie średniowiecznym-
kościelną w prezbiterium i świecką która miała swoje miejsce w zachodniej części : empora była
miejscem zasiadania władcy, a drugi ołtarz - jakby kaplicą pałacową. Wieże znajdujące się po tej
stronie imitowały zamek. w zachodnich katedrach cesarskich ta część rozrastała się tworząc
tzw. westwerk.
Kolegiatę zbudowano jak w tych okolicach z ciosanych w kostkę głazów polodowcowych w
technice opus empectum. Wieże zachodnie mają biforia w dolnej i triforia w górnej kondygnacji,
ich kolumienki mają kapitel kostkowy. Dwie kondygnacje wieży wydzielone są lizeną z fryzem
arkadkowym pod okapem dachu.

ŚREDNIOWIECZE- FORMY ARCHITEKTONICZNE
STYL GOTYCKI
Styl gotycki powstaje we Francji ok. 1120r. , skąd rozpowszechnia się w Europie od około
połowy XII do początku XVI w. Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się katedrę.
KONSTRUKCJA GOTYCKA- SZKIELETOWA
składniki: łuki ostre, sklepienie krzyżowo- żebrowe, system przypór i łuków przyporowych.
CECHY ARCHITEKTURY GOTYCKIEJ:
a) zdecydowane wyodrębnienie elementów konstrukcyjnych, którymi są żebra i filary, od
elementów wypełniających tj. pól wypełniających sklepienia i ścian
b) lekkość sklepienia i jego konstrukcja pozwalająca na przykrywanie dużych przestrzeni o
dowolnych rzutach

c) zapewnienie stateczności nawet bardzo wysokim nawom, przez zastosowanie systemu łuków
przyporowych i skarp, przez zastosowanie zasady konstrukcji szkieletowej, możliwość
uzyskania dużych rozpiętości przy rozstawie podpór i znacznych wysokości, co gwarantuje
przestrzenność wnętrz
d) możliwość dobrego oświetlenia wnętrz otworami o dużych powierzchniach przeszklenia,
znaczne uproszczenie rzutu w odniesieniu do poprzedniego okresu

ŚREDNIOWIECZNE FORMY ARCHITEKTONICZNE:
Katedra w Reims,
Kościół św. Anny- Wilno

ANTYCZNA KULTURA MIEJSKA podczas wędrówek ludów pozostaje na pd. i pd. wschodzie
Europy początkowo nienaruszona, natomiast na zachodzie i pn. zach. szybko zanika. Upadające
miasta, będące punktami węzłowymi rzymskiego systemu drogowego stają się siedzibami
chrześcijańskich biskupstw. Na pn. od Dunaju i na wsch. od Renu i Neckaru miasta nie istnieją.
Mediolan- stolica cesarstwa rzymskiego w latach 286-403
Nowym typem miast powstającym od IV wieku były tzw. miasta biskupie. Początek dał im sobór
miejski w 325r. który zobowiązał biskupów do stałego przebywania w miastach diecezjalnych.
Najważniejszymi elementami takich miast była katedra i plac targowy.
We wczesnym średniowieczu samowystarczalnymi ośrodkami- de facto samodzielnymi
organizacjami miejskimi- były często klasztory - np. Sankt Gallen.

KLASZTOR JAKO ELEMENT URBANIZACJI EUROPY
We wczesnym średniowieczu samowystarczalnymi ośrodkami- de facto samodzielnymi
organizacjami miejskimi- były często klasztory. Do najsłynniejszych należały m.in. Opactwo w
Sankt Gallen ok. 820- okres karoliński (
1. Wirydarz, 2. Dormitorium pod nim w przyziemiu kalefaktorium 3.dom opata 4. Refektarz 5.
Kuchnia mnichów 6-7. piekarnia i browar mnichów. 8. spiżarnia, pod nią w przyziemiu piwnica
na wino i piwo, 9. rozmównica mnichów. 10. biblioteka pod nią w przyziemiu skryptorium
11. pomieszczenie do przechowywania szat liturgicznych, pod nią w przyziemiu zakrystia.
12-17 Nowicjat i Infirmeria. 18. dom lekarzy 19. ogród z ziołami.20. dom służący zabiegom
medycznym 21. szkoła; 22-23 izby 24. dom dla gości 25. kuchnia, piekarnia i browar dla gości .
26. dom, kuchnia, piekarnia i browar dla ubogich 27. prawdopodobnie dom dla świty cesarskiej
28. cmentarz i sad
Pomieszczenia gospodarskie:
a) dom dla rzemieślników b) ogród warzywny c) dom ogrodnika d) gęsiarnia e) dom nadzorcy
gęsiarni i kurnika f) kurnik g) pomieszczenie do przygotowywania oliwy i chleba do konsekracji
h) stodoła i warsztaty j) młyn, folusz m) owczarnia, koziarnia n) obora o) prawdopodobnie dom
dla żołnierzy cesarskich p) chlew q) stajnia r-s) stajnie

PLANY MIAST: geomorficzne- podążanie za topografią
geometryczne (lokacje)

Miasto monocentryczne,bipolarne i policentryczne np. Hildesheim dopiero w XIV w. wszyskie
ośrodki osadnicze otoczone jednym murem

URBANIZACJA EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

Kolonizacja środkowej i wschodniej Europy
Kolonizacją wschodnią nazywa się planowe akcje osadnicze organizowane od VIII do XIV w. na
terenie europy Środkowej. Wyróżnia się 4 jej etapy:
1. W VIII -XIw. na terenie dzisiejszej Austrii
2. w X w. nad środkową Łebą (zakładanie biskupstw misyjnych przez Ottonów)
3. od XII do poł. XIV w. na terenie dzisiejszej Polski oraz Czech: Złotoryja na Dolnym Śląsku
(1211), a następnie Lwówek Śląski (1217), Środa Śląska (przed 1235), Wrocław (1242),
Szczecin (w 1243), Poznań I Głogów (1253), Bytom (1254), Kraków i Wodzisław Śląski (1257)
4. od XIII do końca XIV w. na terenie dzisiejszej Polski północnej i krajów bałtyckich (kolonizacja
organizowana przez zakon krzyżacki)
5. Miasta powstające w okresie kolonizacji wschodniej mają podobny kształt przestrzenny:
narys zbliżony do prostokąta lub owalu, siatka prostopadłych ulic, prostokątny plac targowy
(rynek)z blokiem zabudowy śródrynkowej (w którym był m.in. ratusz), kościół na własnym
placu oraz jeżeli istnieje, zamek na obrzeżach miasta posiadających własne umocnienia.

ŚREDNIOWIECZNE MIASTA- PAŃSTWA
Między XIII a XIV w. nastąpił olbrzymi rozwój urbanistyki w północnych i środkowych
Włoszech. Przyczynił się do tego rozpad Włoch na samodzielne księstwa i miasta państw, z
których największe znaczenie miały: Mediolan, Werona, Florencja, Siena, Ferrara, Genua,
Wenecja, Piza i Lukka.Nowe założenia przestrzenne i wielkie dzieła architektury powstawały
przedew wszystkim dzięki przekazaniu przez rody arystokratyczne władzy mieszczanom i chęci
demonstrowania swojej siły politycznej poprzez kształtowanie wyglądu miast. Podobna sytuacja
miała miejsce w Niemczech I Niderlandach, gdzie samodzielność uzyskały największe potęgi
handlowe basenu morza Północnego i Bałtyckiego m.in. Lubeka, Amsterdam,Brugla, Antwerpia,
Gdańsk, Rostock. Wspólnym elementem układu urbanistycznego miast nadmorskich, tak
włoskich jak i niemieckich i niderlandzkich, była (mniejsza lub większa) sieć kanałów
utworzona w celu bezpośredniego udostępnienia statkom miejskich magazynów i kantorów.
Podobny charakter do włoskich miast państw miały wolne miasta Rzeszy w Niemczech. Były to
dawne miasta biskupie, które w XIII-XIV w. zrzuciły władzę duchowną, podlegając bezpośrednio
cesarzowi i posiadające własną reprezentację w Reichstagu

TYPY PRAW MIEJSKICH, LOKACYJNYCH W POLSCE
1. PRAWO MAGDEBURSKIE (ius municipale magdenburgense)- znane też jako prawo niemieckie
- prawo stworzone w Magdeburgu (1035) , jedno z najczęściej używanych przez polskie miasta
(pierwszym miastem na terenie dzisiejszej Polski, które przyjęło prawa Magdeburskie była
Złotoryja), rządziło się nim także wiele miast w Bramdenburgii, Saksoni i na Śląsku. Podstawą
kodyfikacyjną prawa magdeburskiego był tzw. Weichbild magdeburski (ius municipale), który
był przeróbką Zwierciadła Saskiego. Użycie praw magdeburskich przez inne miasta przyczyniło
się do wzrostu znaczenia Magdeburga, bo inne miasta traktowały go jako wyższą instancję w
trudnych przypadkach. Zbiór tzw. pytań brandeburskich zawiera ok. 1400pytań.
2. PRAWO LUBECKIE- obok prawa magdeburskiego najbardziej rozpowszechnione, wzorowane
na prawie Lubeki (1158, 1226), stanowiło wzór prawno- organizacyjny dla ponad 140 miast , od
Hamburga po Rygę, położonych wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku i na przyległych
terenach, przyjmowały je głównie miasta związane ze Związkiem Hanzeatyckim
3. PRAWO ŚREDZKIE- odmiana prawa magdeburskiego powstała około 1211 w Środzie Śląskiej
zatwierdzona przez Henryka I Brodatego. Była to komplikacja elementów prawa
magdeburskiego i flamandzkiego dostosowująca je do śląskich realiów. Do głównych różnic

należało sprawowanie władzy w mieście przez sołtysa lub wójta z ławnikami, przy czym
stanowisko wójta i sołtysa było dziedziczne. Nie mogli oni sądzić niektórych rodzajów
przestępstw, które były zarezerwowane dla sędziów państwowych
4. PRAWO CHEŁMIŃSKIE- odmiana prawa magdeburskiego powstała ok. 1233 w Chełmie,
używana głównie na Pomorzu, Prusach, Mazowszu, Warmii i Podlasiu. Na skutek zarządzenia
Kazimierza Jagiellończyka od 1476 obowiązywało wszystkich mieszkańców Prus Królewskich
(także szlachtę). Od 1459 rolę sądu wyższego dla miast na prawie chełmińskim pełniła Rada
Torunia
5. PRAWO KALISKIE (ius Calisiense)- lokalna odmiana prawa średzkiego wzorowana na
przywileju lokacyjnym Kalisza i stosowana we wsch. Wielkopolsce
6. PRAWO POZNAŃSKIE (ius Posnaniense)- lokalna odmiana prawa magdeburskiego
wzorowana na przywileju lokacyjnym Poznania z 1253 i stosowana w zach. Wielkopolsce.
7. PRAWO FLAMANDZKIE- wzorowane na prawie niemieckim, nadawane kolonistom
flamandzkim, frakońskim lokowane na nim były Racibór, Nysa oraz sporadycznie inne miasta na
Śląsku

Zwykle przy lokacji wytaczano rynek i w miarę regularną sieć ulic przecinającym się pod kontem
prostym. Olbrzymia wielkość lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub
w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Lokacja była więc nie tyle
założeniem nowego miasta co nowym etapem w życiu grodu. Miasto organizował zasadźca na
podstawie umowy z panem feudalnym, przeprowadzał werbunek osadników otrzymując od
księcia przywilej lokacyjny. Książe określał w nim prawa i obowiązki zasadźcy (który zwykle
potem zostawał sołtysem lub wójtem) oraz pozostałych mieszkańców. Zasadźca z fachowymi
miericzym wytaczał plan przyszłego miasta gdzie ewentualne zmiany w regularnym kształcie
ulic wynikały z wcześniejszej istniejącej już zabudowy np. z położenia murowanych kościołów.
a) całą powierzchnię miasta dzielono na działki w kształcie prostokątów, które do rynku
przylegały krótszymi bokami
b) po środku rynek- przestrzeń wspólna, zabudowana obiektami komunalnymi i handlowymi:
sukiennice, waga miejska, kramy i jatki, ratusz
c) kościół farny najczęściej w sąsiedztwie rynku na terenie wspólnym
d) wspólny obszar zapewniający dostęp do murów obronnych
e) mury obronne zapewniały bezpieczeństwo miastu a jednocześnie były symbolem jego
niezależności
f) miasta lokowane na prawie magdeburskim posiadały własne władze: dziedzicznego wójta i
ławę miejską tj. zespół kilkuosobowy pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawiało się
czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego tzw. Rada miejska z burmistrzem na czele
g) wójt był w mieście przedstawicielem właściciela (pana) miasta. Zarządzał on miastem z jego
imienia i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. w sądach towarzyszyli mu
wybrani spośród mieszczan ławnicy.

GRÓD-
osada obronna, ogrodzona palisadą, obwiedziona kolistym lub owalnym wałem obronnym,
częstokołem i rowami. Wczesnośredniowieczny ośrodek władzy terytorialnej panującego. We
wczesnym średniowieczu grody lokalizowane były na ogół w miejscach charakteryzujących się
trudną dostępnością: w międzyrzeczach, na cyplach otoczonych mokradłami, naturalnych
wzniesieniach. Oprócz samej lokalizacji dodatkowymi założeniami obronnymi były fosy wały

ziemne, wały o konstrukcji drewniano-ziemnej lub kamiennnej. Centra władzy książęcej
(królewskiej), grody graniczne.

OSTRÓW TUMSKI W POZNANIU
a) rozczłonkowana topografia Warty we wczesnym średniowieczu: wyspy Tumska,
Chwaliszewo, Grobla, Piasek, liczne łachy, węzeł dróg u przeprawy przez Wartę
b) pierwzy gród przedpiastowski VIII-IX w. gród piastowski Xw. poł.Xw. owalny gród o
potężnych wałach konstrukcji izbicowej
c) na początku XIw. gród 4-częściowy z 3 podgrodziami, w grodzie siedziba i biskupstwa,
budowa i katedry preromańskiej; 968-nekropolia pierwszych Piastów, 1039-budowa katedry
romańskiej; podgrodzie pd. Zagórze z kościołem św. Mikołaja
d) odbudowa po powodzi przez B. Chrobrego zatarcie podziału na gród i podgrodzie, ostatnia
rozbudowa grodu poł. XIIIw.
e) 1253 lokalizacja Poznania na lewym brzegu Warty m.in. z powodu trudnych warunków
rozwojowych: powodzie, mozaika własności

KATEDRA W OSTROWIE TUMSKIM
a) 968-świątynia przedromańska, przed 1034- rozbudowa części zachodniej
b) 1038- 39- reakcja pogańska i najazd Brzetysława, spalenie Ostrowa Tumskiego
c) 1075- odbudowa w stylu romańskim
d) 1244-45-62- budowa prezbiterium ceglanego, odbudowa wież po pożarze (1267)
e) 1357-69 - przebudowa korpusu w stylu gotyckim
f) 1399-1446- przebudowa prezbiterium i ambitu (obejścia), budowa kaplic
Najbardziej katedralna z polskich katedr: bazylika trójnawowa z obejściem i wieńcem kaplic,
zaznaczony "transept", podział ściany prezbiterium na 3 strefy, wieże.

POZNAŃ- MIASTO LOKOWANE NA PRAWIE MAGDEBURSKIM 1253
a) kompleks grodowy oprócz ufortyfikowanego OStrowa Tumskiego osady rzemiślniczo-
handlowe: Śródka, Komandoria, Św. Gotarda, św. Wojciecha, św. Marcina
b) ok. poł. XIII. odzyskanie funkcji stolicy Wielkopolski, osadzenie dominikanów w osadzie św.
Gotarda
c) 1253 lokacja Poznania na lewym brzegu- miasto jako korporacja z własnym prawem i
sądownictwem, na czele wójt dziedziczny, zorganizowanie rady miasta z burmistrzem i
zorganizowano pierwsze cechy, koniec XIVw. rada wykupiła od króla urząd wójta i miasto stało
się w pełni samorządne
d) miasto rozplanowane na planie owalu z odkształceniem w rejonie włączonej osady św.
Gotarda, szachownica z rynkiem po środku i obwiedzione palisadą i fosą.
e) Przemysł II koronowany w Poznaniu, otoczył miasto murem, przeniósł swoją siedzibę z
Ostrowa Tumskiego na wzgórze, flankujące miasto od wschodu.
f) kościół farny- kolegiata św. Marii Magdaleny, wzniesiony w XIIIw., odbudowany w poł. XVw.
w stylu gotyckim, rozebrany w 1802r. obecnie funkcje głowy kościoła miejskiego pełni kościół
pojezuicki
g) zamek Przemysła
h) mury miejskie: dwa ciągi- wewnętrzny (XIIIw. , 1 poł. XIV w.) oraz od zach. i pn. zach. niższy
zewnętrzny (między poł. XIV a poł. XVw.), fosy zasilane wodami z rzeczek oraz od wsch. Warta;
wieże i baszty w sumie ok. 30- opiekę nad nimi sprawowały cechy i bractwa

i) silnie ufortyfikowane bramy miejskie: Wrocławska, Wroniecka, Wodna i Wielka, od pn. zamek,
komunikację z przedmieściami zapewniło kilka furtek.

POZNAŃ- RYNEK - CENTRUM KOMUNALNE
Początkowo wspólny plac o charakterze handlowym, stopniowo dodawane nowe funkcje np.
ratusz Rynek kwadratowy,o bokach 140m, duży w stosunku do powierzchni miasta w murach,
po środku ratusz- pierwszy raz wzmiankowany w 1310. Blok urządzeń, wytyczonych już od
połowy XIIIw. : zespół jednobramkowych kramów, na obrzeżach zgrupowanych 1-szeregowo w
głębi bloku 2-szeregowo, po dwóch stronach uliczek zamykanych bramkami: od wsch. budy
śledziowe, jatki szewskie, dalej sukiennice, kramy jedwabne czyli bogate, jatki chlebowe
następnie rzeźnicze i od zach. budki garncarskie,
Gospodarzem kramów cechy.
Waga Miejska XIIIw. nowa ok. poł. XVw. rozebrana 1890, odbudowana po II wojnie światowej.

Miasta portowe lokowane na prawie lubeckim: większa rola rajców i burmistrza,
przewidywanie w rozplanowaniu miasta ratusza (w pierzei głównego placu) np. Gdańsk na
prawie chełmińskim- mutacji prawa lubeckiego.

INNE RODZAJE RYNKÓW MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH:
kształt jest raczej wynikiem kryteriów pragmatycznych niż kompozycyjnych:
rynki uliczne- poszerzenie drogi-np. Gdańsk
rynki centralne-np. kwadratowe- Europa Środkowa I wschodnia
rynki wieloboczne (uwarunkowania topograficzne)- "muszlowy" rynek w Slenie
rynki między dwiema ulicami (Lubeka)- ciąg placów
rynki trójkątne- w rozwidleniach dróg
rozwiązania indywidualne- dostosowanie do topografii

Wieże ratuszowe: punkty obserwacyjne, symbole municypalnej niezależności, podcienia na
fasadach miejsce rezydowania i ogłaszania sądów miejskich.
Permanentna budowa ratusza: pomieszczenia rady, pomieszczenia sądu, kancelarie kolegiów
zarządzających miastem, skarbiec, kaplice, sale dla straży, sale dla aresztantów, lokale
klubowe:konsumcja piwa
Podział ludności miast średniowiecznych:
a) patrycjat- mieszczanie zasiadający w najwyższych organach samorządowych- najbogatsi
kupcy
b) pospólstwo- pozostali kupcy, część przekupniów, rzemieślnicy: mistrzowie i czeladnicy
c) Plebs- ludność podlegająca prawu miejskiemu nie posiadający obywatelstwa: robotnicy,
służba domowa, wędrowni kupcy, drobni rzemieślnicy
Cechy, bractwa czeladnicze, gildie.

Florencja- koloniaw weteranów założona przez Juliusza Cezara

FLORENCJA- REPUBLIKA KUPIECKA
a) gotyk nigdy nie zadomowił się we Włoszech
b) protorenesans toskański (XI-XIIw.)
c) Petrarka, Boccaccio - toskańczycy
d) dominacja Medyceuszy, oprócz nich Pitti, Strozzi i Rucellai

e) fascynacja antykiem: artyści, którzy dotychczas uczyli się rzemiosła od swoich mistrzów
studiują sztukę Antyku
f) nowy stosunek mecenasa do artysty
g) nowy stosunek artysty do dzieła
h) 1401- symboliczny początek renesansu w sztukach plastycznych i architekturze: konkurs na
drzwi do baptysterium FILIPPO BRUNELLESCHI
i) odkrycie perspektywy linearnej- zbieżnej : techniki umożliwiającej przedstawienie
rzeczywistości na płaskiej powierzchni, tak aby sprawiała wrażenie głębi. Zasady perspektywy
linearnej jako pierwszy opracował F.B.
j) kopuła katedry S.Maria del Fiore- F.B.: nowatorska konstrukcja inspirowana techniką
rzymską.

ARCHITEKCI RENESANSU: FILIPPO BRUNELLESCHI, DONATO BRAMANTE, MICHAŁ ANIOŁ,
ADNREA PALLADIO
Traktaty architektoniczne: 1415- odkrycie traktatu Witruwiusza Dziesięć Ksiąg o architekturze,
L.B. Alberti Dziesięć Ksiąg o sprawach architektury inni autorzy: Sebastano Serlio, Andrea
Palladio.
Budynki cechuje zawartość planów, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na
ziemi. To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome.
Dekoracja płaszczyzn zostaje podporządkowana układom konstrukcyjnym. Powrót do detali i
form stosowanych w architekturze antycznej nie był jej ślepym naśladowaniem. Moduł:
kwadrat, koło. Budowla centralna- idealna. Próby transpozycji fasady świątyni antycznej na
elewację frontową kościoła bazylikowego.

PLAZZA SANTISSALMA ANUNZIATA:
od portyku Brunelleschiego do renesansowego placu (poł. XIIIw. budowa kościoła
Najświętszego Zwiastowania), 1419- budowa Szpitala Niewiniątek, F. Brunelleschi , 1516-
powielenie portyku Ospedale przez Antonia de Sangallo od str. zach. , 1601-1604- wybudowanie
analogicznego portyku przed kościołem, 1608- pomnik konny Ferdynanda Medici i 2 fontann.
a) portyk 71m długości 10 przęseł- loggia arkadowa, architraw, rząd okien wysunięty okap
b) proporcje, moduł-kwadrat
c) kolorystyka- zaznaczone elementy konstrukcyjne
d) smukłe kolumny z kapitelami korynckimi
e) ona prostokątne z tympanonem, ronda
Ospedale deli Innocenti- pierwsza budowla renesansowa, F. Brunelleschi.

Tempietto San Pietro in Montorio- D. Bramante- przestrzeń idealna wzorowana na
Świątyniach antycznych: na zlecenie Hiszpańskich władców katolickich.

Vigevano- plac z arkadowymi pocieniami, proj. D. Bramante 1492, obok zamku Sforzów, w
proporcjach 1:3

ZNACZENIE URBANISTYCZNE POMNIKÓW
a) pomnik kondotiera Gattamelaty (poł. XVw.), Donatello, Padwa, przed bazyliką św. Antoniego,
pierwszy pomnik konny od czasów starożytności
b) pomnik kondotiera Colleoniego (k. XVw.), verocchio, Wenecja, Plac św. Jana i Pawła

Florencja, Piazza della Signoria: Pomnik Dawida Michała Anioła (1501), fontanna Neptuna,
Barolomeo Ammannati (1573), pomnik konny Kosmy Medici, Giambolonia (k. XVIw.). w Loggia
delle Lanzi- galeria rzeźby.

Wenecja Plac św. Marka i Piazetta- wnętrz urbanistycznie sprzężone.

Nazwę św. Marka przyjął w 832r. po zbudowaniu pierwszej bazyliki. Kształt obecny uzyskał w
drugiej poł. XIIw. kiedy na rozkaz doży Sebastiana Ziani zburzono stary kościół S. Geminiano,
zasypano biegnącymi przez środek kanał i otoczono plac budynkami wspartymi na arkadach.
Ostetczną formę otrzymał w XVIw. dzięki architektowi Sansovino. OStstnim elementem skrzydło
Napoleona.

MIASTA IDEALNE RENESANSU- URBANISTYKA NAUKOWO- TEORETYCZNA
Sforzinda- miasto gwieździste, Antonio Filarete Palmanova, 1593, Vincenzo Scamozzi

ZAMOŚĆ- MIASTO MANIERYSTYCZNE, fundator: Jan Zamoyski, projektant: Bernardo Morando
1578-1586
MANIERYZM- styl w sztuce, pomiędzy epoką renesansu a baroku,panujący w Europie mniej
więcej od 1520-1600r. Miejsce starannie rozplanowanej kompozycji poprzedniej epoki zajął
niepokój i ruch. Architekturę manieryzmu znamionują: swoboda w operowaniu klasycznymi
elementami architektonicznymi (których funkcja nie jest jasno określona, a często nawet
podwójna), akonstruktywizm, abstrakcyjne schematy formalne, dążenie do tworzenia
zaskakujących efektów scenograficznych, wreszcie wyrafinowana powściągliwość bądź
rozpasanie ornamentyki.
ZAMOŚĆ- próba odtworzenia zabudowy z ok. 1605
1. pałac 2. Kolegiata 3. Akademia 4. Ratusz 5. Giełda 7. cerkiew ormiańska 8. synagoga
9. cerkiew grecka 10. Koszary 11. promenada wysadzona drzewami 12-14 bramy miejskie
a) miasto dwuośrodkowe: zespół rezydencjonalny (pałac) i miasto mieszczańskie (rynek z
ratuszem)- relacje między miastem i rezydencją zrównoważone
b) główne osie kompozycyjne
1. oś pałac - rynek bramy miejskie
2. oś łącząca 3 rynki: Solny- Wielki-Wodny
c) miasto i rezydencja otoczone fortyfikacjami bastionowymi na planie 7-boku


BAROK ZAGADNIENIA OGÓLNE
a) geneza podziałów arte moderna w XIX w., negatywny stosunek do baroku
b) sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza (kontrreformacja- sobór trydencki), wojny
religijne (wojna 30-letnia), absolutyzm, odkrycia geograficzne - zainteresowanie innymi
cywilizacjami, odkrycia naukowe (koniec nauki opartej na spekulacji)
c) rozejście się nauki i sztuki
d) rozwój Nauki: Newton- zasady dynamiki, Newton i Leibnitz- rachunek różniczkowy i całkowy,
Bernoulii- rachunek prawdopodobieństwa, empiryczne metody naukowe
e) wpływ nauk szczegółowych na sztukę: optyka, geometria wykreślana, stereometria,
stereotomia