październik 1994

nr ref. PN-E-05204:1994

Ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny dnia 3 października 1994 r.

(Uchwała nr 17/94-o)

Deskryptory

0953236C – ochrona przed elektrycznością statyczną, 0396727 – wymagania

ABSTRAKT NORMY

Podano wymagania ogólne i szczegółowe dotyczące stosowania ochrony przed elektrycznością statyczną w
różnych pomieszczeniach i przestrzeniach, dla różnych wyrobów i surowców oraz postępowanie przy
projektowaniu i realizacji ochrony oraz środki ochrony.

1 Wstęp

1.1 Przedmiot normy

Przedmiotem normy są wymagania dotyczące ochrony przed elektrycznością statyczną obiektów, instalacji i
urządzeń.

1.2 Zakres stosowania normy

Postanowienia normy należy stosować przy realizacji ochrony przed elektrycznością statyczną w różnych
dziedzinach przemysłu, u odbiorców wyrobów przemysłowych oraz w pracach badawczych i projektowych.

1.3 Określenia

Określenia – wg PN-92/E-05200.

2 Wymagania ogólne

2.1 Stosowanie ochrony antyelektrostatycznej w pomieszczeniach oraz
przestrzeniach zewnętrznych zagrożonych pożarem i/lub wybuchem

a) Ochronę przed elektrycznością statyczną stosuje się w pomieszczeniach oraz przestrzeniach
zewnętrznych zagrożonych pożarem i/lub wybuchem, w których występują media palne o minimalnej
energii zapłonu W

z min

≤ 500 mJ.

Wymaganie to dotyczy obiektów, instalacji oraz urządzeń zarówno istniejących, jak też projektowanych.

b) W pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone zostały strefy zagrożenia
wybuchem realizacji ochrony antyelektrostatycznej jest konieczna, gdy operuje się w nich substancjami o
minimalnej energii zapłonu W

z min

≤ 0,1 mJ, reprezentowanymi np. przez:

– acetylen (0,01 mJ)

– azydek ołowiu (II) (0,00001 mJ)

– dwusiarczek wegla (0,009 mJ)

– piorunian rtęci (0,1 mJ)

Polski Komitet Normalizacyjny POLSKA NORMA

PN-E-05204

Ochrona przed elektrycznością statyczną

Grupa katalogowa

SKN 0607

ICS 13.220.40

Ochrona obiektów, instalacji i urządzeń

Wymagania

– siarkowodór (0,07 mJ)

– tlenek etylenu (0,06 mJ)

– trinitrorezorcynian (styfninian) ołowiu (II) (0,0004 mJ)

– winyloacetylen (0,08 mJ)

– wodór (0,01 mJ)

oraz

– mieszaniny gazów, par lub pyłów palnych z tlenem (W

z min

, na ogół rzędu mikrodżuli)

c) W pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone zostały strefy zagrożenia
wybuchem Z0, Z1 lub Z10, stosowanie środków ochrony antyelektrostatycznej jest konieczne zawsze w
przypadkach, gdy w obiektach tych operuje się substancjami o minimalnej energii zapłonu W

z min

≤ 50 mJ.

W przypadkach pozostałych (strefy Z2, Z11, oraz 50 mJ < W

z min

≤ 500 mJ) ochrona jest konieczna tylko

wtedy, jeżeli nie jest spełniony warunek bezpieczeństwa wg PN-92/E-05202.

d) Jeżeli spełnione są jednocześnie następujące warunki:

– w rozpatrywanej strefie występują wyłącznie media (substancje, materiały) o oporze elektrycznym

właściwym skrośnym

i/lub o oporze elektrycznym właściwym powierzchniowym

;

– opór upływu R

u

tworzywa konstrukcyjnego (materiału) urządzeń technologicznych, środków transportu

międzyoperacyjnego, sprzętu w wyposażeniu pomieszczeń oraz ciała pracowników, nie przekracza wartości

;

– w procesach (operacjach, czynnościach) nie występuje rozbryzgiwanie cieczy lub pylenie się materiałów
sypkich, ochronę antyelektrostatyczną uważa się za wystarczająco skuteczną i stosowanie dodatkowych
środków zaradczych nie jest wymagane.

2.2 Stosowanie ochrony antyelektrostatycznej w pomieszczeniach oraz
przestrzeniach nie zagrożonych pożarem ani wybuchem

jest konieczne tylko wtedy, gdy zjawisko elektryczności statycznej stwarza zagrożenie dla personelu
(porażenia prądem, długotrwała ekspozycja w silnych polach elektrostatycznych), wywołuje istotne
zaburzenia w przebiegu procesu produkcji, wpływa na pogorszenie jakości wyrobów lub powoduje
zakłócenia w elektronicznych układach pomiarowych, kontrolno-regulacyjnych oraz w systemach
elektronicznego przetwarzania danych (EPD).

2.3 Projektowanie i realizacja ochrony

a) Dane wyjściowe do projektowania ochrony antyelektrostatycznej powinny obejmować:

– analizę technologii i warunków przebiegu procesu produkcji w aspekcie możliwości występowania w nim
elektryczności statycznej;

– ocenę zdolności do elektryzacji mediów uczestniczących w procesie oraz materiału aparatów i urządzeń
technologicznych;

– wskazanie miejsc (węzłów technologicznych, stanowisk) spodziewanego powstawania ładunku
elektrostatycznego;

– ewentualne wyniki pomiaru stopnia naelektryzowania materiałów i/lub natężenia pola elektrostatycznego
w rozpatrywanych instalacjach produkcyjnych;

– określenie występujących lub przewidywanych zakłóceń:

b) O potrzebie i zakresie realizacji ochrony wnioskuje się na podstawie informacji zawartych w 2.1 i 2.2,
danych wyjściowych wg poz. a) oraz oceny stopnia zagrożenia, dokonanej zgodnie z niniejszą normą, PN-
92/E-05201 lub PN-92/E-05202;

c) W zakładach (przedsiębiorstwach), w których wymagana jest ochrona przed elektrycznością statyczną,
powinna być opracowana instrukcja eksploatacyjna w zakresie stosowania i kontroli skuteczności środków
ochrony.

d) Ochronę antyelektrostatyczną uważa się za skuteczną, jeżeli prawdopodobieństwo powstawania stanu
zagrożenia jest znikome.

Osiąga się to przez:

– usunięcie z zasięgu pola elektrostatycznego materiałów, wyrobów lub obiektów, narażonych na szkodliwe
jego oddziaływanie,

– zlikwidowanie elektryzacji lub odpowiednie zmniejszenie (poniżej wartości „krytycznych”, określonych w
PN-92/E-05201 i PN-92/E-05202) czasu utrzymywania się ładunku nadmiarowego i/lub stopnia
naelektryzowania materiałów lub wyrobów i/lub energii wyładowań;

e) Skuteczność środków ochrony antyelektrostatycznej kontroluje się wg kryteriów podanych w PN-92/E-
05201, PN-92/E-05202, PN-92/E-05203 oraz wg wymagań szczegółowych, określonych w rozdz. 3
niniejszej normy.

Częstotliwość przeprowadzania kontroli w pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których
wyznaczone zostały strefy zagrożenia wybuchem Z0 i Z10 – co najmniej jeden raz na kwartał, a w
pozostałych przypadkach – co najmniej jeden raz w roku.

Przegląd ogólny (pobieżny) stanu środków ochrony, znajdujących się na stanowiskach pracy w obiektach, w
których wyznaczone zostały strefy zagrożenia wybuchem Z0 i Z10 powinien być przeprowadzany
codziennie, a w strefach Z1, Z2 i Z11 – 1 raz w tygodniu.

Stan i skuteczność środków ochrony antyelektrostatycznej należy kontrolować zawsze po dokonaniu
jakichkolwiek zmian w oprzyrządowaniu lub w warunkach przebiegu procesu technologicznego.

3 Wymagania szczegółowe

3.1 Wyposażenie obiektów

3.1.1 Określenie przedmiotu wymagań

Pod wyposażeniem obiektów rozumie się wszelkie rozwiązania projektowe, budowlano-montażowe
(instalacyjne) i konstrukcyjne oraz urządzenia zapewniające wymaganą funkcjonalność tych obiektów
(pomieszczeń lub stref).

Przez odpowiednie wyposażenie obiektów produkcyjnych oraz zaplecza przemysłowego można wydatnie
zmniejszyć zagrożenie elektrycznością statyczną.

3.1.2 Wymagania dotyczące wyposażenia obiektów zagrożonych wybuchem

3.1.2.1 Obiekty o szczególnie dużym zagrożeniu.

Wymagania dotyczące obiektów w których wyznaczone zostały strefy zagrożenia wybuchem Z0, Z1, Z2,
Z10 oraz wszelkich innych obiektów, w których operuje się mediami o minimalnej energii zapłonu W

z min

≤

0,1 mJ, są następujące:

a) Materiały budowlane i konstrukcyjne nie powinny ulegać naelektryzowaniu w stopniu niebezpiecznym.
Kryteria doboru materiałów – wg PN-92/E-05203 (maksymalne wartości oporu elektrycznego) oraz PN-
92/E-05201 (najwyższy dopuszczalny stopień naelektryzowania materiału/wyrobu oraz najwyższy
dopuszczalny czas utrzymywania ładunku elektrostatycznego).

Niedopuszczalne jest zwłaszcza stosowanie:

– podłóg wykonanych z materiałów o oporze upływu

,

– poręczy z tworzywa nieprzewodzącego, wg klasyfikacji zgodnej z PN-92/E-05200,

– tapet oraz innych okładzin ściennych, wykonanych z nie antyelektrostatycznych tworzyw sztucznych lub
innych materiałów nieprzewodzących,

– mebli wykonanych z tworzyw nieprzewodzących lub pokrytych (powleczonych) takim tworzywem (okleiny,
obicia ze skór i tkanin syntetycznych, powłoki z nieprzewodzących farb i lakierów). Dotyczy to zwłaszcza
wykładzin na regałach, blatach stołów manipulacyjnych, siedzeń taboretów, krzeseł oraz foteli;

b) Stosowanie ciągów wentylacyjnych (obudowy kanałów), wykonanych z tworzywa nieprzewodzącego wg
PN-92/E-05200, jest dopuszczalne tylko po stwierdzeniu braku zagrożenia na podstawie analizy wg PN-
92/E-05201 lub po spełnieniu wymagań 3.2.2.1.

Wymienione instalacje należy opiniować już w fazie ich projektowania:

c) W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z0, a także wszędzie, gdzie
operuje się materiałami o W

z min

≤ 0,1 mJ, cała podłoga powinna być wykonana z materiału

przewodzącego, o oporze upływu

.

W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z1, Z2 i Z10, przy W

z min

≤ 0,1

mJ, dopuszcza się wykonanie podłogi przewodzącej tylko w strefach bezpośredniej obsługi urządzeń
technologicznych oraz w strefach, w których natężenie pola elektrostatycznego (E) przekracza wartość

;

d) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z0 należy zwilżać podłogi, jeżeli nie
koliduje to z wymaganiami sanitarnymi lub technologicznymi. Zabieg taki powinien wywołać wzrost
wilgotności względnej powietrza (к) w pobliżu powierzchni podłogi;

– latem do к ≥ 50%,

– zimą do к ≥ 60%.

Zwilżanie podłóg jest pożądane również w obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem
Z1 i Z10;

e) W obiektach zagrożonych dopuszcza się stosowanie wykładzin podłogowych z bawełny lub włókna
wiskozowego, jeżeli utrzymuje się w nich stale wilgotność względną powietrza к ≥ 65%.

3.1.2.2 Inne obiekty zagrożenia.

W pozostałych obiektach, traktowanych jako zagrożone pożarem i/lub wybuchem, w tym – w obiektach ze
strefami zagrożenia Z11, w których występują media o W

z min

> 0,1 mJ, dopuszcza się stosowanie

antyelektrostatycznych materiałów konstrukcyjnych i wykończeniowych (wg PN-92/E-05200) oraz podłóg o

oporze

(wg PN-92/E-05203).

W uzasadnionych przypadkach, wymagania dotyczące dopuszczalnego oporu upływu R

u

podłóg wg 3.1.2.1c)

oraz 3.1.2.2 lub innych elementów wyposażenia obiektów mogą być złagodzone, po wykonaniu
odpowiednich badań wg PN-92/E-05201 i/lub PN-92/E-05203.

3.1.2.3 Kontrola oporu upływu podłóg.

Opór upływu podłóg należy kontrolować zgodnie z PN-92/E-05203, z tym że w pomieszczeniach o

powierzchni podłóg (S) powyżej 100 m

2

dopuszcza się zmniejszenie liczby punktów kontroli oporu R

u

:

– do 1 na 2 m

2

przy S > 100 m

2

,

– do 1 na 4 m

2

przy S > 400 m

2

,

– do 1 na 5 m

2

przy S > 1000 m

2

.

W takich przypadkach pomiary oporu upływu należy wykonywać przede wszystkim na obszarze ciągów
komunikacyjnych i stanowisk obsługi urządzeń.

3.1.2.4 Wilgotność powietrza.

W pomieszczeniach lub strefach chronionych należy utrzymywać możliwie najwyższą (technicznie osiągalną,
a zarazem – dopuszczalną technologią procesu) wilgotność względną powietrza к. Pożądane jest spełnienie
warunku:

к ≥ 70%

(patrz również – 3.1.2.1 d), e).

Wymagane jest zapewnienie ciągłej kontroli wilgotności względnej powietrza. Jej spadek poniżej 50% w
ogólnym przypadku i poniżej 60% w strefach operowania mediami o minimalnej energii zapłonu W

z min

≤

0,1 mJ uważa się za stan alarmowy, wymagający zwrócenia szczególnej uwagi na skuteczność innych
środków ochrony.

Przy produkcji i przerobie materiałów wybuchowych, zwłaszcza inicjujących, utrzymywanie wilgotności
względnej powietrza poniżej 60% jest niedopuszczalne.

3.1.2.5 Sieć uziemień ochrony antyelektrostatycznej.

We wszystkich obiektach zagrożonych wybuchem należy stworzyć możliwość skutecznego uziemienia
znajdujących się w nich urządzeń i sprzętu pomocniczego;

a) Sieć uziemiającą ochrony antyelektrostatycznej łączy się z reguły z uziomami instalacji
elektroenergetycznych i instalacji odgromowej, z wyjątkiem przypadków, gdy lokalne przepisy przewidują
inaczej.

Wystarczająco skuteczną ochronę przed powstawaniem napięć elektrostatycznych na metalowych korpusach
maszyn i urządzeń technologicznych, zapewnia powszechne stosowanie uziemień ochronnych wg PN-92/E-
05009-41.

b) Jeżeli uziemienie jest przeznaczone wyłącznie do zabezpieczenia przed elektrycznością statyczną, w
kontrolowanym obiekcie (pomieszczeniu, strefie) należy wykonać oddzielną magistralę uziemiającą.

c) Metalowe kanały wentylacyjne, znajdujące się na otwartej przestrzeni (na zewnątrz budynków), należy
uziemiać w odstępach nie mniejszych niż 50 m. W obrębie pomieszczenia produkcyjnego kanały takie
powinny być uziemione co najmniej w dwóch punktach.

d) Opór całkowity sieci uziemiającej R

uz

, stosowanej do ochrony antyelektrostatycznej, nie może

przekraczać wartości:

, przy czym zwłaszcza w odniesieniu do stref zagrożonych wybuchem

Z0 i Z1 oraz pomieszczeń z mediami o W

z min

≤ 0,1 mJ, zaleca się spełnienie warunku:

3.1.2.6 Postępowanie przy braku możliwości zlikwidowania elektryzacji.

Przy braku możliwości zlikwidowania niebezpiecznej elektryzacji w obiektach zagrożonych pożarem i/lub
wybuchem należy zastosować środki ochrony przeciwpożarowej/przeciwwybuchowej, a zwłaszcza:

a) zapewnić odpowiednio sprawną wentylację miejscową i ogólną tak, aby stężenie substancji palnej w
mieszaninie z powietrzem nie przekraczało 50% dolnej granicy jej wybuchowości (DGW);

b) przeprowadzić inertyzację środowiska;

ewentualnie:

c) dokonać dyslokacji, poza strefą zagrożoną, tych węzłów technologicznych, w których występuje
elektryzacja.

Ponadto, pożądane jest spełnienie następujących wymagań:

– prowadzenie procesów i operacji produkcyjnych w sposób ciągły, w zamkniętych instalacjach i aparatach
technologicznych;

– hermetyzacja aparatów technologicznych i rurociągów przesyłowych;

– wyposażenie pomieszczeń w samoczynne sygnalizatory niebezpiecznych stężeń gazów, par lub pyłów w
powietrzu.

3.1.3 Wymagania dotyczące wyposażenia obiektów nie zagrożonych wybuchem

W obiektach, pomieszczeniach, strefach w normalnych warunkach nie traktowanych jako zagrożone
pożarem i/lub wybuchem, a w których zjawisko elektryczności statycznej może wywierać szkodliwy wpływ
na organizm człowieka, na prawidłowy przebieg procesu produkcji lub na funkcjonowanie aparatury
elektronicznej, należy spełnić następujące wymagania ochrony:

a) Stosowanie antyelektrostatycznych materiałów konstrukcyjnych i wykończeniowych, odpowiadających
warunkom wg PN-92/E-05200. Potencjał powierzchniowy V

p

, wytwarzany na takim materiale nie może

przekraczać wartości

, a czas relaksacji ładunku elektrostatycznego r powinien być nie większy, niż

;

b) Lokalne zabezpieczanie stanowisk pracy przez zastosowanie:

– mat lub chodników antyelektrostatycznych,

– specjalnych systemów uziemień (3.3),

– ekranów eliminujących oddziaływanie pola elektrostatycznego;

c) Stosowanie dalszych środków zaradczych: wg 3.1.2.2 ÷ 3.1.2.5.

3.2 Instalacje i urządzenia technologiczne

3.2.1 Określenie przedmiotu wymagań

Z punktu widzenia możliwości powstawania zagrożeń związanych z gromadzeniem się ładunku
elektrostatycznego, instalacje i aparaty technologiczne rozpatruje się w dwóch aspektach:

– ze względu na rodzaj użytego do ich budowy materiału (tworzywa); wg terminologii przyjętej w PN-92/E-
05200 może to być materiał antyelektrostatyczny (w szczególności – przewodzący, np. metal) lub materiał
praktycznie nieprzewodzący;

– ze względu na możliwość ich przemieszczania (urządzenia stacjonarne, czy ruchome).

3.2.2 Środki ochrony stosowane w obiektach zagrożonych wybuchem

3.2.2.1 Materiały i wyroby stosowane w urządzeniach technologicznych

powinny spełniać wymagania wg PN-92/E-05203, przy czym:

a) Urządzenia technologiczne z reguły należy wykonywać z materiałów przewodzących o oporze

elektrycznym

właściwym

skrośnym

i/lub

o

oporze

elektrycznym

właściwym

powierzchniowym

;

b) Materiały częściowo przewodzące, o oporze

i/lub

,

mogą być dopuszczone do stosowania po stwierdzeniu braku zagrożenia wg PN-92/E-05201 i PN-92/E-
05202 albo po spełnieniu wymagań wg PN-92/E-05203.

c) W przypadku konieczności użycia elementów wykonanych z materiałów o małej przewodności
elektrycznej, do budowy odpowiednich urządzeń należy wg PN-92/E-05201 wytypować materiały w danych
warunkach nie elektryzujące się lub wykazujące niewielką zdolność do elektryzacji;

d) Należy unikać jednoczesnego stosowania w tym samym urządzeniu materiałów przewodzących i
nieprzewodzących, jeżeli na materiałach tych podczas procesu technologicznego może powstawać ładunek
elektrostatyczny;

e) W przypadku konieczności użycia w urządzeniach technologicznych materiałów praktycznie

nieprzewodzących (

i

), należy spełnić warunki wg 3.2.2.1 f), g), h) lub

3.2.2.1 i).

f) W urządzeniach technologicznych dopuszcza się stosowanie elementów wykonanych z materiałów
nieprzewodzących o polu powierzchni (S), ograniczonym do:

– S

max

= 4 cm

2

– w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z0, przy jednoczesnej obecności mediów o

W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– S

max

= 50 cm

2

– w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z0, przy W

zmin

> 0,1 mJ,

– S

max

= 20 cm

2

– w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z1, przy W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– S

max

= 100 cm

2

– w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z1, przy W

zmin

> 0,1 mJ.

W obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z2, Z10 i Z11, powyższe ograniczenia nie są obligatoryjne.

g) W instalacjach i urządzeniach technologicznych dopuszcza się stosowanie prętów i przewodów rurowych
wykonanych z materiałów nieprzewodzących, o średnicy (D), ograniczonej do:

– D

max

= 1 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z0, przy W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– D

max

= 3 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z0, przy W

zmin

> 0,1 mJ,

– D

max

= 20 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z1, przy W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– D

max

= 30 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z1, przy W

zmin

> 0,1 mJ.

W obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z2, Z10 i Z11, powyższe ograniczenia nie
są obligatoryjne.

h) W urządzeniach technologicznych dopuszcza się stosowanie powłok izolacyjnych na materiałach
przewodzących o grubości (d) ograniczonej do:

– d

max

= 0,2 mm, niezależnie od strefy zagrożenia wybuchem, w obecności mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– d

max

= 2 mm, niezależnie od strefy zagrożenia wybuchem, przy W

zmin

> 0,1 mJ.

i) Jeżeli spełnienie wymagań wg 3.2.2.1 f) ÷ h) nie jest możliwe, należy:

– na powierzchni elementu chronionego umieścić ściśle przylegającą do niej metalową siatką ekranującą o
maksymalnym prześwicie „oczek” (powierzchni S), określonym wymaganiem wg 3.2.2.1 f):

– chroniony przewód rurowy lub pręt owinąć spiralnie z zewnątrz ściśle przylegającą do jego powierzchni
taśmą metalową lub drutem w taki sposób, aby maksymalny odstęp między zwojami (l) wynosił:

– l

max

= 20 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z0 i w obecności mediów o W

zmin

≤ 0,1

mJ,

– l

max

= 30 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z0, przy W

zmin

> 0,1 mJ,

– l

max

= 50 mm – w obiektach ze strefami zagrożenia wybuchem Z1, w obecności mediów o W

zmin

> 0,1

mJ.

W obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia Z2, Z10 i Z11, powyższe ograniczenia nie są
obligatoryjne.

Siatka ekranująca oraz spirala z taśmy lub drutu mogą być umieszczane pod powierzchnią chronionego
elementu na maksymalnej głębokości ograniczonej wymaganiem wg 3.2.2.1 h).

3.2.2.2 Projektowanie, budowa i stosowanie urządzeń

a) Urządzenia produkcyjne powinny być konstruowane w taki sposób, aby elektryzacja wytwarzanych lub

przetwarzanych za ich pomocą materiałów została zminimalizowana. Przy braku możliwości zmniejszenia
elektryzacji, powinny być zastosowane środki ograniczające jej szkodliwy wpływ na otoczenie.

W szczególności należy:

– strefy intensywnej elektryzacji lokalizować możliwie najdalej lub izolować od stref bezpośrednio
zagrożonych (np. na powlekarkach lub drukarkach wzajemnego oddalenia lub odseparowania wymagają
strefy powlekania lub druku i strefy odwijania lub nawijania materiału),

– ekranować siatką lub ciągłą obudową metalową te fragmenty urządzeń, w których natężenie pola
elektrostatycznego może przekraczać poziomy krytyczne, określone w PN-92/E-05201;

– zmniejszać dynamikę procesów, a zwłaszcza występujące w nich oddziaływania siłowe (ciśnienie, nacisk
bezpośredni, naprężenia itp.) oraz szybkości ich przebiegu;

– dobierać odpowiednio tworzywo konstrukcyjne elementów mogących ulegać naelektryzowaniu oraz
wywoływać elektryzację stykających się z nimi materiałów lub wyrobów;

– stosować rozwiązania techniczne, wykluczające lub ograniczające zawirowania i rozbryzgiwanie cieczy
oraz pylenie się substancji sypkich;

– optymalizować inne parametry techniczne i technologiczne na podstawie wyników odpowiednich prac
badawczych i doświadczalno-konstrukcyjnych.

b) Aparaty technologiczne, zawierające media (w szczególności – ciecze) o oporze elektrycznym właściwym

skrośnym ρ

v

> 1

*

10

4

Ω

.

m, powinny być projektowane w taki sposób, aby na każdy 1 m

3

ich zawartości

przypadała powierzchnia styku z uziemionym elementem konstrukcji równa co najmniej 0,04 m

2

. Jeżeli jest

to możliwe, każdy z dowolnie obranych punktów w wewnętrznej przestrzeni aparatu nie powinien być
oddalony od takiego elementu (w szczególności – od metalowej ścianki zbiornika) więcej, niż o 2 m.

c) W pomieszczeniach (strefach) zagrożonych pożarem i/lub wybuchem nie należy stosować napędów
pasowych.

Odstępstwa od podanych wymagań mogą być dopuszczone w indywidualnych przypadkach, po wykonaniu
odpowiednich badań wg PN-92/E-05201 i PN-92/E-05203 oraz po ewentualnym zastosowaniu niezbędnych
zabezpieczeń wg 3.6.5 (uściślenie podanych wymagań – wg 3.6.5.2 h).

3.2.2.3 Uziemienia.

Uziemieniu podlegają izolowane względem ziemi, przewodzące elementy urządzeń technologicznych, przy
czym:

a) W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z0, Z1 oraz w pomieszczeniach,
w których operuje się materiałami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ, wymaga się uziemienia

wszelkich elementów, tworzących w stosunku do ziemi pojemność elektryczną C > 3 pF. Zalecany opór
uziemienia (R

uz

) wynosi:

b) W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z2, Z10, Z11, w obecności o
W

zmin

> 0,1 mJ, wymaga się uziemienia elementów o pojemności elektrycznej C > 10 pF;

c) Elementy metalowe instalacji i urządzeń produkcyjnych należy uziemiać w taki sposób, aby opór przejścia
między nimi oraz opór w stosunku do uziomu nie przekraczał wartości:

d) Uziemienia urządzeń, znajdujących się w obrębie pomieszczenia objętego ochroną, muszą tworzyć
wspólny, ekwipotencjalny obwód elektryczny. W tym celu należy zapewnić ciągłość sieci uziemiającej,
niezawodność połączeń (kontaktów) oraz wymaganą skuteczność uziemienia wg 3.2.2.3 c);

e) Przyłączenie sieci uziemień antyelektrostatycznych do systemu uziemień ochrony przeciwporażeniowej
(np. do zerowania ochronnego urządzeń elektrycznych) jest dopuszczalne, jeżeli odrębne przepisy nie
stanowią inaczej;

f) Jeżeli stosuje się odrębną sieć uziemień ochrony antyelektrostatycznej, przewody uziemiające
poszczególne urządzenia technologiczne powinny być przyłączone do magistrali wg 3.1.2.5 b);

g) Do uziemienia urządzeń technologicznych mogą być wykorzystywane ich połączenia konstrukcyjne z
innymi, uziemionymi aparatami, jeżeli połączenia te zapewniają wymagany opór przejścia wg 3.2.2.3 c);

h) Stosowanie łańcuchów, jako przewodów uziemiających, jest niedopuszczalne;

i) Stacjonarne zbiorniki, aparaty i inne urządzenia technologiczne należy uziemiać co najmniej w dwóch
punktach;

j) Indywidualnego przyłączenia do magistrali uziemiającej, za pomocą odrębnego odgałęzienia, wymagają:

– urządzenia technologiczne, w których zachodzi kruszenie, rozpylanie lub rozbryzgiwanie materiału,
niezależnie od ich połączenia z ogólną siecią uziemiającą,

– wszelkie inne aparaty, nie połączone z siecią ogólną:

k) Urządzenia metalowe, przemieszczane (ruchome) np. pojemniki, butle z gazami, wózki, należy uziemiać
zawsze gdy:

– urządzenie takie znajduje się w zasięgu pola elektrostatycznego,

– prowadzi się operacje technologiczne napełniania pojemników lub załadunku wózków oraz opróżniania
pojemników lub rozładunku wózków.

Do uziemiania określonego rodzaju urządzeń stosuje się przewody giętkie, zakończone ściskaczem lub
uchwytem (zaciskiem) kleszczowym.

Przewody uziemiające muszą być przyłączone przed wprowadzeniem pojemnika lub wózka do obszaru
oddziaływania pola elektrostatycznego oraz przed rozpoczęciem odpowiednich operacji technologicznych.

l) Opór upływu R

u

obracających się wałków metalowych, w czasie ich ruchu, nie powinien przekraczać

najwyższej wartości dopuszczalnej R

uz

wg 3.2.2.3c). Wartość maksymalna oporu R

u

, w indywidualnych

przypadkach, może być zwiększona do

, jeżeli jest spełniony warunek bezpieczeństwa wg PN-92/E-

05202;

m) Elementy wykonane z materiałów przewodzących wg PN-92/E-05200 – niemetalowych (np. z tworzyw
zawierających domieszkę sadzy przewodzącej, grafitu, włókna metalowego itp.) należy uziemiać przez
zapewnienia im niezawodnego kontaktu z elementami metalowymi;

Najwyższa wartość dopuszczalna oporu upływu R

u

, a zarazem oporu uziemienia R

uz

takich elementów,

wynosi

:

n) Urządzenia wykonane z materiałów przewodzących lub pokryte takimi materiałami należy wyposażyć w
zaciski przeznaczone do przyłączenia przewodów uziemiających. Zaciski te powinny być wyraźnie
oznaczone, w celu ich łatwego zlokalizowania i identyfikacji w czasie wykonywania prac montażowych lub
konserwacyjno-remontowych;

o) Uziemienia, jako ochronę antyelektrostatyczną, stosuje się niezależnie od innych środków zaradczych;

p) Uziemienia instalacji i urządzeń technologicznych powinny być wykonane i kontrolowane zgodnie z
wymaganiami, stawianymi uziemieniom ochrony przeciwporażeniowej i ochrony odgromowej, w
szczególności PN-92/E-05009/41 oraz PN-86/E-05003/01, 02, PN-89/E-05003/03, PN-92/E-05003/04.

3.2.3 Środki ochrony stosowane w obiektach nie zagrożonych wybuchem

Środki zaradcze określone wg 3.2.2 zapewniają pełną ochronę przed elektrycznością statyczną również w
obiektach, w których zagrożenie pożarem i/lub wybuchem nie występuje. Wystarczająco skuteczną ochronę
zapewnia spełnienie następujących wymagań:

– stosowanie materiałów konstrukcyjnych antyelektrostatycznych – wg PN-92/E-05200;

– stosowanie w instalacjach i urządzeniach technologicznych wyrobów o oporze upływu

;

– pozostałe wymagania – wg 3.2.2.1 c), 3.2.2.2 a), 3.2.2.3 c) ÷ g), n) ÷ p).

3.3 Personel

3.3.1 Realizacja ochrony antyelektrostatycznej

polega z jednej strony na ograniczeniu możliwości naelektryzowania ciała człowieka oraz na spowodowaniu
dostatecznie szybkiego odprowadzenia wytworzonego ładunku przez zmniejszenie oporu upływu, z drugiej
zaś – na eliminowaniu szkodliwych oddziaływań elektryczności statycznej na organizm człowieka.

3.3.2 Środki przeciwdziałające gromadzeniu się ładunku elektrostatycznego na ciele człowieka

stosuje się w przypadku grup pracowników:

– stale lub czasowo zatrudnionych w obiektach zagrożonych pożarem i/lub wybuchem, w których operuje
się substancjami – materiałami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 100 mJ,

– zatrudnionych na stanowiskach montażu elementów lub wyrobów mogących ulec uszkodzeniu na skutek
oddziaływania silnych pól elektrostatycznych lub towarzyszących im wyładowań,

– obsługujących aparaturę pomiarowo-kontrolną i układy EPD (komputery), wymagające ochrony przed
elektrycznością statyczną.

W celu zapewnienia skutecznej ochrony należy spełnić następujące wymagania:

a) Pracowników zatrudnionych w pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone
strefy zagrożenia wybuchem Z0 i Z1 należy wyposażyć w odzież ochronną (bieliznę i ubrania zewnętrzne),
wykonaną z tkanin bawełnianych, lnianych lub ze specjalnych materiałów „antyelektrostatycznych”,
dopuszczonych do stosowania w określonych warunkach. Noszenie ubrań ochronnych obowiązuje zawsze,
niezależnie od strefy zagrożenia wybuchem, jeżeli w danym obiekcie operuje się mediami o W

zmin

≤ 0,1

mJ;

b) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z2, Z10, Z11, jeżeli operuje się w nich
substancjami o 0,1 mJ < W

zmin

≤ 100 mJ, dopuszcza się noszenie odzieży wykonanej z tkanin

zawierających co najmniej 30% włókna naturalnego (bawełna, len) lub włókna wiskozowego pod
warunkiem, że opór elektryczny powierzchniowy R

s

, odpowiedniej tkaniny, zmierzony wg PN-92/E-05203,

przy wilgotności względnej powietrza к = (50 ±5)%, nie przekracza wartości

;

c) W strefach chronionych, a zwłaszcza – zagrożonych pożarem i/lub wybuchem, nie wolno zakładać ani
zdejmować odzieży. Nie wolno też nosić rozpiętych ubrań. Czyszczenie ubrań (przecieranie, omiatanie,
odkurzanie itp.) w obrębie strefy zagrożonej jest zabronione;

d) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z0 oraz wszędzie, gdzie operuje się
materiałami o W

zmin

≤ 0,1 mJ, mogą być noszone ochronne wyłącznie wykonane z tworzyw nie

elektryzujących się.

Ocena wg – PN-92/E-05201 i PN-92/E-05202;

e) Materiał rękawic ochronnych, noszonych w strefach zagrożenia wybuchem Z0, Z1 i Z10 i/lub w obecności

mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ, musi mieć opór upływu R

u

lub opór skrośny R

v

, nie większy niż

.

W strefach zagrożenia wybuchem Z2 i Z11, w których operuje się mediami o W

zmin

> 0,1 mJ, dopuszcza się

;

f) Pracowników przebywających w pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone
zostały strefy zagrożenia wybuchem Z0, Z1 i Z10 należy wyposażyć w obuwie przewodzące o oporze upływu

podeszwy

, kontrolowanym wg PN-78/O-91035;

g) W pomieszczeniach zagrożonych wybuchem – Z1 i Z10, na podstawie odpowiedniej ekspertyzy
warunków lokalnych, noszenie obuwia przewodzącego może być ograniczone tylko do stref bezpośredniej

obsługi urządzeń produkcyjnych, w których natężenie pola elektrostatycznego (E) przekracza wartość 2

*

10

4

V/m. Ograniczenie to nie dotyczy sytuacji wg 3.3.3.2 h);

h) W obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ, obuwie przewodzące należy nosić

niezależnie od wyznaczonej strefy zagrożenia obiektu;

i) Opór upływu ciała człowieka (R

uczł

), mierzony między jego dłonią a magistralą uziemiającą, w warunkach

wg 3.3.2 f) oraz 3.3.2 h) nie może przekraczać wartości 1

*

10

6

Ω. W strefach Z1 i Z10 można dopuścić

odstępstwo wg 3.3.2 g);

j) W pomieszczeniach ze strefami zagrożenia wybuchem Z2 i Z11, w obecności mediów o W

zmin

> 0,1 mJ,

dopuszcza się opór upływu

. Jest to zarazem wystarczająco skuteczna ochrona przed innymi

zakłóceniami wywołanymi elektryzacją ciała człowieka.

k) Jeżeli w kontrolowanym obiekcie, poza zagrożeniem ze strony elektryczności statycznej, istnieje
jednocześnie możliwość porażenia pracownika prądem przy obsłudze urządzeń, elektrycznych będących pod
napięciem do 250 V, to opór upływu ciała człowieka R

uczł

, określony oporem upływu podeszwy obuwia i

materiału podłogi, nie może być mniejszy, niż

wg wzoru:

lub

l) W pomieszczeniach lub przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem
Z0, Z1 i Z10 zabrania się używania foteli, krzeseł i taboretów wykonanych z materiałów nieprzewodzących

lub pokrytych takim materiałem (tworzywa sztuczne, tkaniny z włókien syntetycznych, lakiery
nieprzewodzące itp.) nawet w przypadkach, gdy jest spełniony warunek 3.2.2.1h). Ograniczenie to
obowiązuje ponadto w każdym pomieszczeniu i strefie, gdzie operuje się mediami o minimalnej energii
zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ, a także – materiałami wybuchowymi i pirotechnicznymi oraz wyrobami z nich;

m) Czas przebywania personelu w strefach oddziaływania pola elektrostatycznego o natężeniu

należy

ograniczyć do niezbędnego minimum, wynikającego z potrzeby wykonania odpowiednich czynności
technologicznych.

3.4 Transport międzyoperacyjny

3.4.1 Przedmiot wymagań

Przedmiotem przytoczonych niżej wymagań jest transport międzyoperacyjny, pod którym należy rozumieć
wszelkie sposoby przemieszczania surowców, półproduktów lub wyrobów pomiędzy obiektami,
pomieszczeniami lub stanowiskami produkcyjnymi, w obrębie danego przedsiębiorstwa.

3.4.2 Wymagania dotyczące środków transportu

a) Urządzenia i aparaty przeznaczone do transportowania (przenoszenia, przewożenia itp.) materiałów o
minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 10 mJ powinny być wykonane z tworzyw o oporze elektrycznym

właściwym skrośnym ρ

v

≤ 10

8

Ω

.

m, przy czym do przenośników taśmowych stosuje się wymaganie wg PN-

92/E-05203.

b) Do transportu substancji łatwo zapalnych należy stosować wózki metalowe (dopuszcza się pomost
drewniany), wyposażone w koła z materiałów przewodzących lub w ogumienie przewodzące, spełniające
wymagania PN-92/E-05203.

3.4.3 Wymagania dotyczące uziemień środków transportu

a) Uziemienia należy realizować zgodnie z zasadami podanymi w 3.2.2.3;

b) Przewożone pojemniki lub aparaty metalowe, w czasie ich transportowania w strefach zagrożenia
wybuchem, muszą tworzyć kontakt z metalowym nadwoziem bądź podwoziem wózka. Jeżeli warunek ten
nie jest spełniony, połączenie należy wykonać za pomocą elastycznego przewodu (linki);

c) W pomieszczeniach nie zagrożonych pożarem lub wybuchem dopuszcza się „uziemianie” podwozia
(nadwozia) wózka z materiałami palnymi za pomocą przyłączonego doń paska z gumy przewodzącej, np.
typu „ANTISTATIC”. Sposób ten jest skuteczny jednak tylko przy przewodzącej podłodze (3.1.2.1 c) i
3.1.2.2) i przy dobrym kontakcie paska z jej powierzchnią. Zaleca się, aby opór upływu R

u

nadwozia wózka,

również podczas jego toczenia się, spełniał warunek:

Stosowanie do uziemienia wózka pasków typu „ANTISTATIC”, zwisających łańcuchów lub linek metalowych,
na terenie obiektów zagrożonych pożarem i/lub wybuchem jest niedopuszczalne;

d) Przed rozpoczęciem załadunku lub rozładunku wózka z nieprzewodzącym ogumieniem oraz przed
rozpoczęciem napełniania lub opróżniania stojących na nim pojemników, wszystkie elementy metalowe
układu: zasobnik opróżniany – nadwozie wózka – pojemnik napełniany należy wzajemnie połączyć linką
metalową, zakończoną np. zaczepem kleszczowym i uziemić. Uziemienie powinno być zrealizowane przed
rozpoczęciem określonych operacji technologicznych. Wymaganie obowiązuje w środowiskach z mediami
palnymi o W

zmin

≤ 100 mJ;

e) Cysterny samochodowe, przeznaczone do przewożenia mediów łatwo zapalnych (zwłaszcza o W

zmin

≤

0,1 mJ), powinny być uziemione przez przewodzące ogumienie tak, aby opór upływu R

u

spełniał warunek:

(wg PN-92/E-05203).

Dopuszczalna wartość oporu upływu R

u

może być zmieniona tylko na podstawie indywidualnej analizy

warunków przewozu danego środka oraz oceny zagrożenia wg PN-92/E-05202.

f) Przed rozpoczęciem napełniania lub opróżniania cysterny samochodowej należy ją uziemić, przyłączając
przewód najpierw do podwozia (nadwozia) cysterny, a następnie – do magistrali uziemiającej.

Uziemienia nie wymagają cysterny zawierające ciecze o minimalnej energii zapłonu W

zmin

> 500 mJ w

przypadkach gdy:

– opór elektryczny właściwy skrośny ρ

v

cieczy nie przekracza wartości 10

8

Ω

.

m,

– cysternę napełnia się lub opróżnia poza strefami zagrożenia wybuchem Z0, Z1, Z10;

g) Na stanowiskach napełniania lub opróżniania cystern kolejowych, zawierających ciecze palne o
minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 500 mJ, należy uziemiać: korpus cysterny, złącza i zbrojenie

przewodów nalewowych, konstrukcje wsporcze nalewaków oraz szyny, które w strefie operacyjnej powinny
być „mostkowane”.

Uziemienie ochrony antyelektrostatycznej nie może być połączone z uziemieniem sieci trakcyjnej.

3.4.4 Wymagania dotyczące technologii i warunków realizacji transportu międzyoperacyjnego

a) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z0, Z1, Z10 oraz we wszystkich
pomieszczeniach, w których operuje się substancjami o W

zmin

≤ 0,1 mJ, wjeżdżanie nieuziemionymi

wózkami do stref o natężeniu pola elektrostatycznego

, jest zabronione. W strefach takich należy

posługiwać się wózkami o przewodzących oponach wg 3.4.2 b);

b) W przypadkach konieczności ustawienia wózka, pojemnika lub innego urządzenia metalowego w strefie
bezpośrednio zagrożonej pożarem i/lub wybuchem, a zarazem – w zasięgu oddziaływania pola

elektrostatycznego o natężeniu E > 10

4

V/m, należy je uziemić przed uruchomieniem urządzenia

produkcyjnego, powodującego powstawanie pola elektrostatycznego;

c) Pojemników (również – uziemionych), zawierających ciecze łatwo zapalne, nie należy ustawiać w pobliżu

urządzeń technologicznych, wokół których wytwarzane jest pole elektrostatyczne o natężeniu E > 10

4

V/m.

Dotyczy to zwłaszcza powlekarek, lakierek, drukarek, kalandrów itp. maszyn.

Czynności technologiczne takie jak uzupełnianie zawartości farb lub klejów w zasobnikach, dolewanie
rozcieńczalników organicznych, mogą być wykonywane nie wcześniej, niż po upływie co najmniej 10 min od
zatrzymania maszyny;

d) Otwieranie włazów cystern samochodowych, zawierających ciecze o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤

100 mJ oraz wprowadzanie do nich przewodów nalewowych jest dopuszczalne po uprzednim uziemieniu
wszystkich urządzeń wg 3.4.3 f);

e) Rozładunek cysterny samochodowej z cieczą o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 100 mJ można

rozpocząć po upływie co najmniej 10 min od jej uziemienia.

Uziemienie cysterny wolno rozłączyć nie wcześniej niż po upływie co najmniej 10 min od chwili zakończenia
operacji opróżniania.

Dopuszcza się skrócenie tych czasów do 5 min w przypadkach, gdy opór elektryczny właściwy skrośny ρ

v

cieczy nie przekracza 10

8

Ω

.

m;

f) W urządzeniach służących do transportu grawitacyjnego lub pneumatycznego oraz w różnego rodzaju
podajnikach i przenośnikach należy zmniejszać prędkości przemieszczania materiałów do minimum,
uwarunkowanego technologią odpowiedniego procesu. Niezbędne jest również minimalizowanie prędkości
przetaczania wózków i podobnych środków transportu;

g) Przy transportowaniu materiałów, o różnym stanie skupienia, przewodami rurowymi, obowiązują ponadto
wymagania wg 3.6.1 ÷ 3.6.4.

3.5 Magazynowanie surowców, półproduktów i wyrobów

W magazynach – składach zamkniętych lub półotwartych – zadaszonych (wiaty), obowiązują następujące
wymagania ochrony:

a) W pomieszczeniach magazynowych zagrożonych pożarem i/lub wybuchem nie dopuszcza się stosowania
wyposażenia lub urządzeń, wytwarzających pole elektrostatyczne o natężeniu (E) powyżej 10 kV/m.

b) W pomieszczeniach magazynowych, w których wyznaczono strefy zagrożenia wybuchem Z0, Z1 oraz
Z10, ochronę realizuje się wg wymagań zawartych w 2, 3.1 ÷ 3.4;

c) Jeżeli na terenie magazynu/składu, w strefach zagrożenia wybuchem Z2 lub Z11 nie prowadzi się
operacji opróżniania lub napełniania opakowań, a materiały palne przechowywane są wyłącznie w
szczelnych, metalowych opakowaniach, to realizacja ochrony przed elektrycznością statyczną w danych
warunkach nie jest konieczna. Odstępstwo to nie dotyczy magazynów przeznaczonych do składowania
materiałów wybuchowych i pirotechnicznych oraz wyrobów z nich, a także mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ, w

których obowiązują wymagania ochrony wg poz. a) i b);

d) W pomieszczeniach magazynowych zagrożonych pożarem i/lub wybuchem zabrania się przecierania
(czyszczenia) zewnętrznej powierzchni opakowań zwłaszcza – szklanych i wykonanych z tworzyw
sztucznych.

Dopuszcza się wykonywanie takich zabiegów za pomocą tkanin bawełnianych zwilżonych wodą, gliceryną
lub roztworem wodno-glicerynowym;

e) Przy operowaniu, na terenie magazynu mediów palnych, materiałami mogącymi ulegać
naelektryzowaniu, należy przestrzegać ponadto wymagań ochrony wg 3.6.

3.6 Procesy produkcyjne i eksploatacja

3.6.1 Ciecze

3.6.1.1 Warunki elektryzacji cieczy.

Ciecze ulegają naelektryzowaniu przy ich przepływie, przelewaniu (napełnianie-opróżnianie zbiorników lub
opakowań), mieszaniu i rozbryzgiwaniu (rozpylanie, natrysk).

Ciecze o małej przewodności elektrycznej mogą się elektryzować zarówno w kontakcie z materiałem
nieprzewodzącym (izolatorem), jak też w kontakcie z materiałem przewodzącym, np. metalem.

Ciecze przewodzące mogą ulegać naelektryzowaniu tylko w kontakcie z materiałem nieprzewodzącym,
uniemożliwiającym odprowadzenie wytwarzanego w nich ładunku.

3.6.1.2 Ogólne warunki realizacji ochrony

a) Jeżeli ciecz o oporze elektrycznym właściwym skrośnym

styka się wyłącznie z uziemioną aparaturą

metalową, ochrona przed elektrycznością statyczną, również w strefach zagrożonych pożarem i/lub
wybuchem nie jest wymagana;

b) Jeżeli w metalowych, uziemionych instalacjach i urządzeniach technologicznych znajdują się wyłącznie

ciecze o oporze właściwym skrośnym

, to realizacja ochrony antyelektrostatycznej jest wymagana tylko

w strefach zagrożenia wybuchem Z0 oraz we wszystkich obiektach, w obecności mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ;

c) Realizacja ochrony jest wymagana we wszelkich strefach zagrożonych pożarem i/lub wybuchem, jeżeli

operuje się w nich cieczami o oporze właściwym skrośnym ρ

v

> 10

10

Ω

.

m.

3.6.1.3 Uziemienia.

Instalacje i urządzenia metalowe oraz aparaty technologiczne z cieczami należy uziemiać zgodnie z
zasadami, określonymi w 3.2.2.3, przy czym:

a) Mostkowanie kołnierzy w rurociągach przesyłowych, pokryw lub włazów kontrolnych w aparatach
technologicznych nie jest wymagane, jeżeli elementy takie są w sposób niezawodny połączone za pomocą
śrub, zapewniających wymagany wg 3.2.2.3 c) opór przejścia;

b) Przy połączeniach śrubowych, stanowiących część obwodu sieci uziemiającej, nie dopuszcza się
stosowania podkładek lub przekładek, wykonanych z tworzyw izolacyjnych. Miejsc łączenia nie należy
zamalowywać farbą nieprzewodzącą;

c) Skuteczność mostkowania należy okresowo kontrolować wg 2.3 e) oraz 3.2.2.3 p);

d) W odrębne, indywidualne uziemienia należy wyposażyć:

– urządzenia, w których ciecz ulega rozbryzgiwaniu,

– aparaty, pojemniki i urządzenia technologiczne mające nieprzewodzącą okładzinę (np. emaliowane),

– agregaty i maszyny wydzielone z ciągu instalacji (linii technologicznej) i nie połączone z nią, np.
rurociągami metalowymi,

– cysterny kolejowe oraz samochodowe – na stanowiskach ich napełniania oraz opróżniania; dopuszcza się
stosowania łańcuchów do uziemienia cystern;

e) Zbiorniki i aparaty technologiczne o pojemności V ≥ 50 m

3

należy połączyć z magistralą uziemiającą co

najmniej w dwóch przeciwległych punktach;

f) Przy przelewaniu cieczy palnych należy mostkować giętkim przewodem i uziemiać: zbiornik lub pojemnik
opróżniany, metalowy przewód nalewowy lub lejek oraz zbiornik lub pojemnik napełniany. Dotyczy to
zarówno urządzeń stacjonarnych, jak też przemieszczanych.

3.6.1.4 Ograniczanie prędkości przepływu.

Prędkości przepływu cieczy należy odpowiednio zmniejszyć, jeżeli:

– może powstać zagrożenie, na skutek nie całkowitego wypełnienia rurociągu przepływającą cieczą,

– zachodzi niebezpieczeństwo powstawania wyładowań w napełnianym zbiorniku.

Wprowadza się następujące ograniczenia dopuszczalnych prędkości liniowych przepływu/wypływu cieczy:

a) Prędkości wypływu cieczy nie zawierających wody takich, jak: węglowodory ciekłe, oleje mineralne i ich
pochodne, w operacjach napełniania zbiorników i aparatów technologicznych ograniczone są warunkiem

gdzie:

v – prędkość liniowa przepływu cieczy w przewodzie rurowym, m/s,

d – średnica wewnętrzna przewodu rurowego, m,

γ = 1/ρ

v

– przewodność elektryczna cieczy, pS/m,

D – przekątna przekroju poprzecznego napełnianego zbiornika, m;

D mieści się w przedziale wartości:

2,9 m ≤ D ≤ 7,5 m

Przy mniejszych lub większych długościach przekątnej, przyjmuje się wartości krańcowe;

b) Prędkości przepływu należy ograniczyć do v ≤ 1 m/s w przypadkach, gdy:

– ciecz zawiera nierozpuszczalne w niej domieszki fazy ciekłej (w szczególności wody), stałej (cząstki rdzy,
osady, inne zanieczyszczenia) lub gazowej (pęcherzyki, np. powietrza),

– przepływ ma charakter burzliwy (turbulencje),

– ten sam przewód służy do przesyłania różnych produktów ciekłych lub domieszek do paliw płynnych,

– w napełnianym zbiorniku znajdowała się uprzednio inna ciecz,

– zakończenie przewodu nalewowego znajduje się powyżej lustra cieczy w napełnianym zbiorniku,

– przewodem rurowym o średnicy d ≤ 25 mm przepływa dwusiarczek węgla lub eter dietylowy;

c) Prędkości przepływu alkoholi: metylowego i etylowego podlegają ograniczeniu do wartości maksymalnej
3 m/s;

d) Prędkości przepływu estrów, alkoholi wyższych i ketonów wyższych ograniczone są warunkiem:

v ≤ 10 m/s;

e) Ciecze inne niż wymienione w poz. a) ÷ d) mogą być przesyłane z prędkością maksymalną 7 m/s;

f) Przekroczenie krytycznych prędkości przepływu cieczy jest dopuszczalne tylko pod warunkiem
zastosowania innych, odpowiednio skutecznych środków ochrony (np. stref relaksacji);

g) Prędkości przepływu i wypływu cieczy nie wymagają ograniczenia, jeżeli w rurociągach i w napełnianych
aparatach technologicznych nie mogą tworzyć się mieszaniny wybuchowe par mediów palnych z powietrzem
oraz wyklucza się inne, niepożądane skutki elektryzacji.

3.6.1.5 Wymagania dotyczące technicznych i technologicznych warunków operowania cieczami

a) W operacjach napełniania/opróżniania zbiorników lub pojemników, należy minimalizować ilości
przelewanych lub przetaczanych cieczy łatwo zapalnych;

b)Zbiorniki (cysterny, pojemniki itp.) oraz aparaty technologiczne należy napełniać cieczą palną w sposób
wykluczający możliwość jej rozbryzgiwania lub „rozpylania”, wirowania i burzliwego mieszania się. Nie
dopuszcza się wlewania cieczy swobodnie spadającym strumieniem;

c) Jeżeli w obiektach zagrożonych wybuchem następuje rozbryzgiwanie („rozpylanie”) cieczy palnej, to poza
innymi środkami ochrony (3.6.4), w obiekcie takim należy zapewnić sprawną wentylację, powodującą
zmniejszenie stężenia par poniżej 50% DGW;

d) Zbiorniki/pojemniki należy, w miarę możliwości, napełniać całkowicie;

e) Jeżeli istnieje konieczność umieszczenia w zbiorniku lub aparacie technologicznym przedmiotu
przewodzącego, pływającego na powierzchni cieczy, przedmiot taki powinien być uziemiony wg 3.6.1.3;

f) Jeżeli zbiornik lub pojemnik napełnia się cieczą przy użyciu kilku przewodów (węży), powinny być one
oddalone względem siebie o co najmniej 25 cm;

g) Opróżnianie jakichkolwiek opakowań, zawierających materiały sypkie, bezpośrednio do aparatów
technologicznych z cieczami o temperaturze wyższej od temperatury ich zapłonu jest dopuszczalne tylko w
przypadku, gdy analiza warunków wykonywania danej operacji technologicznej, zgodnie z PN-92/E-05201,
wykaże brak zagrożenia.

Zaleca się wlewanie cieczy do aparatu technologicznego, po uprzednim wprowadzeniu do niego materiału
sypkiego i odczekaniu co najmniej 10 min;

h) Nie dopuszcza się transportowania cieczy łatwo zapalnych za pomocą gazu palnego, powietrza lub innego
gazu podtrzymującego spalanie, przy czym:

– dopuszcza się stosowanie do danego celu gazów obojętnych,

– gaz użyty do przenoszenia cieczy nie powinien powodować jej rozbryzgiwania oraz powstawania w niej
pęcherzyków,

– transport cieczy za pomocą gazu może być stosowany tylko w razie uzasadnionej konieczności.

i) Jeżeli ciecz o oporze elektrycznym właściwym skrośnym ρ

v

> 10

8

Ω

.

m może ulegać naelektryzowaniu w

wyniku:

– napełniania zbiornika lub aparatu technologicznego,

– mieszania zawartości aparatu,

– procesu filtracji,

to wykonywanie czynności takich, jak pobieranie próbek przez włazy (króćce) kontrolne aparatów i
zbiorników, wprowadzanie do ich wnętrza sond pomiarowych itp. jest dopuszczalne nie wcześniej niż po
upływie czasu „uspokojenia” t, określonego wg wzoru

t

min

= 3ε

O

ε

r

ρ

v

,

w którym:

t

min

– czas minimalny, liczony od chwili zakończenia poprzedzającej operacji technologicznej, s,

– stała dielektryczna próżni,

ε

r

– względna przenikalność elektryczna danej cieczy.

ρ

v

– opór elektryczny właściwy skrośny tej cieczy.

Jeżeli, ze względu na brak odpowiednich danych nie ma możliwości obliczenia czasu t

min

, należy przyjąć

wartość t

min

= 10 min;

j) Jeżeli ciecz zawiera nierozpuszczalne w niej domieszki (inną ciecz, fazę stałą lub gazową), to kolejną
operację technologiczną można rozpocząć nie wcześniej niż po upływie 3 t

min

(wg poz. i) od zakończenia

operacji poprzedniej.

W odniesieniu do cieczy o oporze

, wymaganie to nie jest obligatoryjne;

k) Proces mieszania cieczy

nie może być wykonywany ręcznie;

l) Stosowanie w procesach technologicznych innych środków ochrony takich, jak:

– domieszek zwiększających przewodność elektryczną cieczy,

– relaksatorów (stref „uspokojenia”),

– modyfikacji parametrów technologicznych,

wywołujących zmniejszenie stopnia naelektryzowania cieczy wymaga specjalistycznego nadzoru.

m) Jeżeli zastosowanie zabezpieczeń antyelektrostatycznych przy operowaniu cieczami palnymi jest
niemożliwe lub utrudnione, to w zagrożonych aparatach technologicznych i zbiornikach należy wytworzyć
atmosferę ochronną, przez wprowadzanie do nich gazu obojętnego.

3.6.1.6 Wymagania dotyczące pojemników, opakowań węży nalewowych

a) Do przelewania cieczy palnych, w obiektach zagrożonych pożarem i/lub wybuchem, należy posługiwać się
pojemnikami metalowymi, uziemionymi wg 3.6.1.3 f). Mogą być do tego celu stosowane również pojemniki

wykonane z materiałów o oporze właściwym skrośnym

i/lub

;

b) Opakowania o pojemności V ≤ 2 l, wykonane z materiału nieprzewodzącego (w szczególności tworzywa
sztucznego) lub takim materiałem powleczone, dopuszcza się do stosowania poza strefami zagrożenia
wybuchem Z0 oraz obiektami, w których znajdują się media o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ;

c) W warunkach określonych wymaganiem wg 3.6.1.6 b), mogą być dopuszczone do stosowania pojemniki z
materiału nieprzewodzącego (tworzywa sztucznego) o objętości V ≤ 5 l, jeżeli na podstawie indywidualnej
analizy wg PN-92/E-05201 stwierdzony zostanie brak zagrożenia;

d) Opakowania szklane powinny spełniać wymagania wg 3.6.1.5 d) oraz 3.6.1.6 e);

e) Stosowanie innych, niż wymienione w poz. b), c), d), pojemników/zbiorników wykonanych z materiałów

o małej przewodności elektrycznej (

i

) jest dopuszczalne w indywidualnych przypadkach, jeżeli

odpowiednie badania (PN-92/E-05201) wykażą brak możliwości niebezpiecznego ich naelektryzowania;

f) Nie dopuszcza się przecierania, omiatania, czyszczenia w strumieniu powietrza oraz przemywania
rozpuszczalnikami organicznymi powierzchni pojemników wykonanych z materiałów o małej przewodności

elektrycznej, w obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 10 mJ;

g) W strefach zagrożenia wybuchem Z0 oraz Z1, do przelewania cieczy należy stosować węże wykonane z
materiału wykluczającego gromadzenie się na nich ładunku elektrostatycznego (kontrola możliwości
naelektryzowania wg PN-92/E-05201, kontrola oporu elektrycznego upływu wg PN-92/E-05203);

h) Powierzchnia węży nalewowych, wykonanych z materiału antyelektrostatycznego (PN-92/E-05201),
powinna być utrzymywana w czystości.

3.6.2 Pary i gazy

3.6.2.1 Warunki elektryzacji par i gazów oraz ogólne zasady realizacji ochrony.

W praktyce naelektryzowaniu ulegają pary oraz gazy, zawierające cząstki fazy stałej lub ciekłej. Ładunek
elektrostatyczny powstaje na takich cząstkach przy przepływach par i gazów w urządzeniach
technologicznych, lub przy ich wypływach z dysz, nieszczelności itp. Czyste gazy mogą być naelektryzowane
przez zjonizowanie ich cząstek.

Zasady ochrony przed elektrycznością statyczną są zbliżone do stosowanych przy operowaniu cieczami
(6.1) oraz przy tworzeniu się aerozoli (3.6.4).

3.6.2.2 Wymagania ochrony

a) Stosowanie uziemień – wg 3.1.2.5 i 3.2.2.3;

b) Dysze, z których wypływają sprężone pary lub gazy, powinny być wykonane z materiału przewodzącego
(PN-92/E-05200), połączone z innymi, przewodzącymi częściami urządzenia i skutecznie uziemione;

c) W miejscach przechowywania butli z gazami palnymi oraz w strefach obsługi odpowiednich stanowisk
technologicznych i strefach komunikacyjnych powinny być stosowane podłogi z materiałów przewodzących o

oporze upływu R

u

≤ 1

*

10

6

Ω (wg PN-92/E-05203);

d) Pracowników zatrudnionych w obiektach, w których stosuje się urządzenia ciśnieniowe z palnymi gazami
lub parami, należy wyposażyć w odzież ochronną antyelektrostatyczną oraz zastosować środki
zabezpieczające przed naelektryzowaniem ciała człowieka wg 3.3;

e) Aparaty i urządzenia zawierające sprężone pary lub gazy palne powinny być szczelne i odpowiednio
zabezpieczone przed niekontrolowanym ich wypływem;

f) Wypływ gazów i par powinien być kontrolowany a jego szybkość ograniczana;

g) W strefie wypływu par i gazów z pojemników ciśnieniowych (również wypływu pary wodnej) nie mogą
znajdować się nieuziemione przedmioty metalowe oraz pracownicy, noszący nieprzewodzące obuwie;

h) W zasięgu wypływającego strumienia pary lub gazu nie mogą się znajdować przedmioty, wykonane z

tworzyw o małej przewodności elektrycznej (

i

);

i) Jeżeli jest to możliwe, należy zapobiegać zanieczyszczeniom gazów technicznych fazą stałą lub ciekłą.

3.6.3 Materiały stałe sypkie

3.6.3.1 Warunki elektryzacji materiałów stałych sypkich.

Elektryzacja materiałów stałych sypkich występuje podczas ich transportowania rynnami lub lejami
zsypowymi, przewodami rurowymi itp. (transport grawitacyjny lub pneumatyczny), przy przedostawaniu się
pyłów przez nieszczelności i przewężenia w urządzeniach technologicznych, podczas rozdrabniania
materiałów (kruszenia, mielenia, przesypywania, przesiewania, dozowania, mieszania, rozpylania itp.).

3.6.3.2 Ogólne warunki realizacji ochrony

a) W strefach zagrożenia wybuchem Z10 i Z11 ochronę należy realizować w przypadkach, gdy spodziewane
są wyładowania iskrowe lub ślizgowe-snopiące (ocena zagrożenia wg PN-92/E-05201 oraz PN-92/E-05202);

b) Uziemienia, jako ochronę antyelektrostatyczną należy stosować w obiektach, pomieszczeniach lub
strefach zagrożonych pożarem i/lub wybuchem w przypadkach, gdy realizowane są w nich procesy lub
operacje jednostkowe, wymienione w 3.6.3.1. Uziemienie przedmiotów i urządzeń metalowych jest
konieczne, jeżeli w kontrolowanym pomieszczeniu występuje zapylenie powietrza.

Uziemienia powinny być wykonywane zgodnie z zasadami podanymi w 3.1.2.5 i 3.2.2.3;

c) Jeżeli w pomieszczeniu operuje się materiałami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 100 mJ, należy

zapobiegać gromadzeniu się ładunków na ciele pracowników. Wymagania ochrony – wg 3.3;

d) Do pomieszczeń, w których występują naelektryzowane pyły nie należy wprowadzać otwartych
pojemników, zawierających ciecze palne;

e) W urządzeniach zsypowych nie należy dopuszczać do spadania strumienia materiału z dużej wysokości.
Drogę zsypywania materiału oraz powierzchnię jego kontaktu z urządzeniami zsypowymi należy
minimalizować;

f) Przy ręcznym przesypywaniu materiałów palnych obowiązuje uziemienie wszystkich urządzeń

metalowych, stosowanych podczas wykonywania tej operacji, analogicznie, jak przy przelewaniu cieczy –
wg 3.6.1.3 f).

Jeżeli nie można zlikwidować zagrożenia (ocena wg PN-92/E-05201), operacja przesypywania materiału
powinna być sterowana zdalnie. Dotyczy to zwłaszcza materiałów wybuchowych;

g) Materiały w stanie rozdrobnienia zsypywać (przesypywać) i transportować w sposób ograniczający do
minimum pylenie się i zawirowania (kłębienie się pyłów). Dotyczy to zwłaszcza bunkrów, zbiorników,
silosów i podobnych urządzeń.

Jeżeli nie jest to możliwe, a wyniki analizy wykonanej wg PN-92/E-05201 wskazują na możliwość
powstawania stanu zagrożenia, odpowiednie procesy powinny być przeprowadzane w środowisku gazu
obojętnego;

h) Zbiorniki i zasobniki, napełniane materiałami palnymi, powinny być wykonane z tworzyw konstrukcyjnych

o oporze

i

;

i) Przewody rurowe, przeznaczone do transportu pneumatycznego materiałów sypkich powinny być
wykonane z metalu i uziemione, zgodnie z 3.6.3.2 b). Dopuszcza się możliwość zastosowania innego
rodzaju tworzyw konstrukcyjnych, wytypowanych w wyniku odpowiednich badań (PN-92/E-05201 oraz PN-
92/E-05203);

j) Cyklony stosowane w instalacjach technologicznych z materiałami sypkimi o minimalnej energii zapłonu
W

zmin

≤ 100 mJ, należy wykonywać z metalu lub z innych tworzyw konstrukcyjnych o oporze właściwym

. Powinny być one uziemione, zgodnie z 3.6.3.2. b);

k) Szybkość przemieszczania lub przenoszenia materiałów sypkich w kanałach zsypowych i przewodach
transportu pneumatycznego należy ograniczać do minimum, uwarunkowanego technologią odpowiedniego
procesu;

l) W materiałach sypkich należy utrzymywać możliwie najwyższą zawartość wody, uwarunkowaną
przepisem technologicznym;

m) Stosowanie innych środków ochrony, poza uziemieniem urządzeń, nie jest konieczne, jeżeli natężenie
pola elektrostatycznego (E) wewnątrz przewodu rurowego lub aparatu technologicznego nie przekracza
wartości krytycznej:

i/lub gdy średnica wewnętrzna (d) przewodu (aparatu) jest nie większa niż 0,2 m;

n) Filtry odpylające w urządzeniach technologicznych, należy wykonywać z tkaniny przewodzącej (

i

), przy minimalnej energii zapłonu pyłów W

zmin

≤ 0,1 mJ.

W obecności materiałów o W

zmin

> 0,1 mJ filtry takie mogą być wykonane z tkanin antyelektrostatycznych

o oporze

i

;

o) Pobieranie próbek materiałów pylistych ze zbiorników lub aparatów dopuszcza się nie wcześniej, niż po
zakończeniu ich napełniania lub innej operacji technologicznej i po całkowitym osadzeniu się pyłu.

Czynność tę można wykonać po upływie czasu nie krótszym, niż 15 min.

p) Nie dopuszcza się wyładunku materiałów sypkich z wszelkiego rodzaju pojemników i opakowań
bezpośrednio do aparatów technologicznych, zawierających ciecze palne w temperaturze przekraczającej
temperaturę ich zapłonu;

r) Przy operowaniu materiałami sypkimi o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 25 mJ, jeżeli jest to możliwe,

należy stosować środki zmniejszające zdolność tych materiałów do elektryzacji (antystatyzacja, modyfikacja
struktury lub składu, dobór materiałów konstrukcyjnych do urządzeń technologicznych itp.).

Ocena skuteczności ochrony – wg PN-92/E-05201.

3.6.4 Aerozole

3.6.4.1 Warunki elektryzacji aerozoli.

Elektryzacja aerozoli, tworzonych przez cząstki fazy stałej lub ciekłej, rozproszone w fazie gazowej jest
szczególnie niebezpieczna, przede wszystkim ze względu na trudności w realizacji skutecznej ochrony.

Aerozole powstają między innymi w suszarniach fluidyzacyjnych lub rozpyłowych, przy malowaniu
natryskowym, przy rozpylaniu mediów stałych lub ciekłych w różnorodnych urządzeniach inżektorowych.

Aerozole mogą pozostawać naelektryzowane nawet w przypadku, gdy zawieszone w powietrzu cząstki fazy

stałej lub ciekłej są przewodzące, środowisko gazowe izoluje je bowiem względem siebie tak, że nie ma
możliwości zobojętnienia przenoszonego ładunku.

3.6.4.2 Ogólne warunki realizacji ochrony

a) W obiektach zagrożonych wybuchem, w których występują lub mogą występować naelektryzowane
aerozole, należy stosować uziemienia wg 3.1.2.5 i 3.2.2.3;

b) W warunkach wg 3.6.4.2 a) należy zapobiegać możliwości naelektryzowania ciała człowieka, zgodnie z
wymaganiami wg 3.3;

c) Procesy i operacje technologiczne należy prowadzić w sposób ograniczający tworzenie się aerozoli
zarówno wewnątrz, jak też na zewnątrz urządzeń, w szczególności należy unikać rozbryzgiwania cieczy,
rozpylania materiałów stałych i niekontrolowanych wypływów pary wodnej, zwłaszcza – pod zwiększonym
ciśnieniem.

Wymaganie niniejsze nie dotyczy warunków, gdy zjawisko elektryzacji aerozoli wykorzystywane jest do
celów technologicznych (np. malowanie elektrostatyczne, opryski itp.);

d) Gabaryty aparatów technologicznych, w których mogą powstawać aerozole z cząstek materiałów palnych,

powinny być tak dobrane, aby wolna przestrzeń wewnątrz aparatu technologicznego nie przekraczała 1 m

3

(dotyczy to m.in. filtrów workowych w instalacjach odpylających).

Jeżeli warunek ten nie może być spełniony, należy stosować środki ochrony wyładowaniami z
naelektryzowanych chmur pyłowych (ocena zagrożenia wg PN-92/E-05201) i/lub środki ochrony
przeciwwybuchowej;

e) W zbiornikach o pojemności V > 5 m

3

, zawierających pyły palne, niezależnie od środków ochrony

antyelektrostatycznej należy stosować zabezpieczenia przeciwwybuchowe;

f) W procesach elektrostatycznego malowania natryskowego obowiązują następujące wymagania:

– Podłoga w odległości do 5 m od źródła wysokiego napięcia powinna być wykonana z materiału
przewodzącego (PN-92/E-05200) i uziemiona (3.6.4.2 a),

– Pracownicy obsługujący agregaty do malowania powinni być wyposażeni w obuwie przewodzące oraz w
rękawice przewodzące (3.3),

– Wszystkie elementy metalowe w urządzeniach oraz przedmioty metalowe, znajdujące się w ich pobliżu,
powinny być uziemione (3.6.4.2 a); malowane przedmioty metalowe należy umieszczać na ostro
zakończonych wieszakach;

– W indywidualnych przypadkach można odstąpić od uziemienia elementów o powierzchni S < 0,5 m

2

, jeżeli

jest spełniony warunek bezpieczeństwa wg PN-92/E-05201;

– Kontrola skuteczności uziemienia malowanych detali – wg 3.2.2.3 p) lub kontrola stopnia ich
naelektryzowania oraz ocena zagrożenia wg PN-92/E-05202;

g) W operacjach malowania natryskowego, wykonywanych w sposób konwencjonalny, za pomocą pistoletów
ręcznych powinny być spełnione następujące wymagania:

– Zasobniki z farbą, powietrzem lub innym gazem i części metalowe pistoletu powinny tworzyć układ
ekwipotencjalny, przez ich połączenie przewodem i uziemienie (3.6.4.2 a),

– Podłoga w strefie malowania powinna być przewodząca (3.1.2.1 c),

– Pracownicy powinni być wyposażeni w odzież (ubrania, obuwie, rękawice), uniemożliwiającą gromadzenie
się na ich ciele ładunku elektrostatycznego (3.3),

– Uchwyt metalowy pistoletu powinien mieć zapewniony kontakt z obnażoną dłonią pracownika lub z

rękawicą przewodzącą (3.3.2 f) w części chwytnej na powierzchni o polu co najmniej 20 cm

2

;

h) Węże i uchwyty w sprzęcie i urządzeniach gaśniczych, stosowanych w obiektach, w których wyznaczono

strefy zagrożenia wybuchem Z0, Z1 lub Z10 powinny być wykonane z materiału o oporze upływu

.

W gaśnicach przenośnych z prądownicą, zamiast wymaganego zmniejszenia oporu upływu, dopuszcza się
postępowanie wg 3.2.2.1 f) ÷ i).

3.6.5 Materiały stałe w postaci zwartej

3.6.5.1 Przedmiot wymagań.

W świetle niniejszych wymagań, za materiały stałe w postaci zwartej uważa się materiały lub wyroby takie,
jak: płyty, folie, pasy, folie, pasy, taśmy, przędza oraz różnorodne przedmioty o nieregularnym kształcie.

3.6.5.2 Wymagania ochrony

a) W obiektach zagrożonych pożarem i/lub wybuchem obowiązują ograniczenia wg 3.1 ÷ 3.5;

b) Przy produkcji, przerobie lub stosowaniu materiałów o oporze elektrycznym właściwym skrośnym

i o

oporze elektrycznym powierzchniowym

, ochrona przed elektrycznością statyczną nie jest wymagana,

jeżeli opór upływu (R

u

) tych materiałów nie przekracza wartości

;

c) Przy produkcji, przerobie lub stosowaniu materiałów zachowujących opór powierzchniowy

przy

wilgotności względnej powietrza к ≤ 50%, ochrona jest konieczna tylko w strefach zagrożenia wybuchem
Z0 oraz w pomieszczeniach (strefach), w których operuje się mediami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤

0,1 mJ;

d) W strefach zagrożenia wybuchem Z1, Z2, Z10 i ewentualnie – Z11, ochronę stosuje się w przypadkach,
gdy na skutek dużej szybkości generowania ładunków, istnieje możliwość powstawania niebezpiecznych
napięć elektrostatycznych.

Ocena zagrożenia – wg PN-92/E-05201;

e) Przy produkcji i przetwórstwie papieru oraz szkła można odstąpić od realizacji ochrony
antyelektrostatycznej po stwierdzeniu braku zagrożenia w wyniku oceny wg PN-92/E-05201. Nie dotyczy to
jednak stref zagrożenia wybuchem Z0 i Z1 oraz pomieszczeń (stref), w których operuje się mediami o
W

zmin

≤ 0,1 mJ;

f) Metalowe walce – prowadzące, dociskowe, naprężające i inne, w czasie ich obracania się muszą mieć
zapewniony opór przejścia (R

p

) w stosunku do korpusu maszyny:

Warunkowo można dopuścić:

(porównaj 3.2.2.3 l);

g) Wszelkie obiekty przewodzące (w szczególności metalowe), stacjonarne i przemieszczane, usytuowane w
zasięgu pola elektrostatycznego wytwarzanego przez sąsiednie urządzenia technologiczne, powinny być
uziemione w sposób niezawodny (3.1.2.5 i 3.2.2.3), przy czym sprzęt ruchomy (pojemniki, wózki itp.)
należy uziemiać przed jego wprowadzeniem do strefy zagrożonej lub przed uruchomieniem urządzenia
wywołującego elektryzację;

h) Nie dopuszcza się stosowania napędów pasowych w strefach zagrożonych wybuchem Z0; napędy takie
nie mogą również być stosowane w strefach Z1 i Z10, jeżeli występują w nich media o minimalnej energii
zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ.

W strefach zagrożonych wybuchem Z1, Z2, Z10 i Z11 dopuszcza się stosowanie napędów pasowych w
obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

> 0,1 mJ, jeżeli:

– prędkość liniowa (v) pasa nie przekracza 30 m/s,

– spełniony jest warunek:

,

gdzie:

R – opór liniowy zmierzony w dowolnym punkcie zewnętrznej powierzchni pasa napędowego – w stosunku
do koła pasowego, Ω,

B – szerokość pasa, m;

W przypadku konieczności stosowania pasów napędowych, należy wykonywać pasy z materiałów

przewodzących o

, lub umieszczać w ich pobliżu metalowe ekrany ochronne, wykonane z siatki lub

blachy, zapobiegające oddziaływaniu indukcyjnemu pola elektrostatycznego w przestrzeni zagrożonej.
Zalecana odległość (d) ekranu (osłony) od pasa napędowego wynosi:

0,25 m ≤ d ≤ 1 m,

Ekran powinien być uziemiony (3.6.5.2 g).

Powierzchni pasów napędowych, wykonanych z materiałów przewodzących, nie wolno nacierać kalafonią,
woskiem lub innymi środkami przeciwślizgowymi, naruszającymi wymagania PN-92/E-05203;

i) Tarcie przy toczeniu się wałków powinno być zmniejszone do minimum.

Nieruchome (nie obracające się) walce lub inne elementy maszyny, kontaktujące się z przemieszczanym
materiałem, należy likwidować we wszystkich przypadkach, jeżeli ich stosowanie nie jest uzasadnione
technologią procesu produkcji;

j) Naprężenia taśmy materiału przemieszczanego na maszynach walcowych należy ograniczać do
niezbędnego minimum. Należy również minimalizować nacisk walców na powierzchnię taśmy, nie
dopuszczając jednak do jej poślizgu;

k) szybkości przebiegu procesów i operacji technologicznych, wywołujących elektryzację materiałów
nieprzewodzących, należy zmniejszać do minimum, uwarunkowanego przepisem technologicznym. W
szczególności, należy minimalizować prędkości przemieszczania materiałów na maszynach walcowych takich
jak: kalandry, powlekarki, drukarki itp.;

l) Taśmy transporterów (przenośników taśmowych), stosowane w strefach zagrożenia wybuchem Z0 oraz w
strefach zagrożenia wybuchem Z1 lub Z10, w których znajdują się media o minimalnej energii zapłonu
W

zmin

≤ 0,1 mJ, powinny spełniać następujące wymagania:

– opór elektryczny – wg PN-92/E-05203,

– prędkość liniowa (v) przesuwu taśmy transportera nie może przekraczać 0,5 m/s:

W obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

> 0,1 mJ, w strefach zagrożenia wybuchem Z1,

Z2, Z10 i Z11 dopuszcza się prędkość przesuwu taśmy:

v ≤ 5 m/s;

m) Kable i przewody z izolacją zewnętrzną podlegają ochronie w strefach zagrożenia wybuchem Z0 i Z1,
tylko w przypadkach, gdy przewiduje się czyszczenie ich powierzchni lub wykonywanie innych czynności,
mogących wywołać elektryzację.

W celu zapobieżenia niebezpiecznemu naelektryzowaniu izolacji kabli (przewodów), zaleca się przetarcie ich
powierzchni tkaniną, zwilżoną roztworem glicerynowo-wodnym w stosunku objętościowym 1:1 lub
antystatyzację za pomocą odpowiednich związków powierzchniowo czynnych. Kontrola skuteczności zabiegu
– wg PN-92/E-05201;

n) Jeżeli istnieje możliwość naelektryzowania materiałów/wyrobów o płaskiej powierzchni w stopniu
wywołującym zagrożenie pożarowe i/lub wybuchowe (ocena wg PN-92/E-05201), zagrożenie dla personelu
lub inne zakłócenia w procesie produkcji, należy stosować antystatyzację tych materiałów lub neutralizatory
ładunku elektrostatycznego (PN-92/E-05200);

o) Do likwidacji ładunku elektrostatycznego na materiałach/wyrobach o płaskiej powierzchni należy

stosować neutralizatory ładunku elektrostatycznego

1)

.

p) Jeżeli niebezpiecznemu naelektryzowaniu ulegają materiały lub wyroby o nieregularnym kształcie
(złożonej geometrii), preferuje się następujące środki ochrony:

– antystatyzację materiału np. przez odpowiednie zwiększenie przewodności powierzchniowej,

– stosowanie nadmuchu zjonizowanego powietrza.

Kontrola skuteczności ochrony – wg kryteriów podanych w PN-92/E-05201.

INFORMACJE DODATKOWE

1 Instytucja opracowująca normę

– Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa.

2 Normy związane

PN-86/E-05003-01 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Wymagania ogólne

PN-86/E-05003-02 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona podstawowa

PN-89/E-05003-03 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona obostrzona

PN-92/E-05003-04 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona specjalna

PN-92/E-05009-41 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona zapewniająca bezpieczeństwo.
Ochrona przeciwporażeniowa

PN-92/E-05200 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Terminologia

PN-92/E-05201 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Metody oceny zagrożeń wywołanych elektryzacją
materiałów dielektrycznych stałych. Metody oceny zagrożenia pożarowego i/lub wybuchowego

PN-92/E-05202 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Bezpieczeństwo pożarowe i/lub wybuchowe.
Wymagania ogólne

PN-92/E-05203 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Materiały i wyroby stosowane w obiektach oraz
strefach zagrożonych wybuchem. Metody oporu elektrycznego właściwego i oporu upływu

PN-78/O-91035 Obuwie ochronne prądoprzewodzące

3 Autor projektu normy

mgr Jan Maria Kowalski, Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa.

4 Przykład organizacji ochrony przed elektrycznością statyczną w zakładzie (przedsiębiorstwie)

4.1 Zakres stosowania ochrony i służby techniczne zobowiązane do jej realizacji.

Ochrona przed elektrycznością statyczną obejmuje niezbędną ochronę majątku trwałego w postaci
obiektów, instalacji i urządzeń produkcyjnych oraz ochronę zatrudnionego personelu.

Ze względu na szeroki aspekt problemowy, uwarunkowany różnorodnością zakłóceń wywoływanych przez
elektryczność statyczną, organizacją, realizacją i kontrolą skuteczności ochrony zajmują się odpowiednie
służby produkcyjne, a zwłaszcza:

– badawczo-projektowe,

– technologiczne,

– elektroenergetyczne,

– bezpieczeństwa i higieny pracy,

– zapobiegania pożarom.

4.2 Służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz służby zapobiegania pożarom

przy ewentualnym współudziale innych służb dozoru technicznego ustalają (wg p. 2 i 3 niniejszej normy):

– czy w poszczególnych obiektach lub instalacjach produkcyjnych może występować zjawisko
elektrycznością statycznej;

– czy zjawisko to może, w danych warunkach, wywoływać zakłócenia i jakiego rodzaju zakłócenia są
dominujące: pożar lub wybuch, szkodliwe oddziaływanie biologiczne, zaburzenia w procesie produkcji,
destrukcyjne działanie na elementy mikroelektroniki, zakłócenia w funkcjonowaniu aparatury pomiarowo-
kontrolnej, diagnostycznej, urządzeń sterujących lub regulacyjnych, czy też – układów przetwarzanie
informacji (systemy komputerowe) itp.;

– w których obiektach i w jakim zakresie wymagana jest realizacja ochrony.

4.3 Zadania służby dozoru technicznego, odpowiedzialnej za stan ochrony przed elektrycznością statyczną

– koordynacja całokształtu przedsięwzięć, związanych z realizacją ochrony przed elektrycznością statyczną
na terenie macierzystego przedsiębiorstwa, a w szczególności:

a) ustalanie potrzeb zakładu w zakresie likwidacji skutków występowania elektryczności statycznej,
stosownie do warunków lokalnych, w oparciu o przesłanki techniczno-ekonomiczne;

b) zlecanie złożonych lub kontrowersyjnych problemów do rozwiązania lub rozstrzygnięcia w
wyspecjalizowanych ośrodkach naukowo-badawczych;

c) opracowywanie programów stosowania środków ochrony antyelektrostatycznej, odpowiednio do profilu i
specyfiki poszczególnych działów produkcji lub branży, z uwzględnieniem przydziału zadań dla innych służb;

d) nadzór nad realizacją ochrony wg określonego programu;

e) sporządzanie wniosków odnośnie wprowadzenia niezbędnych uzupełnień do instrukcji ruchowych –
technologicznych, obsługi urządzeń elektroenergetycznych, bhp i bezpieczeństwa pożarowego, pomiarów i
sterowania oraz innych, wg potrzeb wynikających z wymagań ochrony;

f) ustalenie trybu i częstotliwości przeprowadzania kontroli stanu i skuteczności zastosowanych środków
ochrony;

g) organizowanie okresowych instruktaży i szkolenia personelu, zatrudnionego na stanowiskach
zagrożonych elektrycznością statyczną.

4.4 Kierownicy komórek organizacyjnych zakładu (przedsiębiorstwa)

o profilu badawczym, projektowym lub technologiczno-produkcyjnym, współdziałają z wyznaczoną służbą
dozoru w zakresie określonym w 3.3, sprawują również bezpośredni nadzór nad przestrzeganiem
postanowień wynikających z niniejszej normy oraz ewentualnie opracowanych, na jej podstawie,
wewnętrznych (zakładowych, wydziałowych, oddziałowych itp.) instrukcji eksploatacyjnych, w zakresie
stosowania i kontroli skuteczności środków ochrony, wg 2.3 c) niniejszej normy.

5 Neutralizatory ładunku elektrostatycznego zapewniają efektywną likwidację ładunku na płaskich
powierzchniach z zastrzeżeniem, że:

a) nie stosuje się neutralizatorów indukcyjnych („pasywnych”) w obecności mediów o minimalnej energii
zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ,

b) nie stosuje się niektórych neutralizatorów indukcyjnych (tzw. „zbieraczy” lub „grzebieni”) bez ich
zweryfikowania przez ośrodek specjalistyczny,

c) neutralizatory wysokonapięciowe, przeznaczone do stosowania w środowiskach zagrożonych pożarem
i/lub wybuchem powinny być do tych warunków odpowiednio przystosowane oraz mieć atest, wydany przez

uprawniony organ,

d) neutralizatory radioizotopowe mogą być stosowane bez ograniczeń, pod warunkiem spełnienia wymagań
ochrony radiologicznej, wg właściwych przepisów,

e) instalowanie dowolnego typu neutralizatorów w obiektach zagrożonych pożarem i/lub wybuchem wymaga
konsultacji specjalistycznej,

f) skuteczność neutralizatorów kontroluje się wg PN-92/E-05201.

1) Patrz Informacje dodatkowe p. 5.