C Documents and Settings czytelnia Ustawienia lokalne Dane aplikacji WKPolska siplex download 64253

Spis treści

Wykaz skrótów ...........................................................................................................................11

Rozdział pierwszy
Rys historyczny współpracy sądowej w sprawach cywilnych
i handlowych we Wspólnotach Europejskich i Unii Europejskiej ................................13

1. Międzynarodowe postępowanie cywilne i prawo prywatne międzynarodowe ...13

1.1. Rys historyczny .........................................................................................................13
1.2. Źródła europejskiego prawa cywilnego procesowego i prywatnego

międzynarodowego .................................................................................................17
1.2.1. Źródła międzynarodowego postępowania cywilnego ...........................17
1.2.2. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego ......................................19

2. Perspektywy ujednolicenia prawa cywilnego państw członkowskich

Unii Europejskiej ...............................................................................................................21
2.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................21
2.2. Próby tworzenia jednolitych norm materialnych ...............................................25

3. Planowane regulacje

.........................................................................................................30

Rozdział drugi
Europejskie prawo procesowe ...............................................................................................31

1. Jurysdykcja oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach

cywilnych i handlowych w rozporządzeniu „Bruksela I” ..........................................31
1.1. Przedmiotowy zakres zastosowania ......................................................................31
1.2. Terytorialny i czasowy zakres zastosowania ........................................................33
1.3. Stosunek do innych instrumentów prawnych ....................................................33
1.4. Jurysdykcja ogólna ...................................................................................................34
1.5. Jurysdykcja szczególna ............................................................................................35
1.6. Jurysdykcja w sprawach ubezpieczeniowych .....................................................41

1.6.1. Uwagi ogólne .................................................................................................41
1.6.2. Reguły dotyczące jurysdykcji

......................................................................41

1.6.3. Ograniczenia w zakresie zawierania umów o jurysdykcję ....................42

1.7. Jurysdykcja w sprawach konsumenckich ............................................................43

1.7.1. Uwagi ogólne .................................................................................................43
1.7.2. Reguły jurysdykcji ........................................................................................44
1.7.3. Ograniczenia w zakresie zawierania umów o jurysdykcję ....................44

1.8. Jurysdykcja w sprawach wynikających z indywidualnych umów o pracę ....44

1.8.1. Uwagi ogólne .................................................................................................44
1.8.2. Reguły jurysdykcji ........................................................................................45

1.9. Jurysdykcja wyłączna ..............................................................................................46

1.9.1. Uwagi ogólne .................................................................................................46
1.9.2. Przypadki jurysdykcji wyłącznej ................................................................47

1.10. Umowy jurysdykcyjne ............................................................................................49
1.11. Jurysdykcja na skutek wdania się pozwanego w spór .......................................54
1.12. Jurysdykcja w postępowaniu zabezpieczającym ................................................56
1.13. Badanie jurysdykcji i dopuszczalność postępowania ........................................56
1.14. Zawisłość spraw i sprawy pozostające ze sobą w związku ...............................57

1.14.1. Uwagi ogólne .................................................................................................57
1.14.2. Sprawy pozostające ze sobą w związku ...................................................59

1.15. Uznanie i stwierdzenie wykonalności ...................................................................62

1.15.1. Uwagi ogólne .................................................................................................62
1.15.2. Podstawy odmowy uznania i stwierdzenia wykonalności ....................63
1.15.3. Tryb i skutki uznania .....................................................................................68

1.16. Postępowanie o stwierdzenie wykonalności ........................................................69

1.16.1. Uwagi ogólne .................................................................................................69
1.16.2. Postępowanie w pierwszej instancji...........................................................70

1.16.2.1. Charakter postępowania o stwierdzenie

wykonalności orzeczenia ............................................................73

1.16.2.2. Rozpoznanie wniosku .................................................................73

1.16.3. Postępowanie odwoławcze ..........................................................................74
1.16.4. Wykonanie orzeczenia ..................................................................................77

2. Europejski tytuł egzekucyjny

..........................................................................................77

2.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................77
2.2. Geneza regulacji

........................................................................................................78

2.3. Przedmiot regulacji

..................................................................................................78

2.4. Zakres zastosowania ...............................................................................................79

2.4.1. Przedmiotowy zakres zastosowania ..........................................................79
2.4.2. Terytorialny zakres zastosowania ..............................................................80
2.4.3. Czasowy zakres zastosowania ...................................................................81

2.5. Terminologia ..............................................................................................................81
2.6. Europejski tytuł egzekucyjny .................................................................................81

2.6.1. Wydanie ETE ..................................................................................................82
2.6.2. Kwestie szczegółowe ....................................................................................84
2.6.3. Środki zaskarżenia ........................................................................................84

2.7. Minimalne standardy postępowania w państwie pochodzenia

orzeczenia ..................................................................................................................86

2.8. Skutki wydania zaświadczenia ETE ......................................................................89

2.8.1. Egzekucja w państwie członkowskim wykonania ..................................89
2.8.2. Klauzula wykonalności ................................................................................89
2.8.3. Zakaz żądania kaucji ....................................................................................90
2.8.4. Odmowa wykonania egzekucji ..................................................................90
2.8.5. Ochrona dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym ...............................91

2.9. Stosunek do innych regulacji ..................................................................................92

2.10. Zaświadczenie ETE w prawie polskim .................................................................92

3. Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń

w sprawach małżeńskich i dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej
(„Bruksela II bis”) ...............................................................................................................96
3.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................96
3.2. Przedmiotowy zakres zastosowania .....................................................................98
3.3. Terytorialny i czasowy zakres zastosowania ......................................................100
3.4. Wyjątki dotyczące uznania i wykonalności orzeczeń .......................................100
3.5. Jurysdykcja ..............................................................................................................101

3.5.1. Jurysdykcja w sprawach dotyczących rozwodu, separacji

lub unieważnienia małżeństwa ...............................................................101

3.5.2. Jurysdykcja w sprawach dotyczących odpowiedzialności

rodzicielskiej ................................................................................................105
3.5.2.1. Jurysdykcja w oparciu o obecność dziecka .............................105
3.5.2.2. Jurysdykcja w przypadku uprowadzenia dziecka ................106
3.5.2.3. Jurysdykcja dla wniosku wzajemnego ....................................106

3.5.3. Jurysdykcja w odniesieniu do środków tymczasowych

i zabezpieczających ....................................................................................107

3.5.4. Badanie jurysdykcji

.....................................................................................107

3.5.5. Badanie dopuszczalności postępowania .................................................108
3.5.6. Zawisłość spraw i postępowania zależne ................................................108
3.5.7. Skutek zawisłości spraw oraz wystąpienia postępowań zależnych ...109

3.6. Uznanie i stwierdzenie wykonalności .................................................................110

3.6.1. Zakres uznania lub stwierdzenia wykonalności ....................................110
3.6.2. Warunki uznania lub stwierdzenia wykonalności .................................110
3.6.3. Podstawy odmowy uznania ......................................................................111
3.6.4. Tryb uznania

.................................................................................................112

3.6.5. Postępowanie o stwierdzenie wykonalności ..........................................113
3.6.6. Postępowanie odwoławcze

........................................................................114

3.6.7. Zniesienie exequatur ....................................................................................114

3.7. Stosunek do innych regulacji prawnych ............................................................116

4. Współpraca państw członkowskich w zakresie doręczeń

oraz przeprowadzania dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych .......117
4.1. Doręczenie dokumentów sądowych i pozasądowych .....................................117

4.1.1. Rozwój regulacji dotyczących doręczania dokumentów

sądowych .....................................................................................................117

4.1.2. Cele regulacji ................................................................................................119
4.1.3. Przedmiot regulacji i zakres zastosowania ..............................................120
4.1.4. Przekazywanie i doręczanie dokumentów w ramach systemu

rekwizycji .....................................................................................................123

4.1.5. Inne środki przekazywania i doręczania dokumentów sądowych ....133
4.1.6. Niestawiennictwo pozwanego

..................................................................136

4.1.7. Stosunek do innych regulacji prawnych .................................................138

4.2. Współpraca w zakresie przeprowadzania dowodów .......................................138

4.2.1. Geneza i cel regulacji .................................................................................138
4.2.2. Zakres zastosowania ...................................................................................140

4.2.3. System rekwizycji czynnej w ramach procedury

transgranicznego przeprowadzania dowodu .......................................142

4.2.4. System rekwizycji biernej w ramach procedury

transgranicznego przeprowadzania dowodu .......................................151

4.2.5. Uwagi końcowe ...........................................................................................153

Rozdział trzeci
Pomoc prawa w sporach transgranicznych ........................................................................154

1. Uwagi ogólne

...................................................................................................................154

2. Transpozycja dyrektywy 2003/8/WE do krajowego porządku prawnego .............157

2.1. Cel regulacji .............................................................................................................157
2.2. Terminologia ............................................................................................................159
2.3. Zagadnienia kolizyjne

............................................................................................161

2.4. Rozwiązania ustawowe a regulacja w kodeksie postępowania

cywilnego .................................................................................................................162

2.5. Zakres zastosowania ustawy ...............................................................................163

2.5.1. Zakres podmiotowy ...................................................................................163
2.5.2. Zakres przedmiotowy ................................................................................165
2.5.3. Zakres terytorialny i czasowy dyrektywy ...............................................167

2.6. Prawo pomocy w postępowaniu prowadzonym w Rzeczypospolitej

Polskiej ......................................................................................................................168
2.6.1. Wniosek o udzielenie prawa pomocy w postępowaniu

prowadzonym w Rzeczypospolitej Polskiej ...........................................168

2.6.2. Rozpoznanie wniosku ................................................................................171

2.7. Prawo pomocy w postępowaniu prowadzonym w innym państwie

członkowskim ..........................................................................................................174
2.7.1. Wniosek o udzielenie pomocy w postępowaniu prowadzonym

w innym państwie członkowskim ...........................................................174

2.7.2. Rozpoznanie wniosku ................................................................................175

2.8. Uwagi końcowe

.......................................................................................................176

Rozdział czwarty
Europejskie prawo prywatne międzynarodowe ..............................................................178

1. Prawo właściwe dla zobowiązań umownych według konwencji rzymskiej ........178

1.1. Uwagi ogólne ..........................................................................................................178
1.2. Zakres stosowania konwencji ...............................................................................179
1.3. Wybór prawa ...........................................................................................................181
1.4. Prawo właściwe w razie braku wyboru prawa ..................................................183

1.4.1. Umowy konsumenckie

...............................................................................185

1.4.2. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie ..........................................186
1.4.3. Prawo właściwe dla indywidualnych umów o pracę ...........................188

1.5. Zakres statutu kontraktowego

..............................................................................192

1.6. Wyłączenie odesłania .............................................................................................194
1.7. Przelew wierzytelności ..........................................................................................195
1.8. Przejście wierzytelności z mocy prawa ...............................................................197
1.9. Dowody ....................................................................................................................197

1.10. Porządek publiczny ................................................................................................198
1.11. Jednolita wykładnia................................................................................................199
1.12. Państwa nieposiadające jednolitego systemu prawnego .................................199
1.13. Pierwszeństwo prawa wspólnotowego ..............................................................202

2. Projekt rozporządzenia o prawie właściwym dla zobowiązań umownych..........202

2.1. Uwagi ogólne ..........................................................................................................202
2.2. Zakres zastosowania .............................................................................................204
2.3. Stosowanie prawa państw niebędących państwami członkowskimi ............206
2.4. Wybór prawa ...........................................................................................................207
2.5. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie .......................................................209
2.6. Prawo właściwe w razie braku wyboru prawa ..................................................210

2.6.1. Umowy konsumenckie

...............................................................................211

2.6.2. Indywidualne umowy o pracę ..................................................................213
2.6.3. Umowy zawierane przez przedstawiciela ..............................................215
2.6.4. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie ...........................................216

2.7. Istnienie i ważność materialna umowy ...............................................................217
2.8. Ważność ze względu na formę .............................................................................218
2.9. Zakres obowiązywania prawa właściwego dla umowy...................................219

2.10. Cesja roszczeń i umowny przelew wierzytelności............................................219
2.11. Ustawowe przejście wierzytelności .....................................................................220
2.12. Wielość dłużników .................................................................................................221
2.13. Ustawowa kompensacja ........................................................................................221
2.14. Ciężar dowodu .......................................................................................................222
2.15. Zdefiniowanie miejsca zwykłego pobytu ...........................................................222
2.16. Wyłączenie odesłania .............................................................................................222
2.17. Porządek publiczny ................................................................................................223
2.18. Państwa nieposiadające jednolitego systemu prawnego .................................223
2.19. Stosunek do innych przepisów wspólnotowych ..............................................224
2.20. Stosunek do istniejących konwencji międzynarodowych ...............................225

3. Prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych ....................................................226

3.1. Uwagi ogólne ..........................................................................................................226
3.2. Zakres zastosowania ..............................................................................................227
3.3. Czyny niedozwolone .............................................................................................229

3.3.1. Odpowiedzialność za produkt

..................................................................230

3.3.2. Nieuczciwa konkurencja i praktyki naruszające konkurencję ............232
3.3.3. Naruszenie prywatności i dóbr osobistych .............................................233
3.3.4. Naruszenie środowiska ..............................................................................234
3.3.5. Naruszenie praw własności intelektualnej .............................................234

3.4. Bezpodstawne wzbogacenie ................................................................................235
3.5. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia .........................................................235
3.6. Wybór prawa ...........................................................................................................236
3.7. Zakres stosowania prawa właściwego ................................................................237
3.8. Nadrzędność bezwzględnie obowiązujących przepisów ................................237
3.9. Bezpośrednie powództwo przeciwko ubezpieczycielowi osoby

odpowiedzialnej .....................................................................................................238

3.10. Subrogacja ................................................................................................................238
3.11. Subrogacja w przypadku odpowiedzialności kilku osób .................................239
3.12. Ważność co do formy .............................................................................................239
3.13. Ciężar dowodu ........................................................................................................239
3.14. Miejsce stałego pobytu

...........................................................................................239

3.15. Wyłączenie odesłania .............................................................................................239
3.16. Porządek publiczny ...............................................................................................240

4. Regulacje kolizyjne w innych aktach prawa wspólnotowego

i ich implementacja do prawa polskiego .....................................................................240
4.1. Uwagi ogólne ..........................................................................................................240
4.2. Implementacja dyrektyw do prawa polskiego ..................................................242

Rozdział piąty
Europejskie międzynarodowe prawo upadłościowe ......................................................256

1. Uwagi wstępne

................................................................................................................256

2. Zakres zastosowania

.......................................................................................................259

3. Postępowanie główne

.....................................................................................................261

4. Uznanie zagranicznych postępowań upadłościowych ............................................264
5. Przebieg i zakres postępowania wtórnego .................................................................270
6. Wstrzymanie likwidacji

..................................................................................................272

7. Zawiadomienie wierzycieli i zgłaszanie ich wierzytelności .....................................272
8. Czasowy zakres obowiązywania rozporządzenia .....................................................273

Rozdział szósty
Europejski nakaz zapłaty.......................................................................................................274

1. Geneza projektu ................................................................................................................274
2. Zakres zastosowania .........................................................................................................274
3. Właściwość sądów.............................................................................................................275
4. Wniosek o europejski nakaz zapłaty .............................................................................275
5. Badanie wniosku przez sąd .............................................................................................276
6. Zawiadomienie pozwanego o wniosku ........................................................................278
7. Odpowiedź na wniosek i jego skutki ............................................................................279
8. Europejski nakaz zapłaty i jego wykonanie .................................................................279
9. Sprzeciw wobec europejskiego nakazu zapłaty i jego skutki ....................................280

10. Opłaty sądowe ...................................................................................................................280
11. Pozostałe kwestie związane z postępowaniem ............................................................281

Rozdział siódmy
Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń ............................................282

1. Geneza rozporządzenia .................................................................................................282
2. Przedmiot rozporządzenia ............................................................................................283
3. Zakres zastosowania

.......................................................................................................283

4. Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń ......................................283
5. Uznawanie i wykonywanie orzeczeń w innym państwie członkowskim ............285

Orzeczenia Europejskiego Trybunału Wspólnot Europejskich ....................................287

Wykaz wykorzystanej literatury ..........................................................................................291

WYKAZ SKRÓTÓW

ECR — European Court Reports
EFTA — Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
EKC — Europejski Kodeks Cywilny
ENZ — Europejski Nakaz Zapłaty
k.c. — ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
k.k. — ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
k.p. — ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. — Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21,

poz. 34 z późn. zm.)

k.p.c. — ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. — Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43,

poz. 296 z późn. zm.)

KPP — Kwartalnik Prawa Prywatnego
k.r.o. — ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9,

poz. 59 z późn. zm.)

OSNK — Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSPiKA — Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
PiP — Państwo i Prawo
PP — Przegląd Podatkowy
PPH — Przegląd Prawa Handlowego
PPHZ — Problemy Prawne Handlu Zagranicznego
p.p.m. — ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U.

Nr 46, poz. 290)

p.p.s.a. — ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. — Prawo o postępowaniu przed sądami admi-

nistracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270)

pr. bank. — ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. — Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r.

Nr 72, poz. 665 z późn. zm.)

p.u.n. — ustawa z dnia 27 lutego 2003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60,

poz. 535)

p.u.s.p. — ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U.

Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)

RPEiS — Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Slg. — Sammlung der Rechtsprechung des Gerichtshofes und des Gerichts erster In-

stant

St. Praw. — Studia Prawnicze
St. Pr.–Ek. — Studia Prawno–Ekonomiczne
TUE — traktat o ustanowieniu Unii Europejskiej

TWE — traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską
u.o.n.p.k. — ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów

oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny
(Dz. U. Nr 22, poz. 271)

WPP — Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZOTSiSPI — Zbiór Orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji

Rozdzia³ pierwszy

RYS HISTORYCZNY WSPÓ£PRACY S¥DOWEJ

W SPRAWACH CYWILNYCH I HANDLOWYCH

WE WSPÓLNOTACH EUROPEJSKICH I UNII EUROPEJSKIEJ

1. Miêdzynarodowe postêpowanie cywilne i prawo

prywatne miêdzynarodowe

1.1. Rys historyczny

Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych rozpoczęła

się od uwidocznienia potrzeby respektowania orzeczeń zapadłych w jednym
państwie członkowskim w innych państwach w celu zapewnienia realiza-
cji idei wspólnego rynku gospodarczego. Na podstawie art. 220 tiret trzecie
(obecnie art. 293 tiret trzecie) traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
z 25 marca 1957 r. państwa członkowskie dawnego EWG zobowiązały się pod-
jąć, w razie konieczności, negocjacje w celu zapewnienia swoim obywatelom
„uproszczenia formalności dotyczących wzajemnego uznawania i wykony-
wania orzeczeń sądowych i arbitrażowych”.

W celu realizacji tego obowiązku na posiedzeniu Rady Ministrów Wspól-

not Europejskich w Brukseli, czyli wówczas Belgii, Francji, Holandii, Luksem-
burga, Niemiec i Włoch, przedstawiciele tych państw podpisali 27 września
1968 r. konwencję o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w spra-
wach cywilnych i handlowych (tekst jedn. Dz. Urz. WE C 27 z 27.01.1968).
Zrezygnowano jednak z regulowania uznawania i wykonywania orzeczeń ar-
bitrażowych, mimo zobowiązania wynikającego z art. 220 tiret trzecie traktatu
rzymskiego z 1957 r. o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej,
ponieważ 10 czerwca 1958 r. podpisano konwencję nowojorską o uznawa-
niu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych. Należy zazna-
czyć, że oprócz zobowiązania wynikającego z traktatu rzymskiego konwencja
brukselska zawierała także rozwiązania dotyczące jurysdykcji bezpośredniej
krajowej; istotne jest także, że zastosowanie konwencji brukselskiej nie zo-
stało ograniczone jedynie do stanów faktycznych, w których występują oby-
watele państw członkowskich EWG. Kryterium wyznaczającym jurysdykcję

podstawy
prawne

konwencja
brukselska

krajową jest tu bowiem domicyl pozwanego na terytorium państwa człon-
kowskiego EWG.

Konwencja brukselska weszła w życie 1 lutego 1973 r., po jej ratyfikacji

przez wszystkie państwa członkowskie EWG. Do tej konwencji, po rozsze-
rzeniu EWG, przystępowały kolejne państwa: na mocy konwencji luksem-
burskiej z 9 października 1978 r. — Wielka Brytania, Dania i Irlandia, na pod-
stawie konwencji z Donostia–San Sebastian z 26 maja 1989 r. — Hiszpania
i Portugalia i na mocy konwencji brukselskiej z 29 listopada 1996 r. — Austria,
Szwecja i Finlandia. Każda konwencja, na mocy której kolejne państwa przy-
stępowały do tej konwencji (nowi członkowie Wspólnot Europejskich i Unii
Europejskiej), wprowadzała zmiany w jej pierwotnym tekście. Wynikały one
najczęściej z problemów związanych ze stosowaniem konwencji, uwidocznio-
nych w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Najwięcej
zmian wprowadzono konwencją luksemburską o przystąpieniu do konwencji
Wielkiej Brytanii i Irlandii w związku z potrzebą dostosowania jej do syste-
mu prawnego common law (1978 r.). Istotne znaczenie miała także konwencja
z Donostia–San Sebastian z 1998 r., ponieważ wprowadzono do niej zmiany
zawarte wcześniej w konwencji lugańskiej. Chodziło oczywiście o ujednoli-
cenie obu instrumentów prawnych.

Rozwiązania zawarte w konwencji brukselskiej były przedmiotem zain-

teresowania także państw niebędących członkami EWG, a później Wspólnoty
Europejskiej. W szczególności państwa skupione w Europejskim Stowarzysze-
niu Wolnego Handlu (EFTA) widziały w rozwiązaniach przyjętych w konwen-
cji brukselskiej korzyści dla rozwoju handlu międzynarodowego. Jednakże ich
przystąpienie do konwencji brukselskiej było niemożliwe, jako że z uwagi na
delegację w art. 220 tiret trzecie traktatu rzymskiego z 1957 r. o ustanowieniu
Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej była ona aktem zamkniętym tylko dla
państw członkowskich EWG (WE). W związku z tym zdecydowano wybrać
inną drogę zmierzającą do unifikacji rozwiązań obowiązujących we Wspól-
notach Europejskich i krajach EFTA, dotyczących jurysdykcji oraz uznawa-
nia i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych. Chodziło
o stworzenie równoległej do konwencji brukselskiej konwencji opartej na roz-
wiązaniach tej pierwszej, ale otwartej dla państw EFTA i państw członkow-
skich Wspólnot Europejskich.

Rozpoczęto zatem prace nad przygotowaniem takiej równoległej kon-

wencji, które doprowadziły, po trzech latach, do przygotowania sprawozdania.
Ze strony EWG autorem sprawozdania był Belg P. Jenard, ze strony EFTA Fin
G. Moeller. Prace prowadzone były pod przewodnictwem Włocha A. Saggio
(ze strony EWG) i Szwajcara J. Voyame (ze strony EFTA). Konwencję podpisa-
ło w Lugano 16 września 1988 r. dwanaście państw — ówczesnych członków
Wspólnot Europejskich i sześć państw należących do EFTA. Została ona spo-
rządzona w czternastu językach i wszystkie wersje językowe są autentyczne.
Konwencji towarzyszą także trzy protokoły stanowiące jej integralną część
oraz trzy deklaracje. Konwencja weszła w życie w stosunku do Francji, Ho-
landii i Szwajcarii 1 stycznia 1992 r., w stosunku do Luksemburga — 1 lutego

konwencje

akcesyjne

konwencje

akcesyjne

konwencja

lugañska

konwencja

lugañska

1992 r., Wielkiej Brytanii — 1 maja 1992 r., Portugalii — 1 lipca 1992 r., Włoch
— 1 grudnia 1992 r., Szwecji — 1 marca 1993 r., Norwegii — 1 maja 1993 r.,
Finlandii — 1 lipca 1993 r., Irlandii — 1 grudnia 1993 r., Hiszpanii — 1 listo-
pada 1994 r., Niemiec — 1 marca 1995 r., Islandii — 1 grudnia 1995 r., Danii
— 1 marca 1996 r., Austrii — 1 września 1996 r., Grecji — 1 września 1997 r.
i Belgii — 1 października 1997 r. Należy podkreślić, że konwencja lugańska
weszła w życie po jej ratyfikowaniu przez Szwajcarię, czyli 1 stycznia 1992 r.
W stosunku do Polski konwencja lugańska weszła w życie 1 lutego 2000 r.
(Dz. U. Nr 10, poz. 132).

Po powstaniu Unii Europejskiej większą wagę niż wcześniej przywią-

zywano do problematyki współpracy sądowej w sprawach cywilnych i han-
dlowych oraz współpracy w sprawach karnych. Pierwotnie problematyka ta
została ujęta w tzw. III filarze Unii Europejskiej, obok filaru wspólnotowego
(I) i filaru obejmującego wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa (II).
Instrumentem prawnym współpracy w ramach III filaru w zakresie spraw cy-
wilnych i handlowych miała być umowa międzynarodowa. Dotychczas istnia-
ła jedynie konwencja brukselska z 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orze-
czeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych oraz konwencja rzymska
z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych. W związku z tym
przystąpiono do opracowywania kolejnych konwencji. Pierwszą próbą było
przygotowanie oraz podpisanie przez państwa członkowskie Unii Europej-
skiej w dniu 23 listopada 1995 r. konwencji o międzynarodowym postępo-
waniu dotyczącym niewypłacalności. Nie została ona jednak ratyfikowana
— z przyczyn wyłącznie politycznych — przez Wielką Brytanię i dlatego nie
weszła w życie.

Przygotowano także konwencję o doręczaniu pism sądowych i pozasą-

dowych w sprawach cywilnych lub handlowych w państwach członkowskich
z 27 maja 1997 r. (Dz. Urz. UE C 261 z 27.08.1997) i konwencję o jurysdykcji
oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich z 28 maja
1998 r. („Bruksela II”; Dz. Urz. UE C 221 z 16.07.1998). Konwencja ta nigdy jed-
nak nie weszła w życie.

Postanowiono także zaliczyć do dorobku prawnego Unii Europejskiej

(tzw. acquis communautaire) niektóre konwencje opracowane przez Haską Kon-
ferencję Prawa Prywatnego i Rady Europy.

Jakkolwiek po wejściu w życie traktatu z Maastricht (traktatu o Unii Eu-

ropejskiej) można było zaobserwować pewne ożywienie w tym zakresie, to
jednak dopiero traktat amsterdamski z 2 października 1997 r. utorował dro-
gę dynamicznemu rozwojowi współpracy sądowej w sprawach cywilnych
i handlowych w Unii Europejskiej. Zauważono bowiem, że mankamentem
dotychczasowego rozwoju tej współpracy było wykorzystywanie, w celu ujed-
nolicania prawideł dotyczących głównie międzynarodowego postępowania
cywilnego, umów międzynarodowych, które przecież wymagają procesu raty-
fikacji, ale także ratyfikacji ich kolejnych zmian. Traktat amsterdamski wszedł
w życie 1 maja 1997 r.; na mocy jego art. 61 lit. c, art. 65 i 67 przesunięto ob-
szar „współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych” z filaru III

wspó³praca
w ramach
III filaru

konwencje

traktat
amsterdamski

do I (wspólnotowego) Unii Europejskiej. W ramach I filaru Unii Europejskiej
współpraca mogła bowiem się rozwijać w oparciu o prawo wspólnotowe, czyli
głównie rozporządzenia, dyrektywy i decyzje. Rada Unii Europejskiej na pod-
stawie traktatu amsterdamskiego uzyskała uprawnienie do tworzenia prawa
wspólnotowego w tym obszarze. Problematyka współpracy sądowej w spra-
wach cywilnych została umieszczona w tytule IV traktatu, czyli wśród zagad-
nień dotyczących wiz, azylu i imigracji oraz innych zagadnień związanych ze
swobodnym przepływem osób. Przepis art. 61 lit. c traktatu w wersji ustalo-
nej traktatem amsterdamskim stanowi, że w celu stopniowego ustanowienia
obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Rada przyjmuje środki
w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych przewidziane w art.
65 traktatu. Natomiast przepis art. 65 stanowi, że w niezbędnym zakresie po-
trzebnym do zapewnienia właściwego funkcjonowania rynku wewnętrzne-
go środki w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlo-
wych mają charakter transgraniczny, powinny być podjęte zgodnie z art. 67
traktatu i zmierzają m.in. do:

– poprawy i uproszczenia systemu transgranicznego doręczania doku-

mentów sądowych i pozasądowych, współpracy w dziedzinie prze-
prowadzania dowodów, uznawania i wykonywania orzeczeń w spra-
wach cywilnych i handlowych, w tym decyzji pozasądowych;

– wspierania zgodności norm mających zastosowanie w państwach

członkowskich w dziedzinie kolizji ustaw i sporów o właściwość;

– usuwania przeszkód w należytym przebiegu postępowań cywilnych,

wspierając w razie potrzeby zgodność norm postępowania cywilnego,
mających zastosowanie w państwach członkowskich.

Przepis art. 69 traktatu oraz protokoły dotyczące pozycji Wielkiej Brytanii,

Irlandii i Danii stanowią, że te państwa nie uczestniczą w środkach podejmo-
wanych przez Radę, dotyczących współpracy sądowej w sprawach cywilnych
i handlowych. Wielka Brytania i Irlandia mogą jednak brać udział w przyjmo-
waniu i stosowaniu tych środków przez każdorazowe złożenie odpowiedniego
oświadczenia. Należy podkreślić, że dotychczas oba państwa uczestniczą we
wszystkich środkach wspólnotowych obejmujących ten obszar współpracy.
Natomiast Dania nie uczestniczy w ich przyjmowaniu i stosowaniu, protokół
o pozycji Danii nie przewiduje bowiem przystąpienia przez nią do instrumen-
tów wspólnotowych w tym zakresie przez złożenie oświadczenia. Podpisano
jednak umowy międzynarodowe w zakresie stosowania w relacjach między
państwami członkowskimi Unii Europejskiej i Danią przepisów rozporządze-
nia 44/2001 oraz rozporządzenia dotyczącego doręczania dokumentów sądo-
wych i pozasądowych w państwach członkowskich Unii Europejskiej w spra-
wach cywilnych lub handlowych. Obie konwencje nie weszły jeszcze w życie,
ponieważ nie zakończył się proces ich ratyfikacji przez Danię.

Jeśli zaś chodzi o rozwój europejskiego prawa prywatnego międzyna-

rodowego, to najważniejszym osiągnięciem jest jak dotąd ujednolicenie re-
guł dotyczących prawa właściwego dla zobowiązań umownych. Z propozy-

pozycja Wielkiej

Brytanii, Irlandii

i Danii

pozycja Wielkiej

Brytanii, Irlandii

i Danii

cją takiej unifikacji wystąpiły już w 1967 r. kraje Beneluksu, a przygotowany
w 1969 r. projekt był przedmiotem obrad przedstawicieli Komisji Europej-
skiej i ekspertów rządowych. Celem tej unifikacji było dążenie do osiągnięcia
wysokiego poziomu pewności prawa. Jednak unifikacja prawa kolizyjnego
znalazła się poza regulacją traktatu rzymskiego o ustanowieniu Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej z 1957 r. (dlatego konwencja rzymska nie odwołuje
się do postanowień tego traktatu). Uważano natomiast zasadnie, że unifika-
cja reguł dotyczących jurysdykcji i wykonywania orzeczeń w sprawach cywil-
nych i handlowych (konwencja brukselska) spowoduje wzrost liczby spraw
międzynarodowych, a zatem powodujących kolizje praw. Utworzona grupa
ekspertów rządowych opracowała w 1972 r. projekt o prawie właściwym dla
zobowiązań, czyli zobowiązań umownych i pozaumownych. Jednakże po
przystąpieniu do Wspólnoty Europejskiej Wielkiej Brytanii i Irlandii grupa ro-
bocza ograniczyła zakres swoich prac do zobowiązań umownych. Ostatecznie
konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych została
wyłożona do podpisu 19 czerwca 1980 r. i weszła w życie 19 kwietnia 1991 r.,
po jej ratyfikacji przez siódme państwo (Wielką Brytanię). Obecnie zaś trwają
prace nad jej przekształceniem w rozporządzenie.

1.2. Źród³a europejskiego prawa cywilnego procesowego

i prywatnego miêdzynarodowego

Najczęściej stosowanym i tym samym najważniejszym instrumentem

prawa wspólnotowego, wykorzystywanym dla regulacji międzynarodowego
postępowania procesowego, jest w Unii Europejskiej rozporządzenie, a jeśli
chodzi o prawo prywatne międzynarodowe — dyrektywy, konwencje i w przy-
szłości także rozporządzenia.

1.2.1. Źród³a miêdzynarodowego postêpowania cywilnego

Do źródeł międzynarodowego postępowania cywilnego należą:

− rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji

oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i han-
dlowych (Dz. Urz. UE L 12/1 z 16.01.2001), które weszło w życie 1 marca
2002 r. i zastąpiło konwencję brukselską (z wyjątkiem Danii);

− rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/2000 z 29 maja 2000 r. o jurysdykcji

oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz
w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej za wspólne
dzieci obojga małżonków, które weszło w życie 1 marca 2001 r. (Dz. Urz.
UE L 160 z 30.06.2000);

− rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 z 29 maja 2000 r. o doręcza-

niu dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub
handlowych w państwach członkowskich, które weszło w życie 31 maja
2001 r. (Dz. Urz. UE L 160 z 30.06.2000);

− rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z 29 maja 2000 r. o postępowa-

niu dotyczącym niewypłacalności, które weszło w życie 31 maja 2001 r.
(Dz. Urz. UE L 160 z 30.06.2000);

− rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z 28 maja 2001 r. o współpracy

między państwami członkowskimi w dziedzinie przeprowadzania do-
wodów w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz. Urz. UE L 174/1
z 27.06.2001), które weszło w życie 1 lipca 2002 r., ale zaczęło obowiązy-
wać w większości od 1 stycznia 2004 r.;

− rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. o jurysdykcji

oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz
w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz uchyle-
niu rozporządzenia nr 1347/2000, które weszło w życie 1 sierpnia 2004 r.,
ale większość przepisów zaczęto stosować od 1 marca 2005 r. (Dz. Urz.
UE L 338 z 23.12.2003);

− rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 805/2004

z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie wprowadzenia europejskiego tytułu eg-
zekucyjnego dla roszczeń bezspornych, które weszło w życie 21 stycznia
2005 r., ale większość przepisów zaczęła obowiązywać od 21 październi-
ka 2005 r. (Dz. Urz. UE L 143 z 30.04.2004);

– rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1896/2006

z 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europej-
skiego nakazu zapłaty (Dz. Urz. UE L 399 z 30.12.2006), będzie się je sto-
sować od 12 grudnia 2008 r.;

– rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 861/2007

z 11 lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie
drobnych roszczeń (Dz. Urz. UE L 199/50 z 31.07.2007). Rozporządzenie
obowiązywać będzie od 1 stycznia 2009 r., z wyjątkiem art. 25, który bę-
dzie się stosować od 1 stycznia 2008 r.;

− dyrektywa Rady 2002/8/WE z 27 stycznia 2003 r. o poprawie dostępu

do wymiaru sprawiedliwości w sporach o charakterze transgranicznym
przez ustalenie wspólnych minimalnych przepisów w zakresie pomocy
prawnej w tego rodzaju sprawach (Dz. Urz. UE L 26 z 31.01.2003); dy-
rektywa ta została zaimplementowana do prawa polskiego przez ustawę
z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach
cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europej-
skiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed
wszczęciem takiego postępowania (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 67);

− decyzja Rady nr 2001/470/WE z 28 maja 2006 r. o utworzeniu Europejskiej

Sieci Sądowniczej w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L
174 z 27.06.2001).

1.2.2. Źród³a prawa prywatnego miêdzynarodowego

Do źródeł prawa prywatnego międzynarodowego zaliczają się nastę-

pujące akty:

1) konwencje:

− konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych

z 19 czerwca 1980 r., która weszła w życie 1 kwietnia 1991 r. (Dz. Urz.
WE L 266/1–19 z 9.10.1980); konwencja ta nie jest jeszcze ratyfikowa-
na przez Polskę;

– rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007

z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań poza-
umownych („Rzym II”, Dz. Urz. UE L 199/40 z 31.07.2007), które bę-
dzie się stosować od 11 stycznia 2009 r.;

2) dyrektywy:

− dyrektywa Rady 85/374/EWG z 25 lipca 1985 r. w sprawie zbliżenia re-

gulacji prawnych państw członkowskich w zakresie odpowiedzialno-
ści za produkt niebezpieczny (Dz. Urz. WE L 210/29 z 7.08.1985), zmie-
niona dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 99/34/WE z 10 maja
1999 r. (Dz. Urz. WE L 141/20 z 4.06.1999), wprowadzona do prawa
polskiego ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów i odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez pro-
dukt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.);

− dyrektywa Rady 85/577/EWG z 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony

konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa
(Dz. Urz. WE L 372/31 z 31.12.1985), wprowadzona do prawa polskiego
ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumen-
ta i odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebez-
pieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.);

− dyrektywa Rady 87/102/EWG z 22 grudnia 1986 r. o upodobnieniu

w państwach członkowskich przepisów prawnych i administracyj-
nych dotyczących kredytu konsumenckiego (Dz. Urz. WE L 42/48
z 22.06.1986), zmieniona dyrektywą Rady 90/88/EWG z 22 lutego 1990 r.
(Dz. Urz. WE L 61/14 z 10.03.1990) oraz dyrektywą Parlamentu Euro-
pejskiego i Rady 98/7/WE z 16 lutego 1998 r. (Dz. Urz. WE L 101/17
z 1.04.1998), która została wprowadzona do prawa polskiego ustawą
z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100, poz.
1081);

− dyrektywa Rady 90/314/EWG z 13 czerwca 1990 r. o podróżach i wyciecz-

kach turystycznych świadczonych w formie pakietu usług (Dz. Urz.
WE L 158/59 z 23.06.1990), wprowadzona do prawa polskiego ustawą
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn. Dz. U.
z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 z późn. zm.);

− dyrektywa Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. o niedozwolonych

klauzulach umownych (Dz. Urz. WE L 95/29 z 21.04.1993), wprowadzo-
na do prawa polskiego ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie nie-

których praw konsumentów i odpowiedzialności za szkodę wyrządzo-
ną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.);

− dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 94/47/WE z 26 paździer-

nika 1994 r. o ochronie nabywców ze względu na określone aspek-
ty umów o nabyciu prawa czasowego korzystania z nieruchomości
(Dz. Urz. WE L 280/83 z 29.10.1994), wprowadzona do prawa polskie-
go ustawą z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzy-
stania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym
czasie w każdym roku (Dz. U. Nr 74, poz. 855 z późn. zm.);

− dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 97/7/WE z 20 maja

1997 r. o ochronie konsumentów w umowach zawieranych na od-
ległość (Dz. Urz. WE L 144/19 z 4.06.1997), wprowadzona do prawa
polskiego ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumenta i odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez pro-
dukt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.);

− dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 99/44/WE z 25 maja 1999 r.

o niektórych aspektach sprzedaży konsumenckiej i związanych z nią
gwarancjach (Dz. Urz. WE L 171/12 z 7.07.1999), zaimplementowana
ustawą z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży
konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. Nr 141, poz.
1176);

− dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/31/WE z 8 czerwca

2000 r. o niektórych prawnych aspektach usług społeczeństwa infor-
macyjnego, w szczególności handlu elektronicznego we Wspólnym
Rynku (Dz. Urz. WE L 178/1 z 17.07.2000), wprowadzona ustawą z dnia
18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. Nr 144,
poz. 1204 z późn. zm.);

− dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/65/WE z 23 wrześ-

nia 2002 r. dotycząca sprzedaży konsumenckiej usług finansowych na
odległość (Dz. Urz. WE L 271/16 z 9.10.2002) wprowadzona do prawa
polskiego ustawą z dnia 6 maja 2005 r. o zmianie ustawy o ochronie nie-
których praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wy-
rządzona przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 122, poz. 1021);

− dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/35/WE z 29 czerw-

ca 2000 r. o liczeniu terminów zapłaty w transakcjach handlowych
(Dz. Urz. WE L 200/35 z 8.08.2000), zaimplementowana ustawą z dnia
12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych
(Dz. U. Nr 139, poz. 1323).

2. Perspektywy ujednolicenia prawa cywilnego pañstw

cz³onkowskich Unii Europejskiej

2.1. Uwagi ogólne

Podstawowym celem Wspólnot Europejskich od początku ich powstania

było stworzenie na obszarze państw członkowskich wspólnej przestrzeni go-
spodarczej, pozbawionej przeszkód wewnętrznych, zwanej początkowo Jed-
nolitym Rynkiem, a później Jednolitym Rynkiem Wewnętrznym (A. Cieśliński,
Wspólnotowe prawo gospodarcze, Warszawa 2003, s. 29 i n.).

Okazało się jednak, że różnice między systemami prawnymi poszczegól-

nych państw członkowskich, wynikające z odrębności kulturowych i różnych
tradycji prawniczych, utrudniają działalność gospodarczą i obrót powszechny
na obszarze Wspólnot Europejskich. Istnienie tych barier zostało potwierdzone
w opracowaniu powstałym z inicjatywy Komisji Europejskiej. Złożyły się na
nie opinie wszystkich rządów państw członkowskich Unii Europejskiej, repre-
zentantów państw przystępujących do Unii, prawników praktyków, a także
przedstawicieli doktryny prawa, przedsiębiorców i konsumentów (por. Com-
munication from the Commission to the European Parliament and the Council — a more
coherent European Contract Law, Dz. Urz. WE C 63 z 15.03.2003).

Na przykład można wskazać, że w państwach członkowskich istnieją re-

gulacje prawne odmiennie kształtujące wymogi dotyczące zawierania umów,
w szczególności w zakresie formy czynności prawnej lub wyboru języka umo-
wy, a także odmienne warunki i reguły odpowiedzialności z tytułu niewyko-
nania czy też nienależytego wykonania zobowiązania. Podobnie skuteczność
zastrzeżonych w umowie kar umownych na wypadek niewykonania świad-
czenia niepieniężnego będzie podlegała ocenie na podstawie prawa określone-
go państwa i tym samym może kształtować się zupełnie odmiennie (niektóre
systemy prawne — na przykład prawo brytyjskie — wprowadzają nieważność
postanowień umownych przewidujących kary umowne, jeśli ich wysokość zo-
stała ustalona w oderwaniu od wysokości szkody, możliwej do przewidzenia
w chwili zawierania umowy).

Różny jest także podmiotowy i przedmiotowy zakres kontroli abuzyw-

ności postanowień umownych, czego wynikiem są niejednolite zasady odma-
wiania im skuteczności jako niedozwolonym postanowieniom umownym. Nie
ma także jednolitych zasad odnośnie do wskazania chwili przejścia własności
rzeczy oznaczonych co do tożsamości na podstawie czynności prawnych zo-
bowiązujących oraz charakteru prawnego czynności prawnych rozporządza-
jących, a także w dziedzinie zabezpieczeń wierzytelności.

Zaprezentowane jedynie niektóre rozbieżności w treści regulacji przepi-

sów poszczególnych państw mogą być rozstrzygnięte przez same strony dane-
go stosunku prawnego, przez posłużenie się klauzulą wyboru prawa. Strony
mogą zatem zdecydować, któremu prawu podlega ten stosunek. Należy jednak
zauważyć, że takie rozwiązanie może być nadużywane przez silniejszą stronę

cele Wspólnot
Europejskich

problemy
z harmonizacj¹

w danym stosunku prawnym. Chodzi tu o możliwość narzucenia prawa tego
państwa, które będzie przewidywało korzystniejsze regulacje dla silniejszej
gospodarczo strony. Z kolei próby dokonywania w umowie kompromisowego
wyboru dwóch systemów prawa mogą budzić wątpliwości, a także trudności
podczas rozstrzygania sprawy przez sąd, prowadzi to bowiem do tzw. rozcze-
pienia stosunku prawnego. (W literaturze polskiej reprezentowane są w tej
kwestii rozbieżne stanowiska. Według W. Ludwiczaka, Międzynarodowe prawo
prywatne, Warszawa 1979, s. 203–206, po dokonaniu kolizyjnoprawnego wybo-
ru prawa możliwe jest jedynie tzw. „materialnoprawne wskazanie” prowadzą-
ce do modyfikacji przepisów dyspozytywnych wybranego uprzednio systemu
prawa za pomocą odesłania do innego systemu prawa. Takie „materialno-
prawne wskazanie” może obejmować całość lub część stosunku prawnego.
Z kolei M. Pazdan, Prawo międzynarodowe prywatne, Warszawa 2000, s. 132–133,
oraz J. Gołaczyński, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2003, s. 129–
130, dopuszczają na gruncie prawa polskiego poddanie przez strony stosunku
prawnego właściwości więcej niż jednego prawa — wybór kolizyjnoprawny
— „złożony wybór prawa”, ale wymagają precyzji w rozgraniczeniu). Ponadto
wskazuje się, iż mimo dokonania wyboru prawa zawsze istnieje ryzyko od-
noszenia się do któregoś z elementów transgranicznego stosunku prawnego
bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa innego niż prawo wybra-
ne. Jest to zagadnienie stosowania norm wymuszających swoje zastosowanie
(na przykład art. 5 konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań
umownych; Communication from the Commission to the European Parliament and
the Council — a more coherent European Contract Law).

Jeżeli strony nie dokonają wyboru prawa lub dokonany przez nie wybór

okaże się nieważny, to dodatkowym ułatwieniem w tej materii winny być jed-
nolite reguły kolizyjne w zakresie stosunków umownych dla państw człon-
kowskich Unii Europejskiej, występujące obecnie jedynie w konwencji rzym-
skiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (Dz. Urz. WE L 266/1–19
z 9.10.1980). Polska nie została jednak dotąd — mimo uzyskania członkostwa
w Unii Europejskiej — stroną tej konwencji, gdyż wymagane czynności ra-
tyfikacyjne nie zostały przeprowadzone. Konwencja nie wiąże automatycz-
nie, ponieważ nie stanowi źródła prawa wspólnotowego. Obecnie w ramach
Unii Europejskiej trwają prace zmierzające do uczynienia z konwencji rzym-
skiej instrumentu prawa wspólnotowego. Poprawiona wersja tej konwencji
miałaby przybrać postać rozporządzenia i dzięki temu uzyskać bezpośred-
nie zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich (por. Green Paper
on the conversion of the Rome Convention of 1980 on law applicable to contractual
obligations into a Community instrument and its modernisation, 14.01.2003, COM
(2002) 654, niepublikowane w Dzienniku Urzędowym Wspólnot) oraz w re-
gulacjach krajowych (konsumenckich) wprowadzonych przez implementację
dyrektyw wspólnotowych. Niezależnie od miejsca siedziby sądu orzekające-
go w danej sprawie ujednolicone normy kolizyjne powinny wskazać to samo
właściwe prawo materialne. Na tle stosowania konwencji przez sądy różnych
krajów pojawiły się jednak rozbieżności. Co istotne, sądy w poszczególnych

państwach członkowskich różnie oceniają, które prawo jest najściślej związa-
ne z danym stosunkiem obligacyjnym. Niektóre sądy same prowadzą w tym
zakresie poszukiwania, inne natomiast automatycznie posługują się domnie-
maniem zawartym w art. 4 ust. 2 konwencji, stosując prawo państwa miejsca
zamieszkania (odpowiednio siedziby) podmiotu spełniającego w ramach da-
nego stosunku czynności charakterystyczne dla umowy — zwykle świadcze-
nie niepieniężne.

Istnienie mechanizmów pozwalających poddać dany stosunek prawny

prawu wybranemu przez strony lub wskazanemu przez ujednolicone reguły
kolizyjne nie zmienia zatem sytuacji, że jedna ze stron umowy (czy innego sto-
sunku prawnego) może znaleźć się na pozycji uprzywilejowanej wobec dru-
giej. Będzie mogła (jeśli chodzi o przedsiębiorców) bardziej świadomie kształ-
tować dany stosunek zobowiązaniowy na gruncie własnego prawa. Różnice
w porządkach poszczególnych państw członkowskich uniemożliwiają bądź
przynajmniej poważnie utrudniają tworzenie jednolitych reguł dla całego Jed-
nolitego Rynku Europejskiego, szczególnie w sferze obrotu konsumenckiego.
Stan ten jest bowiem na płaszczyźnie stosunków konsumenckich dodatkowo
determinowany przez przyjęcie zasady wyznaczania prawem europejskim
jedynie minimalnego poziomu ochrony praw konsumenta. Skutkiem wpro-
wadzenia przez niektórych ustawodawców krajowych przepisów korzyst-
niejszych dla konsumentów, niż wynika z prawa wspólnotowego, jest zatem
jedynie zwiększenie się różnic w rozwiązaniach prawnych poszczególnych
państw członkowskich. Należy zatem stwierdzić, że w tych warunkach nie
jest na przykład możliwe posługiwanie się identycznymi wzorcami umowny-
mi na całym Jednolitym Rynku Europejskim. Na rynkach o wysokim stopniu
konkurencji podstawą decyzji o dokonaniu danej transakcji, oprócz oczywiście
towaru, staje się przeważnie treść umowy. Wskazane w ten sposób odmienno-
ści w prawie mogą w konsekwencji prowadzić pośrednio do naruszenia stanu
wolnej konkurencji, chociażby przez ich wpływ na cenę oferowanych towa-
rów. Należy wreszcie zauważyć, że przeżywający szybki rozwój sektor usług
(na przykład usług finansowych) składa się często z „produktów” konstruo-
wanych w oparciu o przepisy prawa. Może się okazać, że w innym systemie
prawnym taki „produkt” nie może powstać (albo nie będzie tak atrakcyjny).
Tym samym niedopuszczalne będzie świadczenie przez danego przedsiębiorcę
określonej usługi na terytorium innego państwa członkowskiego i to pomimo
obowiązywania szeroko rozumianej zasady swobody świadczenia usług (por.
art. 49 i n. TWE, tekst skonsolidowany, Dz. Urz. WE C 235 z 24.12.2002).

Jednocześnie preambuła dyrektywy o marketingu na odległość usług

finansowych adresowanych do konsumentów wskazuje, że konsumencka
wolność wyboru usługi finansowej, najbardziej dostosowanej do jego potrzeb
spośród wszystkich usług oferowanych na obszarze Wspólnoty Europejskiej,
jest podstawowym prawem konsumenta. Przynajmniej jednak ta dyrektywa,
w ramach swojego zakresu zastosowania, zakazuje stosowania przez państwa
członkowskie innych rozwiązań bądź standardów ochrony konsumenta usług
finansowych, niż wynika z jej treści, a wprowadzanie wyższego standardu

ochrony konsumenta jest dopuszczalne jedynie we wskazanych w niej przy-
padkach (por. art. 4 ust. 2 oraz pkt 12 i 13 preambuły).

Ważnym krokiem w kierunku zintensyfikowania współpracy sądowej

w sprawach cywilnych jest obecnie Europejska Sieć Sądownicza ds. Cywil-
nych i Handlowych. Została ona ustanowiona decyzją Rady (WE) 2001/470/WE
z 28 maja 2001 r. Celem sieci jest uproszczenie dostępu obywateli państw człon-
kowskich do wymiaru sprawiedliwości w innych państwach członkowskich
przez zapewnienie im odpowiednich informacji oraz poprawę współpracy
sądowej państw członkowskich w sprawach cywilnych i handlowych.

Europejska Sieć Sądownicza ds. Cywilnych i Handlowych składa się z:

− centralnych punktów kontaktowych, wskazanych przez państwa człon-

kowskie;

− organów odpowiedzialnych zgodnie z prawem wspólnotowym lub między-

narodowym za współpracę sądową między państwami członkowskimi;

− sędziów i prokuratorów łącznikowych, do których stosuje się wspólne

działanie z 22 kwietnia 1996 r. i którzy mają kompetencje w sprawach
cywilnych i handlowych;

− innych organów, które mają kompetencje w sprawach cywilnych i handlo-

wych i według danego państwa członkowskiego są potrzebne w sieci.

Do zadań sieci należy: ułatwianie współpracy sądowej w sprawach cywil-

nych i handlowych między państwami członkowskimi oraz stworzenie i aktu-
alizowanie systemu informatycznego, który będzie ogólnie dostępny. Zadania
te będą realizowane przez punkty kontaktowe oraz tworzony przez Komisję
Europejską ogólnie dostępny system informatyczny. Szczególnie ważną rolę
odgrywają punkty kontaktowe dostarczające innym punktom kontaktowym,
organom wchodzącym w skład sieci i lokalnym organom sądowym w swoich
państwach, informacji, mogących pomóc w przygotowaniu wniosków o współ-
pracę sądową oraz w bezpośrednich kontaktach. Ponadto punkty kontaktowe
zajmują się identyfikowaniem i rozwiązywaniem problemów, które powstają
przy przygotowywaniu wniosków o współpracę sądową. Uczestniczą także
w tworzeniu i aktualizacji elektronicznej bazy danych, dostępnej dla ogółu
obywateli państw członkowskich. Punkty kontaktowe spotykają się kilka razy
w roku w celu wymiany informacji i doświadczeń, określenia problemów oraz
sposobów ich rozwiązywania.

Istotne znaczenie ma też portal informacyjny prowadzony przez Komisję

Europejską, dotyczący współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlo-
wych, oraz tzw. Atlas Sądowniczy. Europejska Sieć Sądownicza ds. Cywilnych
i Handlowych ma także swoją stronę internetową (www.europa.eu.int/comm/
justice_home/ejn/index_en.htm).

Z punktu widzenia sądów polskich i prokuratur na uwagę zasługuje tak-

że powołanie w ramach Ministerstwa Sprawiedliwości RP Zespołu ds. Infor-
macji o Prawie Europejskim dla Sądów i Prokuratur. Celami zespołu są:

− dostarczanie sądom i prokuraturom, na ich wniosek, informacji o pra-

wie europejskim — w formie wskazania miejsca publikacji żądanych

Europejska Sieæ

S¹downicza

ds. Cywilnych
i Handlowych

Europejska Sieæ

S¹downicza

ds. Cywilnych
i Handlowych

cel i zadania sieci

Zespó³ ds.

Informacji

o Prawie

Europejskim

dla S¹dów

i Prokuratur

Zespó³ ds.

Informacji

o Prawie

Europejskim

dla S¹dów

i Prokuratur

przepisów/orzeczeń lub przez udostępnienie ich tekstów, oraz informa-
cji o procedurze przedstawienia wniosków o wydanie przez ETS orze-
czenia wstępnego;

− opracowywanie na potrzeby sądów i prokuratur periodycznych infor-

macji o nowym orzecznictwie ETS i nowym acquis, mającym znaczenie
dla pracy sądów i prokuratur; informacje te są rozsyłane pocztą elektro-
niczną w formie newsletterów do wszystkich sądów i prokuratur oraz
innych zainteresowanych osób, a także publikowane na stronie interne-
towej Ministerstwa Sprawiedliwości (www.ms.gov.pl).

2.2. Próby tworzenia jednolitych norm materialnych

Historia podejmowania prób tworzenia jednolitych reguł prawnych jest

długa. Przed powstaniem Wspólnot Europejskich, w procesie otwierania się go-
spodarek na zewnątrz, uznano, że brak jednolitych reguł prawnych poważnie
ogranicza obrót międzynarodowy, i podjęto próby ich wyeliminowania. Dużą
rolę odgrywa w tym zakresie konwencja wiedeńska o umowach międzynaro-
dowej sprzedaży towarów (konwencja Narodów Zjednoczonych z 11 kwietnia
1980 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286), przyjęta przez zdecydowaną większość
państw członkowskich Narodów Zjednoczonych z wyjątkiem Wielkiej Bry-
tanii, Portugalii, Irlandii, Cypru i Malty. Konwencja wiedeńska, której Polska
jest stroną, zawiera szereg postanowień materialnoprawnych oraz nieliczne
reguły kolizyjne z zakresu prawa obligacyjnego. Jej rolę zmniejsza jednak ogra-
niczony zakres zastosowania, ponieważ dotyczy ona jedynie sprzedaży oraz
dostawy, o ile odbiorca nie dostarcza dostawcy przeważającej części materia-
łu do wytworzenia rzeczy (por. art. 1 oraz art. 3 konwencji; por. także M. Paz-
dan (red.), Konwencja Wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów.
Komentarz, Katowice 2001, s. 41 i n.).

Znaczenie konwencji wiedeńskiej jako wspólnego zespołu przepisów

osłabiane jest także przez niejednolite stosowanie tych przepisów przez sądy
różnych państw sygnatariuszy, prowadzące nierzadko do powstawania różnic
na tle tych samych przepisów. Odczuwa się bowiem w tym przypadku brak
sądu (trybunału), który zapewniałby jednolitą wykładnię pojęć zawartych w tej
konwencji. Sądy państw stron konwencji będą zatem samodzielnie dokonywa-
ły jej wykładni, biorąc jednak pod uwagę jej międzynarodowy charakter.

Oprócz konwencji wiedeńskiej regulacji na poziomie ponadnarodowym

poddane zostały także inne wybrane dziedziny prawa obligacyjnego. Nie zmie-
nia to jednak faktu, że istniejąca regulacja ma jedynie fragmentaryczny cha-
rakter. Zalicza się do niej w szczególności dziedzina prawa transportowego
oraz międzynarodowy faktoring, a także leasing.

Problemy w obrocie międzynarodowym, związane z niedostatkiem jed-

nolitych unormowań prawnych z zakresu prawa prywatnego materialnego, są
niekiedy rozwiązywane za pomocą aktów o charakterze niewiążącym. Wśród
nich istotne są klauzule Incoterms oraz klauzule i umowy modelowe, tworzone

próby unifikacji

znaczenie
konwencji
wiedeñskiej

akty niewi¹¿¹ce

przez Międzynarodową Izbę Handlową (International Chamber of Commerce)
z siedzibą w Paryżu, a także różne wzorce umów opracowywane przez orga-
nizacje samorządu gospodarczego bądź zrzeszenia branżowe (por. na przy-
kład zasady branżowe stworzone w ramach ORGALIME — www.orgalime.
org). Oprócz tego coraz większe znaczenie mają kodyfikacje takie jak Zasady
Międzynarodowych Kontraktów Handlowych (UNIDROIT, Principles of In-
ternational Commercial Contracts) wydane przez Międzynarodowy Instytut
Unifikacji Prawa Prywatnego z siedzibą w Rzymie (International Institute for
the Unification of Private Law; zakres Zasad Międzynarodowych Kontraktów
Handlowych jest stale poszerzany — ich najnowsza wersja, uwzględniająca
również aspekty związane z zawieraniem umów przez internet, pochodzi
z 2004 r.) czy Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów (Principles of European
Contract Law), które są traktowane przez niektórych jako podstawa przyszłe-
go europejskiego prawa umów.

Niezależnie od istniejących źródeł prawa obrotu międzynarodowego

oraz oddolnych inicjatyw, ustawodawca europejski cały czas prowadzi sek-
torową harmonizację krajowych porządków prawnych członków Wspólnot
Europejskich, regulując poszczególne dziedziny gospodarki oraz rodzaje ak-
tywności ogromną liczbą przepisów zawartych w setkach drobiazgowych dy-
rektyw i rozporządzeń (W. Kilian, Umowy elektroniczne (w:) Prawne i ekonomiczne
aspekty komunikacji elektronicznej, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2003, s. 218 i n.)
— takich jak dyrektywa 2000/35/WE o liczeniu terminów zapłaty w transak-
cjach handlowych, dyrektywa o ochronie konsumentów w umowach zawie-
ranych na odległość, dyrektywa o ochronie konsumenta w zakresie podawa-
nia mu cen oferowanych produktów (dyrektywa Parlamentu Europejskiego
i Rady 98/6/WE z 16 lutego 1998 r., Dz. Urz. WE L 80/27 z 18.03.1998), dyrektywa
o marketingu na odległość usług finansowych adresowanych do konsumen-
tów (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/65/WE z 23 września
2002 r., Dz. Urz. WE L 271/16 z 9.10.2002), dyrektywa o niedozwolonych klau-
zulah umownych czy dyrektywa o niektórych aspektach sprzedaży konsu-
menckiej i związanych z nią gwarancjach.

Podobnie jak w przypadku konwencji międzynarodowych, także usta-

wodawca wspólnotowy spotyka się z problemem niejednolitego stosowania
w poszczególnych państwach członkowskich rozporządzeń i z niewłaściwym
implementowaniem dyrektyw (brak implementacji w terminie, nieosiągnięcie
celu dyrektywy) do prawa krajowego. Zjawisku temu nie zapobiega ewolucja
zmierzająca do uchwalania dyrektyw składających się w niektórych przypad-
kach z tak precyzyjnych i szczegółowych postanowień, że państwa członkow-
skie nie mają w rzeczywistości żadnej swobody w ich urzeczywistnianiu w po-
rządkach krajowych. Może to być jednak także poważna wada dyrektywy,
która uniemożliwia dostosowanie jej rozwiązań do systemu prawnego danego
państwa członkowskiego. Niejednolitego stosowania prawa wspólnotowego
nie wyeliminowało też orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedli-
wości, wymagające, aby wyrażenia użyte w przepisie prawa wspólnotowego
były interpretowane w sposób autonomiczny i jednolity w całej Wspólnocie

harmonizacja

sektorowa

harmonizacja

sektorowa

Europejskiej, jeżeli w danym przepisie nie ma wyraźnego odesłania przy ich
interpretacji do prawa krajowego. Jednolitości w tym zakresie nie zapewnia
również zasada tzw. prowspólnotowej wykładni prawa krajowego, wypływa-
jąca z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i sprowadza-
jąca się do obowiązku interpretacji przepisów prawa wewnętrznego zgodnie
z treścią i celami dyrektyw oraz innych aktów prawa europejskiego (A. Cie-
śliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze..., s. 17 i n.).

Organy Unii Europejskiej oraz Wspólnot Europejskich, związane zasadą

proporcjonalności i subsydiarności, nie tworzą bowiem całościowego systemu
prawa wspólnotowego, lecz jedynie wyznaczają jednolite standardy w okre-
ślonych dziedzinach, wprowadzając w ten sposób niejednokrotnie do porząd-
ków krajowych państw członkowskich wyrażenia i konstrukcje obce danemu
porządkowi prawnemu. Dlatego w konkretnym przypadku rozwiązanie wąt-
pliwości w kwestiach tak podstawowych, jak zagadnienie wzajemnego sto-
sunku przepisów zawartych w poszczególnych aktach prawa wspólnotowego,
a nawet pojedynczych postanowień w ramach jednego aktu prawnego, jest
utrudnione. Odczuwalny jest brak wspólnotowych definicji terminów abstrak-
cyjnych, obrosłych na poziomie prawodawstw krajowych bogatym orzeczni-
ctwem i podbudowanych doktrynalnie, na przykład pojęcia „szkody”. (Tymcza-
sem nie ma jednolitej dogmatyki europejskiego prawa cywilnego; por. H. Kötz,
Rechtsvergleichung und gemeineuropäisches Privatrecht (w:) P.–Ch. Müller–Graf, Ge-
meinsames Privatrecht in der Europäischen Gemeinschaft, Baden–Baden 1999, s. 151;
cyt. za: M. Podleś, Umowy elektroniczne w prawie wybranych państw (w:) Umowy
elektroniczne w obrocie gospodarczym, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2005, s. 251.)

Parlament Europejski już 17 lat temu zajął się przygotowaniem Euro-

pejskiego Kodeksu Cywilnego. W 1994 r. Komisja Lando opracowała Zasady
Międzynarodowych Kontraktów Handlowych, zresztą zbliżone do Zasad Mię-
dzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROIT oraz amerykańskiego
Restatement (Second) of Contracts, czyli zbioru zwyczajów i praktyk kon-
traktowych w USA (Z. Rajski, Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów,
KPP 2002, nr 1, s. 219; O. Lando, H. Beale, Principles of European Contract Law,
part I and II, The Hague–London–Boston 2000; tłumaczenie zasad autorstwa
M.A. Zachariasiewicz i J. Bełdowskiego, KPP 2004, nr 3, s. 815–881; R. Mańko,
Prawo prywatne w Unii Europejskiej. Perspektywy na przyszłość, Warszawa 2004,
s. 37–38). Na treść zasad opracowanych przez Komisję Lando (więcej: K. Osaj-
da, Komisja zajmująca się europejskim prawem kontraktów — Komisja Ole Lando,
Monitor Prawniczy 2005, nr 23, s. 1219 oraz www.ecc.uvt.nl/frames.html) skła-
dają się zagadnienia ogólne (czyli na przykład swoboda umów, zwyczaje, prak-
tyki, ogólne i szczegółowe reguły wykładni, interpretacja i uzupełnienia luk
prawnych, ogólne obowiązki kontrahentów, problematyka zawierania umów,
pełnomocnictwo, ważność umów, środki ochrony prawnej). Jak wspominano
wyżej, zasady te są w dużej części wzorowane na zasadach UNIDROIT oraz
postanowieniach konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprze-
daży towarów z 1980 r. Należy zatem zauważyć, że powtarzane w literaturze
zarzuty, że Komisja Lando zmierzała do stworzenia tzw. ius novum, nie są uza-

Komisja Lando

sadnione, skoro Zasady oparte są na dokumencie UNIDROIT i konwencji wie-
deńskiej (R. Mańko, Prawo prywatne..., s. 35 i n.). Można zatem stwierdzić, że
Europejskie Zasady Prawa Kontraktów będą miały zasadnicze znaczenie dla
tworzenia nowego Europejskiego Kodeksu Cywilnego, oczywiście w części
dotyczącej prawa kontaktów, i że już teraz inspirują krajowych legislatorów.

Od 1998 r. prace Komisji Lando nad Europejskim Kodeksem Cywilnym

kontynuuje Grupa Studyjna prof. C. von Bara (C. von Bar, Prace nad projektem
Europejskiego Kodeksu Cywilnego, PiP 2000, z. 10, s. 43 i n.; tenże, Od zasad do ko-
dyfikacji: perspektywy europejskiego prawa prywatnego, KPP 2002, nr 2, s. 303 i n.).
Ma ona jednak nieoficjalny charakter i stanowi prywatne sympozjum kilku-
dziesięciu wybitnych naukowców europejskich. Celem tej grupy jest opraco-
wanie Europejskiego Kodeksu Cywilnego, a nawet europejskiego prawa pry-
watnego. Podobnie jak w przypadku działań Komisji Lando, zarzuca się, że
efektem tych prac będzie stworzenie kodeksu nieopartego na tradycji prawa
rzymskiego i dziedzictw ius commune (A. Wiewiórowska–Domagalska, Euro-
pejski kodeks cywilny (analiza prac Grupy studyjnej), PiP 2002, z. 6, s. 30; R. Mań-
ko, Prawo prywatne..., s. 52–53; odmiennie W.J. Kocot, Perspektywy harmonizacji
prawa prywatnego w ramach Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem zo-
bowiązań kontraktowych, Studia Iuridica 2005, t. XLIV, s. 419). Panuje także po-
gląd, że Europejski Kodeks Cywilny winien zawierać głównie zobowiązania
umowne i pozaumowne, pozostawiając poza regulacją prawo rzeczowe, pra-
wo rodzinne i spadkowe, ponieważ prawo kontraktów jest bardziej niż inne
dziedziny prawa cywilnego podatne ma modernizacje i zmiany. Do zagad-
nień, które winny się znaleźć w kodeksie cywilnym, należą: sprzedaż (przy
uwzględnieniu doświadczeń konwencji wiedeńskiej), umowy o świadczenie
usług, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawne wzbogacenie,
czyny niedozwolone, usługi finansowe i zabezpieczenia pożyczek i kredytów.
Warto także zająć się ujednoliceniem przepisów dotyczących odpowiedzialno-
ści kontraktowej i wykonania zobowiązań kontraktowych (na wzór konwencji
wiedeńskiej) oraz skodyfikowaniem przedawnienia (na wzór konwencji no-
wojorskiej z 1978 r. o przedawnieniu w umowach międzynarodowej sprzeda-
ży towarów; W.J. Kocot, Perspektywy harmonizacji..., s. 419).

Komisja Europejska przyjęła w 2003 r. dokument „Bardziej Spójne Eu-

ropejskie Prawo Umów. Plan działania”, który zawiera postulaty podniesie-
nia jakości stanowionego prawa w dziedzinie zobowiązań kontraktowych,
promowania i wspierania prac nad opracowaniem ogólnounijnych wzorców
umownych oraz dalszego wspierania idei stworzenia niewiążącego kodeksu.
W komunikacie z 2004 r. Komisja wskazuje, że prace powinny przebiegać na
trzech płaszczyznach.

Po pierwsze, należy prowadzić dalsze prace nad opracowaniem niewią-

żącego Europejskiego Kodeksu Cywilnego, bez rozstrzygnięcia formalnej pod-
stawy ewentualnego jego uchwalenia.

Po drugie, postuluje się stworzenie ujednoliconych reguł kontraktowych

w zakresie obrotu gospodarczego, w szczególności przez opracowanie ujed-
noliconych wzorców umownych.

Grupa Studyjna

C. von Bara

Grupa Studyjna

C. von Bara

plan dzia³ania

z 2003 r.

plan dzia³ania

z 2003 r.

Po trzecie, zaleca się dalsze prace nad stworzeniem zasad europejskiego

prawa umów i przygotowanie reguł prawa umów, które mogłyby stanowić
wzorzec legislacyjny, podobnie jak ustawy modelowe UNCITRAL.

Można stwierdzić, że pierwsza rekomendacja będzie trudna do osiągnię-

cia, ale dwie kolejne na pewno mogą być zrealizowane i przynieść wymierne
korzyści (J. Rajski, Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów, KPP 2002,
z. 1, s. 215; W.J. Kocot, Perspektywy harmonizacji..., s. 420).

Można jednak się zastanowić, czy w ogóle istnieje możliwość prawna

wprowadzenia Europejskiego Kodeksu Cywilnego w Unii Europejskiej. Euro-
pejski Trybunał Sprawiedliwości wykluczył bowiem możliwość przyjęcia EKC
dyrektywą albo rozporządzeniem, gdyż organy Unii Europejskiej nie mają
kompetencji do wydania tych aktów prawa wspólnotowego wtórnego (art. 5
traktatu rzymskiego). Oczywiście sytuacja mogłaby się zmienić w razie wpro-
wadzenia do traktatu rzymskiego zmiany przyznającej tym organom kompe-
tencje w zakresie zagadnień cywilnoprawnych. Możliwe jest także wprowa-
dzenie EKC jako ustawy modelowej, wiążącej jedynie częściowo, na przykład
przy opracowywaniu nowych dyrektyw, rozporządzeń czy innych działań or-
ganów wspólnot. Należy podkreślić, że traktat konstytucyjny także nie prze-
widuje przyznania organom Unii Europejskiej takich kompetencji, czyli prero-
gatyw prawotwórczych w zakresie stosunków prywatnoprawnych, mają one
jedynie kompetencje w zakresie prawa konsumentów. W innych dziedzinach,
takich jak turystyka, obrona cywilna czy edukacja, Unia ma jedynie kompe-
tencje do prowadzenia działań koordynujących i wspierających. Jednakże
Konstytucja Europejska wprowadza także tzw. klauzulę elastyczności, która
umożliwia Radzie Ministrów państw członkowskich, na wniosek Komisji i po
uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, podjęcie jednomyślnej decyzji
w sprawie środków, jakie okazałyby się niezbędne do osiągnięcia celów okre-
ślonych w Konstytucji. Jednak i te środki nie mogą prowadzić do harmonizacji
prawa w państwach członkowskich. Konstytucja dla Europy nie rozszerza tak-
że prerogatyw organów Unii na sprawy rodzinne. Trudno bowiem do takiego
wniosku dojść jedynie na podstawie przepisu, że Unia „wspiera ochronę praw
dziecka” (tak słusznie W.J. Kocot, Perspektywy harmonizacji..., s. 421).

Dostrzega się jednak także przeszkody w stworzeniu Europejskiego Ko-

deksu Cywilnego. W szczególności uważa się, że przyjęcie EKC posłużyłoby
organom Unii Europejskiej do ścisłej kontroli stosunków prywatnych w pań-
stwach członkowskich Unii Europejskiej. Kodeks stanowiłby jedynie regulację
ogólną, ramową, pozwalającą organom sądowniczym w państwach członkow-
skim na przeprowadzenie jego wykładni. Główną przeszkodą jest jednak za-
sada pomocniczości prawa wspólnotowego, zgodnie z którą Unia Europejska
nie ma na celu regulowania wszystkich kwestii, pozostawiając te uprawnienia
państwom członkowskim.

3. Planowane regulacje

Po przyjęciu pewnych dokumentów programowych następuje wyraźne

przyspieszenie podejmowanych działań w zakresie współpracy w sprawach
cywilnych i handlowych. Na uwagę zasługują przede wszystkim: tzw. Wie-
deński Plan Działań z 3 grudnia 1998 r., który odnosi się właśnie do wdroże-
nia postanowień traktatu amsterdamskiego w zakresie wolności, bezpieczeń-
stwa i sprawiedliwości (Dz. Urz. UE C 19 z 23.01.1999), wnioski końcowe ze
spotkania Rady Europejskiej w Tampere w dniach 15 i 16 października 1999 r.
i przyjęty przez Radę Europejską program działań zmierzających do realizacji
zasady wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych
i handlowych z 30 listopada 2000 r. (Dz. Urz. UE C 19 z 15.01.2001).

Obecnie zakończyły się prace nad rozporządzeniem Parlamentu Euro-

pejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 o prawie właściwym dla zobowiązań poza-
umownych („Rzym II”). Zostało ono przyjęte 11 lipca 2007 r. i opublikowane
w Dz. Urz. UE L 199/40 z 31.07.2007. Przyjęto też rozporządzenie ustanawiające
postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty. Jest to rozporządze-
nie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1896/2006 z 12 grudnia 2006 r.
Opublikowane je w Dz. U. UE L 399 z 30.12.2006.

Wraz z rozporządzeniem dotyczącym prawa właściwego dla zobowią-

zań pozaumownych przyjęto także rozporządzenie Parlamentu Europejskiego
i Rady (WE) nr 861/2007 z 11 lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępo-
wanie w sprawie drobnych roszczeń opublikowane w Dz. Urz. UE L 199/50
z 31.07.2007.

Wiedeñski Plan

Dzia³añ

Wiedeñski Plan

Dzia³añ

Rozdzia³ drugi

EUROPEJSKIE PRAWO PROCESOWE

1. Jurysdykcja oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeñ

w sprawach cywilnych i handlowych

w rozporz¹dzeniu „Bruksela I”

1.1. Przedmiotowy zakres zastosowania

Rozporządzenie 44/2001 w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykony-

wania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych „Bruksela I”
reguluje jurysdykcję oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach
cywilnych i handlowych. W tym rozdziale omówione zostaną jedynie zagad-
nienia związane z jurysdykcją. Zakres zastosowania rozporządzenia można
podzielić w oparciu o kryterium podmiotowe, przedmiotowe i terytorialne.
Zakres przedmiotowy został wskazany w art. 1 rozporządzenia — stosuje się je
do spraw cywilnych i handlowych niezależnie od rodzaju sądu. Nie obejmuje
ono spraw podatkowych, celnych i administracyjnych (art. 1 ust. 1 rozporzą-
dzenia). Oznacza to, że rozporządzenia nie stosuje się do spraw publiczno-
prawnych. Rozgraniczenie obu kategorii spraw następuje z uwzględnieniem
kryteriów materialnoprawnych. Pojęcie „sprawy cywilne i handlowe” zosta-
ło zinterpretowane przez Trybunał autonomicznie — nie są nim objęte orze-
czenia wydane w sporze prawnym między organem władzy a osobą prywat-
ną, prowadzonym przez ten organ w związku z wykonywaniem uprawnień
władczych (orzeczenie z 14 października 1976 r. w sprawie LTU v. Eurocon-
trol, C–29/76).

Przedmiotowy zakres zastosowania rozporządzenia jest zatem określony

w sposób zbliżony do konwencji z Lugano. O kwalifikacji sprawy jako cywil-
nej i handlowej lub publicznoprawnej decyduje jej związek z wykonywaniem
uprawnień władczych przez jedną ze stron postępowania. Nie ma przy tym
znaczenia, czy sprawy są rozpoznawane przez sąd cywilny czy też przez jaki-
kolwiek inny organ sądowy, na przykład sąd administracyjny. Zakresem roz-
porządzenia są objęte sprawy rozpoznawane zarówno w postępowaniu pro-
cesowym, jak i nieprocesowym. O określeniu zatem, czy sprawa ma charakter

sprawa cywilna
i handlowa

cywilny czy handlowy, nie może decydować prawo państwa członkowskie-
go, podlega to bowiem wykładni autonomicznej. Na przykład ETS stwierdził,
że orzeczenie wydanie w sporze prawnym między organem władzy a oso-
bą prywatną, prowadzonym przez ten organ w związku z wykonywaniem
uprawnień władczych, nie dotyczy sprawy cywilnej lub handlowej (orzecze-
nie z 14 października 1976 r. w sprawie LTU v. Eurocontrol, C–29/76).

Rozporządzenie ma zastosowanie jedynie do tych spraw cywilnych lub

handlowych, które są rozpoznawane przez sądy, oraz do orzeczeń sądowych
i ugód zawieranych w toku takiego postępowania. Istotne jest to, że dla przy-
jęcia stosowania rozporządzenia w sprawach cywilnych lub handlowych nie
ma znaczenia, czy sądem rozpoznającymi sprawę jest sąd cywilny czy gospo-
darczy. Ważne jest to, czy ma on kognicję rozpoznawania takiej sprawy. Cho-
dzi tu zatem o wszystkie sądy, na przykład karne w ramach powództwa ad-
hezyjnego, ale także administracyjne, a nawet Trybunał Konstytucyjny. Nie
ma znaczenia dla zastosowania tego rozporządzenia także tryb, w jakim sąd
rozpoznaje sprawę cywilną lub handlową (postępowania procesowe, niepro-
cesowe, egzekucyjne, zabezpieczające). Należy jednak podkreślić, że duża
część spraw nieprocesowych została wyłączona z zakresu działania tego roz-
porządzenia (art. 1 ust. 2 pkt 1–4).

Rozporządzenie nie ma zastosowania do spraw z zakresu:

1) statusu lub zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osób

fizycznych, praw w stosunkach majątkowych wynikających z małżeń-
stwa, prawa spadkowego, łącznie z testamentami. Będą to na przykład
sprawy o ustalenie istnienia lub unieważnienia małżeństwa, o rozwód
lub separację, sprawy dotyczące pochodzenia dziecka, przysposobienia,
sprawy z zakresu prawa osobowego (na przykład o uznanie za zmarłe-
go, o stwierdzenie zgonu). Jeśli chodzi o „stosunki majątkowe wynikają-
ce z małżeństwa”, Trybunał uznaje, że obejmują one wszystkie stosunki
prawno–majątkowe, wynikające bezpośrednio z małżeństwa i jego roz-
wiązania (orzeczenie z 27 lutego 1979 r. w sprawie De Cavel v. De Cavel,
C–143/78); jeśli chodzi o prawo spadkowe, będą to na przykład spra-
wy o stwierdzenie nabycia spadku, o wykonanie zapisu lub polecenia,
o uznanie spadkobiercy za niegodnego; w tym zakresie planuje się wy-
danie osobnego rozporządzenia;

2) upadłości, postępowań likwidacyjnych niewypłacalnych spółek lub in-

nych osób prawnych, ugód i układów sądowych i innych podobnych po-
stępowań — te kwestie są uregulowane w rozporządzeniu 1346/2000;

3) zabezpieczenia społecznego — te kwestie wyłączono, ponieważ w nie-

których państwach członkowskich są traktowane jako sprawy o charak-
terze publicznym, a w innych należą do pogranicza prawa publicznego
i prywatnego. Pojęcie to nie obejmuje jednak roszczeń z zakresu indy-
widualnego prawa pracy (orzeczenie z 13 listopada 1979 r. w sprawie
Sanicentral GmbH v. René Collin, C–25/79). Oznacza to, że na przykład
roszczenia o wypłatę wynagrodzenia za urlop będą objęte zakresem roz-
porządzenia;

rodzaj s¹du

wy³¹czenia

4) sądów polubownych, czyli sądownictwa polubownego jako całości, a za-

tem nie odnosi się do postępowania przed sądem polubownym oraz
uznawania i wykonywania orzeczeń wydanych przez sądy polubowne.

1.2. Terytorialny i czasowy zakres zastosowania

Rozporządzenie stosuje się do wszystkich państw członkowskich, na

podstawie art. 299 traktatu, z wyjątkiem Danii, która nie uczestniczy w dzia-
łaniach Unii Europejskiej (art. 1 ust. 3 rozporządzenia). Wielka Brytania i Irlan-
dia skorzystały natomiast z przysługującego im prawa i oświadczyły, że będą
uczestniczyły w wykonaniu tego rozporządzenia. Dania podpisała ze wspólno-
tami umowę międzynarodową z 19 października 2005 r., dotyczącą stosowania
rozporządzeń 1348/2000 i 44/2001, ale nie weszła ona jeszcze w życie.

Czasowy zakres zastosowania rozporządzenia wynika z art. 66 ust. 1. Jego

przepisy stosuje się tylko do takich powództw i dokumentów urzędowych,
które zostały wytoczone bądź sporządzone po jego wejściu w życie. Jeśli jed-
nak chodzi o uznawanie i wykonywanie orzeczeń, w art. 66 ust. 2 wprowadza
się wyjątek — jeżeli powództwo zostało wytoczone w państwie członkowskim
pochodzenia przed wejściem w życie niniejszego rozporządzenia, wówczas
orzeczenia wydane po tej chwili będą uznawane i zezwoli się na ich wykona-
nie zgodnie z rozporządzeniem:

a) gdy powództwo zostało wytoczone w państwie członkowskim pocho-

dzenia po tym, jak konwencja brukselska lub konwencja lugańska we-
szła w życie w stosunkach między państwem członkowskim pochodze-
nia i państwem członkowskim, w którym powoływane jest orzeczenie;

b) we wszystkich innych przypadkach, jeżeli sąd miał jurysdykcję na pod-

stawie przepisów zgodnych z przepisami jurysdykcyjnymi rozdziału II
lub umowy, która obowiązywała w chwili wytoczenia powództwa mię-
dzy państwem członkowskim pochodzenia i państwem członkowskim,
w którym powoływane jest orzeczenie. Dla Polski decydującą datą był
1 maja 2004 r.

1.3. Stosunek do innych instrumentów prawnych

Rozporządzenie stosuje się, zgodnie z art. 67, jeżeli nie narusza ono sto-

sowania postanowień regulujących jurysdykcję lub uznawanie i wykonywa-
nie orzeczeń w sprawach szczególnych, zawartych we wspólnotowych aktach
prawnych lub w prawie państw członkowskich zharmonizowanych z takimi
aktami (chodzi tu zatem o prawo wspólnotowe pierwotne lub wtórne wy-
magające implementacji, na przykład dyrektywy i niektóre rozporządzenia,
oraz niewymagające implementacji, na przykład rozporządzenia, decyzje). Po-
dobnie jest z konwencjami, których stronami są państwa członkowskie i które
regulują w sprawach szczególnych jurysdykcję oraz uznawanie i wykonywanie
orzeczeń (art. 71). Do konwencji, do których odnosi się art. 71 rozporządzenia,

zakres
terytorialny

zakres czasowy

można zaliczyć na przykład: konwencję warszawską z 12 października 1929 r.
o ujednolicaniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewo-
zu lotniczego (Dz. U. z 1933 r. Nr 8, poz. 49 z późn. zm.), konwencję brukselską
z 10 maja 1952 r. o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących jurysdykcji cy-
wilnej w sprawach zderzeń (Dz. U. z 1994 r. Nr 110, poz. 532) oraz konwencję
haską z 2 października 1973 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszą-
cych się do obowiązków alimentacyjnych (Dz. U. z 2000 r. Nr 2, poz. 13).

Rozporządzenie natomiast, zgodnie z art. 69, zastępuje w relacjach mię-

dzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej umowy dwustronne między
tymi państwami, z tym że pozostają one w mocy jedynie w części spraw, do
których nie ma zastosowania rozporządzenie. W przypadku Polski rozporzą-
dzenie zastępuje umowy dwustronne z: Węgrami, Słowenią (umowa z daw-
ną Jugosławią), Austrią, Francją, Grecją, Czechami i Słowacją (umowa z dawną
Czechosłowacją), Włochami, Litwą, Łotwą i Estonią.

1.4. Jurysdykcja ogólna

Łącznikiem, który pełni podstawową funkcję w wyznaczaniu jurysdyk-

cji, jest domicyl pozwanego w państwie członkowskim — reguła actor sequitur
forum rei. Podstawę jurysdykcji krajowej stanowi więc łącznik miejsca zamiesz-
kania pozwanego, a nie jego miejsca pobytu czy też obywatelstwa.

Trybunał podkreśla, że jeśli co innego nie wynika z przepisów rozporzą-

dzenia, nie ma znaczenia miejsce zamieszkania lub pobytu czy też obywatel-
stwo powoda (orzeczenie z 13 lipca 2000 r. w sprawie Group Josi Reinsurance
Company SA v. Universal General Insurance Company, C–412/98).

Rozporządzenie nie wprowadziło autonomicznej definicji pojęcia „miej-

sce zamieszkania osoby fizycznej”, ale tworzy odrębną regułę kolizyjną. Mia-
nowicie przepis art. 59 przewiduje, że „w celu ustalenia, czy strona ma miejsce
zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, którego sądy rozpo-
znają sprawę, sąd stosuje swoje prawo krajowe, a zatem własną definicję po-
jęcia. Natomiast, jeśli strona nie ma miejsca zamieszkania w państwie człon-
kowskim, którego sądy rozpoznają sprawę, sąd w celu ustalenia, czy strona
ma miejsce zamieszkania w innym państwie, stosuje prawo tego państwa”.
Jeżeli zatem sąd polski bada swoją jurysdykcję, a pozwany ma miejsce za-
mieszkania w Polsce, wówczas dla ustalenia, czy faktycznie ma on miejsce
zamieszkania w Polsce, sąd będzie stosował swoje prawo merytoryczne (lex
fori), czyli art. 25 k.c. Jeżeli natomiast sąd polski rozpoznaje sprawę przeciwko
obywatelowi polskiemu, ale mieszkającemu w Belgii, wówczas musi zastoso-
wać prawo cywilne belgijskie dla ustalenia, czy pozwany ten według prawa
belgijskiego ma miejsce zamieszkania na terytorium Belgii.

Przepis art. 60 przewiduje definicję siedziby osoby prawnej czy jednostki

organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Mianowicie „dla celów rozpo-
rządzenia spółka, osoba prawna lub ich związek ma siedzibę tam, gdzie znaj-
duje się: a) siedziba statutowa, b) centralny zarząd, c) główne miejsce prowa-

miejsce

zamieszkania

miejsce

zamieszkania

siedziba

dzenia działalności”. Jest to nawiązanie do art. 48 TWE. W przypadku Wielkiej
Brytanii i Irlandii przez „siedzibę statutową” należy rozumieć registered offi-
ce lub, jeżeli ono nigdzie nie istnieje — place of incorporation (miejsce uzyska-
nia zdolności prawnej) lub, jeżeli ono nigdzie nie istnieje — miejsce, zgodnie
z prawem którego nastąpiło formation (założenie). W celu ustalenia, czy trust
ma siedzibę w państwie członkowskim, przed którego sądami zawisła sprawa,
sąd stosuje swoje prawo prywatne międzynarodowe (art. 60 ust. 3).

Jeżeli zachodzi jurysdykcja ogólna, dotyczy ona wszystkich spraw prze-

ciwko pozwanemu, objętych zakresem rozporządzenia, z wyjątkiem tych,
w których przewidziana jest jurysdykcja wyłączna, szczególna, spraw ubez-
pieczeniowych, konsumenckich, indywidualnych umów o pracę, jak również
spraw, co do których strony zawarły umowę. Trybunał wyraża to w ten spo-
sób, że art. 2 rozporządzenia ma charakter wiążący i z samego jego brzmienia
wynika, że od podstawowej zasady w nim wyrażonej można odstąpić jedynie
w przypadkach przewidzianych wyraźnie w konwencji. Nie ma zatem możli-
wości odstąpienia od niej na tej podstawie, że sąd innego państwa, nieobjęte-
go rozporządzeniem, jest bardziej odpowiedni dla rozpoznania sporu (wyrok
z 21 marca 2005 r. w sprawie Andrew Owusu, C–281/02). W konsekwencji roz-
porządzenie tworzy listę sytuacji, w których — zgodnie z art. 3 ust. 1 rozpo-
rządzenia — osoba zamieszkała w jednym państwie członkowskim może być
pozywana przed sądy innego państwa członkowskiego. Jest to dopuszczalne,
ale jedynie według reguł stworzonych przez rozporządzenie. W przypadku
osób zamieszkałych w państwach trzecich sądy właściwe, na mocy prawa kra-
jowego, zachowują swoją właściwość (z wyjątkiem spraw objętych jurysdykcją
wyłączną i umowną; art. 4 ust. 1). Przepisy rozporządzenia nie będą więc sto-
sowane do pozwanych, którzy mają miejsce zamieszkania w państwie trzecim
(poza Unią Europejską), z wyjątkiem sytuacji, gdy jurysdykcja kształtowana
jest w oparciu o umowę jurysdykcyjną (art. 23 ust. 1) lub jeżeli zachodzi jurys-
dykcja wyłączna (art. 22). I w końcu, jeżeli pozwany (kontrahent konsumenta,
ubezpieczyciel, pracodawca) ma filię lub oddział w państwie członkowskim,
wówczas traktuje się ten podmiot tak, jakby miał siedzibę w państwie człon-
kowskim, o ile spór wynika z działalności tej filii lub oddziału.

1.5. Jurysdykcja szczególna

Jurysdykcja szczególna obejmuje sytuacje, w których pozwany, chociaż

ma miejsce zamieszkania na terytorium jednego z państw członkowskich,
może być pozywany przed sąd innego państwa członkowskiego wskazanego
przez normę kolizyjną rozporządzenia. Należy zwrócić uwagę, że jurysdyk-
cja ta ma charakter jurysdykcji przemiennej, gdyż przepisy, które ją regulują,
umożliwiają powodowi wybór innego sądu, niż wskazuje jurysdykcja podsta-
wowa, gdy ten jest dla powoda z jakichś względów mniej korzystny. A zatem,
powód ma prawo wyboru sądu według reguł jurysdykcji ogólnej lub szczegól-
nej i przez to może wpłynąć na prawo materialne, które będzie stosowane dla

pojêcie

stosunku prawnego, będącego przedmiotem sprawy (za pośrednictwem norm
kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujących w pań-
stwie fori). Jurysdykcja ta stanowi odstępstwo od ogólnych reguł, w związku
z tym nie można stosować rozszerzającej wykładni przepisów, które ją regu-
lują. Przepisów o jurysdykcji szczególnej nie stosuje się w sprawach objętych
jurysdykcją wyłączną lub umowną, jak również w sprawach ubezpieczenio-
wych, konsumenckich i indywidualnych umów o pracę.

A. Sprawy wynikające z umów lub o roszczenia z umów.
W takich sprawach osoba mająca miejsce zamieszkania na terytorium

jednego z państw członkowskich może być pozwana przed sąd właściwy dla
miejsca, w którym zobowiązanie zostało lub miało być wykonane.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości dokonał wykładni pojęcia „sprawy

dotyczącej umów”, wskazując, że chodzi o zobowiązanie, w które dobrowolnie
zaangażowała się tak jedna, jak i druga strona (na przykład wyrok z 17 czerw-
ca 1992 r. w sprawie Handte v. Traitements Mecano–Chimiques des Surfaces,
C–26/91). Jest to szerokie ujęcie, w związku z czym tym przypadkiem jurys-
dykcji szczególnej objętych zostanie wiele spraw (na przykład sprawy, w któ-
rych przedmiotem sporu jest ustalenie istnienia danego stosunku prawnego,
sprawy o roszczenia odszkodowawcze, roszczenia z tytułu rękojmi i gwaran-
cji, roszczenie z powodu bezpodstawnego rozwiązania umowy o przedstawi-
cielstwo handlowe), podstawą takiego roszczenia jest bowiem niedotrzymanie
obowiązku wynikającego z umowy itp.

Pojęcie to nie obejmuje spraw o roszczenia z tytułu odpowiedzialności za

produkt między odbiorcą końcowym i producentem niebędącym sprzedaw-
cą, ponieważ nie istnieje między nimi stosunek umowny, jak również spraw
o naprawienie szkód w towarze powstałych w transporcie, jeżeli roszczenie
skierowane jest nie przeciwko wystawcy konosamentu, lecz przeciwko rze-
czywistemu przewoźnikowi. Podobnie jest ze sprawą z powództwa, które do-
tyczy odpowiedzialności przedumownej (culpa in contrahendo), jeśli nie doszło
do zawarcia umowy. Według ETS pojęcie „umowa lub roszczenie wynikają-
ce z umowy” nie dotyczy zobowiązania, jakiego dochodzi poręczyciel, który
zapłacił opłaty celne, zgodnie z umową poręczenia zawartą ze spedytorem,
w sytuacji gdy poręczyciel powołuje się na regres wobec spedytora. I w koń-
cu przepis art. 5 pkt 1 nie ma zastosowania do spraw ze skargi pauliańskiej,
które są kwalifikowane jako delikt, oraz spraw dotyczących prowadzenia cu-
dzych spraw bez zlecenia.

Miejsce wykonania zobowiązania może być wskazane przez same strony

w umowie, o ile zezwala na to prawo właściwe (merytoryczne dla zobowiąza-
nia wynikającego z zawartej umowy). Prawo wskazania miejsca wykonania
umowy dotyczy zarówno sytuacji ogólnej, jak i umowy sprzedaży rzeczy ru-
chomych lub umowy o świadczenie usług. Należy przy tym zwrócić uwagę,
że porozumienie umowne dotyczące miejsca wykonania umowy nie musi od-
powiadać wymogom formalnym przewidzianym dla umowy jurysdykcyjnej,
na przykład w art. 23 rozporządzenia. Konieczne jest zatem ustalenie takiego
uzgodnienia, niezależnie od tego, w jakie formie ono nastąpiło. Jednak ETS

umowy w spra-

wach roszczeñ

wynikaj¹cych

z umów

umowy w spra-

wach roszczeñ

wynikaj¹cych

z umów

pojêcie umowy

miejsce

wykonania

zobowi¹zania

miejsce

wykonania

zobowi¹zania

stwierdził, że jeżeli miejsce wykonania zobowiązania ma charakter abstrak-
cyjny, czyli nie pozostaje w związku z zobowiązaniem, a służy tylko realiza-
cji celu procesowego polegającego na wskazaniu podstawy dla jurysdykcji
szczególnej z art. 5 pkt 1, to winno ono odpowiadać wymogom formalnym
dla umowy jurysdykcyjnej (wyrok ETS z 17 stycznia 1980 r. w sprawie Zelger
v. Salinirti, 56/79).

Natomiast pojęcie miejsca wykonania zobowiązania w razie braku po-

rozumienia stron zostaje określone autonomicznie w odniesieniu do umów
sprzedaży rzeczy ruchomych i świadczenia usług:

− w pierwszym przypadku jest nim miejsce w państwie członkowskim,

w którym na mocy tej umowy towary zostały dostarczone lub powinny
być dostarczone;

− w drugim przypadku jest nim miejsce w państwie członkowskim, w któ-

rym na mocy umowy usługa była wykonana lub miała być wykonana.

W pozostałych przypadkach, a zatem gdy nie chodzi o sprzedaż rzeczy

ruchomych ani o świadczenie usług, zastosowanie ma reguła ogólna. Trzeba
więc indywidualnie ustalać miejsce wykonania konkretnego zobowiązania,
co może być utrudnione z uwagi na najczęściej występujące w praktyce zo-
bowiązania z umów wzajemnych. Wydaje się, że powód będzie mógł wybrać
sąd państwa członkowskiego, w którym ma nastąpić wykonanie jednego ze
świadczeń wzajemnych.

Jeżeli nie da się ustalić miejsca wykonania zobowiązania, wówczas, we-

dług ETS, art. 5 pkt 1 nie może być stosowany jako podstawa jurysdykcji i na-
leży stosować art. 2 ust. 1 (więcej w sprawie pojęcia umowy i roszczenia wyni-
kającego z umowy: K. Sznajder, Pojęcie umowy i roszczenia wynikającego z umowy
na tle regulacji europejskich dotyczących jurysdykcji, uznawania i wykonywania orze-
czeń w sprawach cywilnych i handlowych, KPP 2005, z. 2, s. 493 i n.).

B. Sprawy alimentacyjne.
W tych sprawach osoba uprawniona do otrzymywania alimentów może

pozwać stronę przeciwną przed sąd własnego miejsca zamieszkania lub zwy-
kłego pobytu. Natomiast w sytuacji, gdy sprawa alimentacyjna jest rozpozna-
wana łącznie ze sprawą dotyczącą stanu cywilnego, można pozwać osobę zo-
bowiązaną do zapłaty alimentów przed sąd, który według własnego prawa jest
właściwy do rozpoznania tej sprawy, chyba że jurysdykcja opiera się jedynie
na obywatelstwie jednej ze stron — w tym przypadku mamy do czynienia ze
swoistą jurysdykcją „pochodną”. Dzieje się tak na przykład w sytuacji, gdy
sąd, rozpoznając sprawę rozwodową, orzeka jednocześnie o roszczeniu ali-
mentacyjnym jednego z małżonków przeciwko drugiemu. Będzie to dopusz-
czalne, jeśli jurysdykcja w sprawie rozwodowej nie będzie wynikała jedynie
z obywatelstwa jednego z małżonków. Wystarczy zatem, aby jurysdykcja wy-
nikała z obywatelstwa obojga małżonków bądź podstawy jurysdykcji nawią-
zującej do innego łącznika.

Pojęcie „sprawa alimentacyjna” jest interpretowane autonomicznie. Eu-

ropejski Trybunał Sprawiedliwości stwierdził bowiem, że istotne znaczenie ma

sprawy
alimentacyjne

tu funkcja dochodzonego świadczenia, którego obowiązek wykonania wynika
ze stosunków rodzinnych. Funkcja ta ma polegać na zapewnieniu uprawnio-
nemu środków utrzymania, a nie na rozliczeniu majątkowym między strona-
mi (wyrok z 27 lutego 1997 r. w sprawie Antonius van den Boogaard v. Paula
Laumen, C–220/95).

Należy zwrócić także uwagę, że rozporządzenie posługuje się tutaj łącz-

nikiem domicylu, różnicując jednak jego znaczenie. Sprawa o alimenty może
być wniesiona przed sąd miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu upraw-
nionego do alimentów. Przy czym, jak wspomniano wyżej, pojęcie miejsce
zamieszkania zostało uregulowane przez normę kolizyjną w art. 59 rozporzą-
dzenia. Rozporządzenie nie definiuje jednak pojęcia miejsca zwykłego poby-
tu ani nie kreuje dla ustalenia tego pojęcia normy kolizyjnej. W tym drugim
wypadku można uznać, że chodzi tu o miejsce, z którym uprawniony jest
faktycznie związany, w którym znajduje się główny punkt więzi danej oso-
by (tak K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne (w:) Stosowanie prawa Unii
Europejskiej przez sądy, red. A. Wróbel, Kraków 2005, s. 508).

Przepis art. 5 pkt 2 nie może mieć zastosowania dla ustalenia jurysdyk-

cji w sprawach, w których powodem jest dłużnik alimentacyjny, ani w spra-
wach z regresu alimentacyjnego, którego dochodzi od dłużnika na przykład
instytucja publiczna (wyrok ETS z 15 stycznia 2004 r. w sprawie Freistaat Bay-
ern v. J. Blijdenstien, C–433/01, cyt. za: K. Weitz, Europejskie prawo procesowe
cywilne..., s. 509).

C. Czyny niedozwolone lub podobne do czynów niedozwolonych albo

roszczenia wynikające z takiego czynu.

W sprawach dotyczących czynów niedozwolonych lub podobnych do

czynów niedozwolonych albo też roszczeń wynikających z takiego czynu ist-
nieje możliwość pozywania przed sąd miejsca, w którym zdarzenie wywołują-
ce szkodę nastąpiło albo mogło nastąpić. Przez dodanie tego ostatniego zwro-
tu ustawodawca wspólnotowy objął jurysdykcją szczególną również sytuacje,
w których grożono powodowi, ale ostatecznie do szkody nie doszło.

Pojęcie czynu niedozwolonego podlega wykładni autonomicznej. Trybu-

nał uznaje, że należy nim objąć wszystkie powództwa, które zmierzają do usta-
lenia odpowiedzialności cywilnej pozwanego i które nie są oparte na umowie
w rozumieniu art. 5 ust. 1 (na przykład wyrok z 27 września 1988 r. w sprawie
Kalfelis v. Schröder, C–189/87). Będą to zatem m.in. sprawy o roszczenia z tytułu
wypadków komunikacyjnych, szkód w środowisku naturalnym, w transpor-
cie, z tytułu odpowiedzialności za produkt, z tytułu culpa in contrahendo (wyrok
z 17 września 2002 r. w sprawie Tacconi v. Wagner, C–334/00), a także powódz-
twa o zakazanie stosowania niedozwolonych klauzul umownych, wytoczone
przez organizację konsumencką (wyrok z 1 października 2002 r. w sprawie Ve-
rein für Konsumenteninformation v. Henkel, C–167/00).

Miejsce zdarzenia wywołującego szkodę — to zarówno miejsce, w któ-

rym nastąpiła szkoda, jak i miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie będące
przyczyną szkody. W przypadku gdy te miejsca znajdują się w różnych pań-
stwach członkowskich, powód ma prawo wyboru między ich sądami (wy-

czyny

niedozwolone

czyny

niedozwolone

pojêcie czynu

niedozwolonego

pojêcie czynu

niedozwolonego

rok z 30 listopada 1976 r. w sprawie Handelskwekerij G. J. Bier BV v. Mines
de potasse d‘Alsace SA, C–21/76). Trybunał podkreśla również, że wyrażenie
„miejsce, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” nie oznacza miejsca
zamieszkania powoda, w którym znajduje się „centralne miejsce położenia
jego majątku”, wyłącznie z tego powodu, że poniósł on szkodę finansową
w wyniku utraty składników tego majątku, która nastąpiła w innym pań-
stwie członkowskim (wyrok z 10 czerwca 2004 r. w sprawie Kronhofer v. Maier
i inni, C–168/02).

Jest to zjawisko zwane w doktrynie prawa prywatnego międzynarodo-

wego wielomiejscowością prostą i złożoną. Prosta występuje wówczas, gdy
miejsce zdarzenia wywołującego szkodę znajduje się na terytorium jednego
państwa, a skutek, czyli szkoda, powstała na terytorium drugiego państwa.
Wielomiejscowość złożona występuje zaś wówczas, gdy zdarzenie miało miej-
sce na terytorium jednego państwa, a skutek w postaci szkody — na teryto-
rium kilku państw lub zarówno na terytorium państwa, w którym zdarzenie
nastąpiło, jak i innych państw.

D. Jurysdykcja w postępowaniu adhezyjnym.
W sprawach roszczeń cywilnych o odszkodowanie lub przywrócenie do

stanu poprzedniego, które wynikają z czynu dającego podstawy do postępo-
wania karnego, można pozywać osobę przed sąd, do którego wniesiono akt
oskarżenia, jeżeli jest on według swojego prawa właściwy do rozpatrywania
spraw cywilnych. Uwzględniono w ten sposób związek rzeczowy, jaki zacho-
dzi między postępowaniem karnym i postępowaniem o odszkodowanie. Dzię-
ki temu można zarazem skrócić czas trwania postępowania.

E. Jurysdykcja w sporach wynikających z działalności filii, agencji lub

innego oddziału.

Sądem właściwym może być sąd miejsca, w którym znajduje się filia,

agencja lub oddział.

Pojęcie „filia, agencja lub oddział” jest definiowane przez Trybunał jako

ośrodek działalności gospodarczej, który występuje stale jako przedstawiciel-
stwo zagranicznej centrali i ma osobny zarząd. Przedstawicielstwo musi być
tak rzeczowo wyposażone, aby móc prowadzić interesy ze stronami trzecimi,
do tego w takiej formie, by te strony, mimo że wiedzą o możliwości związku
prawnego z centralą, nie potrzebowały się na niego powoływać, lecz mogły
podpisywać umowy w przedstawicielstwie. Poza tym jest konieczne, by przed-
stawicielstwo podlegało nadzorowi i kierownictwu centrali (wyrok z 22 listo-
pada 1978 r. w sprawie Somafer v. Saar–Ferngas, C–33/78).

Ponadto sprawa musi dotyczyć sporu wynikającego z działalności tak

rozumianej filii, agencji lub oddziału — chodzi tu o: spory odnoszące się do
umownych lub pozaumownych praw i obowiązków wynikających z prowa-
dzenia filii, agencji lub oddziału; spory odnoszące się do zobowiązań zaciąg-
niętych przez filię, agencję, oddział w imieniu centrali; spory odnoszące się
do pozaumownych zobowiązań, wynikających z działalności prowadzonej
przez filię, agencję lub oddział w miejscu, w którym się znajdują, na rzecz
centrali.

postêpowanie
adhezyjne

sprawy wynika-

j¹ce z dzia³alności

filii, agencji lub

innego oddzia³u

sprawy wynika-

j¹ce z dzia³alności

filii, agencji lub

innego oddzia³u
pojêcie

pojêcie

F. Podstawy jurysdykcji w przypadku związku spraw.
Postępowanie, w którym występuje kilku pozwanych. W tej sytuacji po-

wód może pozwać te osoby przed sąd miejsca zamieszkania jednej z nich. Jest
to zatem szczególna podstawa jurysdykcji dla wypadku współuczestnictwa
procesowego biernego. Warunkiem jest jednak to, aby roszczenia, których do-
tyczy postępowanie, były „ze sobą tak ściśle powiązane, że wskazane jest, aby
sprawy te rozpoznać i rozstrzygnąć razem, unikając w ten sposób niebezpie-
czeństwa wydania sprzecznych orzeczeń, jakie mogłyby zapaść w przypadku
postępowań prowadzonych oddzielnie dla każdego z tych roszczeń”. Przyj-
muje się, że taka więź występuje w przypadku dłużników solidarnych, wspól-
noty praw (na przykład współwłasności), w sytuacji gdy roszczenia przeciwko
pozwanym mają tę samą podstawę faktyczną i prawną.

Osoba zamieszkała na terytorium jednego z państw członkowskich może

być również pozwana jako strona trzecia w sprawach dotyczących powódz-
twa z tytułu rękojmi i gwarancji lub powództwa interwencyjnego przed sąd,
przed którym toczy się główne postępowanie — chyba że powództwo to zo-
stało wytoczone jedynie w celu wyłączenia tej osoby spod jurysdykcji sądu dla
niej właściwego. Chodzi tu zatem o powództwa gwarancyjne lub interwen-
cyjne wytaczane najczęściej w celu dochodzenia roszczeń regresowych. Ich
efektem jest wydanie w postępowaniu głównym orzeczenia również w sto-
sunku do osoby trzeciej. Odpowiednikiem tych powództw w prawie polskim
jest instytucja przypozwania.

W sprawach dotyczących powództwa wzajemnego, które opiera się na tej

samej umowie lub na tym samym stanie faktycznym, na których zostało opar-
te powództwo główne, przed sąd, do którego zostało wniesione powództwo
główne. Związek wymagany w tym przypadku jest zatem ściślejszy niż ten,
który musi zachodzić w przypadku współuczestnictwa procesowego.

Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynika-

jące z umowy, a powództwo może zostać połączone z powództwem prze-
ciwko temu samemu pozwanemu o prawa rzeczowe na nieruchomościach,
przed sąd państwa członkowskiego, w którym położona jest nieruchomość. Ze
względów ekonomii procesowej przepis ten pozwala na dochodzenie przed
sądem jednego państwa członkowskiego powództwa o prawo rzeczowe na
nieruchomości, na przykład z tytułu hipoteki, z powództwem o prawo o cha-
rakterze obligacyjnym, na przykład o zapłatę długu wynikającego z umowy.
Warunkiem skorzystania z tej podstawy jurysdykcji jest skierowanie obydwu
powództw przeciwko temu samemu pozwanemu oraz istnienie między nimi
dostatecznie silnego związku; ponadto prawo krajowe musi pozwalać na po-
łączenie obu powództw.

G. Pozostałe przypadki jurysdykcji szczególnej.
Jurysdykcja w sprawach działalności trustu dotyczy sytuacji, gdy osoba

mająca miejsce zamieszkania w jednym z państw członkowskich w sprawach,
w których występuje w charakterze założyciela, zarządcy (trustee) lub upo-
sażonego z tytułu trustu, utworzonego na podstawie ustawy lub czynności
prawnej dokonanej w formie pisemnej albo poświadczonej na piśmie, może

zwi¹zek spraw

pozosta³e

przypadki

jurysdykcji

szczególnej

pozosta³e

przypadki

jurysdykcji

szczególnej

być pozwana przed sądy tego państwa członkowskiego, na którego terytorium
trust ma swoją siedzibę (art. 5 ust. 6).

W sprawach dotyczących sporu o zapłatę wynagrodzenia za ratownictwo

lub udzielenie pomocy dla ładunku lub frachtu można pozwać osobę przed
sąd właściwy dla terytorium, gdzie ten ładunek lub fracht: a) został zajęty
w celu zabezpieczenia zapłaty lub b) mógł zostać zajęty, lecz złożone zostało
poręczenie lub inne zabezpieczenie (art. 5 ust. 7). Przepis ten ma zastosowa-
nie jedynie wówczas, gdy twierdzi się, że pozwany ma prawa do ładunku lub
frachtu albo że miał takie prawa w czasie działań ratowniczych.

1.6. Jurysdykcja w sprawach ubezpieczeniowych

1.6.1. Uwagi ogólne

Ten rodzaj spraw został unormowany odrębnie ze względu na słabszą

pozycję ubezpieczonego w stosunku do ubezpieczającego oraz fakt, że umo-
wy ubezpieczenia często są zawierane w drodze przystąpienia (adhezji). Samo
pojęcie sprawy ubezpieczeniowej obejmuje ogół spraw wynikających z ubez-
pieczeń prywatnych (gospodarczych), w tym ubezpieczeń transportowych
i morskich. Nie są nim objęte ubezpieczenia reasekuracyjne (wyrok z 13 lipca
2000 r. w sprawie Group Josi Reinsurance Company SA v. Universal General
Insurance Company, C–412/98).

1.6.2. Regu³y dotycz¹ce jurysdykcji

Rozporządzenie ustanawia przemienne podstawy jurysdykcji w spra-

wach przeciwko ubezpieczycielowi. Może on być pozywany:

− przed sądy tego państwa członkowskiego, w którym ma swoją siedzibę;

− przed sądy właściwe ze względu na miejsce zamieszkania ubezpieczają-

cego, ubezpieczonego czy też uposażonego z tytułu ubezpieczenia (w za-
leżności od tego, która z tych osób wniosła powództwo);

− jeśli jest współubezpieczycielem, może być pozwany przed sąd tego pań-

stwa członkowskiego, przed który pozwano głównego ubezpieczyciela;

− jeśli ma miejsce zamieszkania (siedzibę) w jednym państwie członkow-

skim, a w innym państwie członkowskim posiada filię, agencję lub inny
oddział, to w sporach wynikających z ich działalności może być pozwany
przed sąd miejsca, w którym znajduje się filia, agencja lub inny oddział;

− w odniesieniu do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej i ubez-

pieczenia nieruchomości powództwo przeciwko ubezpieczycielowi może
zostać wniesione również przed sąd miejsca, w którym nastąpiło zdarze-
nie wywołujące szkodę;

− w zakresie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel

może być również pozwany przed sąd, przed który wniesione zostało
powództwo poszkodowanego przeciwko ubezpieczonemu, jednakże

sprawy
ubezpieczeniowe

podstawy
jurysdykcji

o ile jest to dopuszczalne przez prawo tego sądu — jest to kolejny przy-
padek regulacji jurysdykcji krajowej dla powództwa interwencyjnego,
nie znajdzie ona zatem zastosowania w państwach, w których systemy
prawne nie znają tego typu powództw.

Ubezpieczyciel natomiast może pozywać ubezpieczającego, ubezpieczo-

nego czy też uposażonego z tytułu ubezpieczenia tylko przed sądy państwa
członkowskiego, w którym mają oni miejsce zamieszkania. Nie dotyczy to je-
dynie wypadku tzw. przypozwania ubezpieczonego jako strony w postępo-
waniu oraz powództwa wzajemnego (wytacza się je przed sądem, w którym
zostało złożone powództwo główne). Ponadto ubezpieczyciel może wystą-
pić z powództwem przeciwko pozwanemu, mającemu miejsce zamieszkania
w państwie członkowskim, w sprawach dotyczących sporów wynikających
z działalności filii, agencji lub oddziału przed sąd miejsca, w którym znajduje
się filia, agencja lub oddział.

1.6.3. Ograniczenia w zakresie zawierania umów o jurysdykcjê

Przepis art. 13 przewiduje, że od przepisów dotyczących spraw ubezpie-

czeniowych można odstąpić na podstawie umowy tylko wówczas, jeżeli:

a) umowa została zawarta po powstaniu sporu,
b) przyznaje ona ubezpieczającemu, ubezpieczonemu lub uposażonemu

z tytułu ubezpieczenia uprawnienie do występowania przed sądy inne
niż wymienione w niniejszym rozdziale,

c) została ona zawarta między ubezpieczającym a ubezpieczycielem, któ-

rzy w chwili zawarcia umowy mają miejsce zamieszkania, siedzibę lub
miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie członkowskim, dla
uzasadnienia jurysdykcji sądów tego państwa członkowskiego; także
wówczas, gdy zdarzenie wywołujące szkodę nastąpiło za granicą, chy-
ba że taka umowa nie jest dopuszczalna według prawa tego państwa
(Trybunał wskazuje, że klauzula dotycząca jurysdykcji, zawarta zgod-
nie z tym punktem, nie może zostać powołana wobec ubezpieczonego
uposażonego z tytułu umowy ubezpieczenia, który nie zezwolił na nią
wyraźnie i który ma miejsce zamieszkania w innym państwie niż pań-
stwo ubezpieczającego czy ubezpieczyciela — orzeczenie z 12 maja 2005 r.
w sprawie Société financière et industrielle du Peloux v. Axa Belgium
i inni, C–112/03),

d) została zawarta przez ubezpieczającego, który nie ma miejsca zamiesz-

kania w państwie członkowskim, z wyjątkiem ubezpieczenia obowiąz-
kowego lub ubezpieczenia nieruchomości położonej w państwie człon-
kowskim,

e) dotyczy ona umowy ubezpieczenia obejmującej jeden lub więcej rodza-

jów ryzyka, wymienionych w art. 14 — chodzi tu o szkody z zakresu
przewozu, transportu morskiego i lotniczego, jak również tzw. „wielkie
ryzyka” wskazane w odpowiednich dyrektywach Rady.

umowy

jurysdykcyjne

umowy

jurysdykcyjne

1.7. Jurysdykcja w sprawach konsumenckich

1.7.1. Uwagi ogólne

Podobnie jak w przypadku umów ubezpieczeniowych, tutaj też chodzi

o ochronę słabszej strony umowy, jaką jest konsument. W związku z tym du-
żego znaczenia nabiera kwestia zdefiniowania pojęcia „konsument”. Artykuł
15 ust. 1 rozporządzenia przewiduje, że jest nim osoba zawierająca umowę
w celu, który nie może być uważany za jej działalność zawodową lub gospo-
darczą. Terminem tym mogą być zatem objęte zarówno osoby fizyczne, jak
i prawne, pod warunkiem że nie działają w celu określonym jako gospodar-
czy lub zawodowy.

Według ETS pojęcie konsumenta winno być ujmowane szeroko. Jednak

za konsumenta nie można uważać osoby zawierającej umowę, której przed-
miotem jest działalność zawodowa, nawet jeśli ma ona zostać podjęta w przy-
szłości (por. wyrok z 8 lipca 1997 r. w sprawie Francesco Benincasa v. Dentalkit
Srl, C–269/95), a także osoby, która zawiera umowę dotyczącą towaru prze-
znaczonego do użytku po części gospodarczego, a po części niezwiązanego
z jej działalnością gospodarczą, z wyjątkiem sytuacji, gdy użytek gospodar-
czy jest zupełnie marginalny i odgrywa jedynie nikłą rolę w ogólnym kon-
tekście danej transakcji (wyrok z 20 stycznia 2005 r. w sprawie Gruber v. Bay
Wa AG, C–464/01).

Przedmiotem spraw konsumenckich są:

− umowy sprzedaży towarów na raty,

− umowy pożyczki spłacanej ratami lub inne umowy kredytowe, które są

przeznaczone do sfinansowania zakupu towarów,

− wszystkie inne przypadki, kiedy umowę zawarto z osobą, która wyko-

nuje działalność gospodarczą lub zawodową w państwie członkowskim
miejsca zamieszkania konsumenta lub w jakikolwiek inny sposób kieruje
taką działalność do państwa członkowskiego lub do kilku państw człon-
kowskich włącznie z tym państwem i umowa ta mieści się w zakresie tej
działalności.

Szczególne reguły jurysdykcji znajdą zatem zastosowanie także do umów

zawartych w innym państwie niż miejsce zamieszkania konsumenta. Koncep-
cja działalności wykonywanej lub skierowanej do państwa członkowskiego
pozwala uwzględnić umowy zawierane przez internet za pomocą urządzeń
dostępnych w państwie zamieszkania konsumenta. Taki kontrakt będzie zatem
traktowany w sposób identyczny jak umowy zawierane za pomocą telefonu,
faksu i podobnych środków komunikowania się na odległość.

Przepisy o jurysdykcji nie mają zastosowania do umów przewozu, z wy-

jątkiem umów podróży przewidujących w zamian za cenę ryczałtową połą-
czone świadczenia przewozu i noclegu.

pojêcie
konsumenta

sprawy
konsumenckie

1.7.2. Regu³y jurysdykcji

Konsument może wytoczyć powództwo przeciwko swemu kontrahen-

towi według własnego wyboru:

− przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium kontrahent

ma swoją siedzibę lub miejsce zamieszkania,

− przed sądy miejsca, na którego terytorium konsument ma miejsce za-

mieszkania (chodzi o miejsce zamieszkania z chwili wszczęcia postępo-
wania),

− przed sąd miejsca, w którym kontrahent ma filię, agencję lub inny oddział

(nawet jeśli kontrahent miał miejsce zamieszkania lub siedzibę w innym
państwie członkowskim), jeśli umowa konsumencka będąca przedmio-
tem sporu wynika z działalności filii, agencji lub oddziału.

Kontrahent może pozwać konsumenta tylko przed sądy państwa człon-

kowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania (z wy-
jątkiem powództwa wzajemnego, które można wytoczyć przed sądem, przed
którym toczy się główne postępowanie).

1.7.3. Ograniczenia w zakresie zawierania umów o jurysdykcjê

Umowa o jurysdykcję jest dopuszczalna, jeśli:

a) została zawarta po powstaniu sporu,
b) przyznaje konsumentowi uprawnienie do wytaczania powództwa przed

sądy inne niż wymienione w art. 15 i 16,

c) została zawarta między konsumentem i jego kontrahentem, którzy

w chwili zawarcia umowy mieli miejsce zamieszkania lub zwykłego po-
bytu w tym samym państwie członkowskim, a umowa ta uzasadnia ju-
rysdykcję sądów tego państwa członkowskiego (chyba że taka umowa
nie jest dopuszczalna według prawa tego państwa członkowskiego).

1.8. Jurysdykcja w sprawach wynikaj¹cych

z indywidualnych umów o pracê

1.8.1. Uwagi ogólne

Rozporządzenie odrębnie reguluje jurysdykcję w sprawach, których

przedmiotem jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia, które wyni-
kają z takiej umowy. Są to przepisy art. 18–21. Należy podkreślić, że nastąpi-
ła tu zmiana w stosunku do rozwiązań przyjętych w konwencji brukselskiej
i lugańskiej, ponieważ przepisy określające jurysdykcję w tych konwencjach
były ujęte w rozdziale normującym jurysdykcje szczególne. Obecnie regula-
cja w tych sprawach (pracowniczych) znajduje się pośród jurysdykcji w spra-
wach konsumenckich i ubezpieczeniowych, odpowiada zresztą podobnemu

powództwo

przeciwko

kontrahentowi

i konsumentowi

powództwo

przeciwko

kontrahentowi

i konsumentowi

umowy

jurysdykcyjne

umowy

jurysdykcyjne

umowa o pracê

schematowi (ma na celu ochronę słabszej strony stosunku prawnego — pra-
cownika, ubezpieczonego/uposażonego i konsumenta).

Zasadnicze znaczenie ma w tym przypadku pojęcie umowy o pracę —

rozumiane według wykładni autonomicznej, przeprowadzonej na gruncie
konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla umownych stosunków zobowią-
zaniowych oraz wypowiedzi ETS do art. 39 traktatu. Umowa o pracę zakłada
zatem wykonywanie pracy przez osobę związaną poleceniami pracodawcy,
przy czym osoba ta sama nie ponosi ryzyka gospodarczego swoich działań
(K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 531).

1.8.2. Regu³y jurysdykcji

Pracodawca może być pozywany:

− przed sądy państwa członkowskiego, w którym posiada siedzibę, albo

− przed sądy miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, lub

miejsca, w którym ostatnio zazwyczaj świadczył pracę, przy czym poję-
cie miejsce zamieszkania i siedziby należy rozumieć w znaczeniu przy-
znanym im przez art. 59 i 60 rozporządzenia.

Pojęcie miejsca świadczenia pracy należy interpretować autonomicznie

— Trybunał uznaje, że jeśli pracownik wykonuje swoje zobowiązania z umowy
o pracę w kilku państwach, wówczas miejscem, w którym zazwyczaj świad-
czy pracę, będzie miejsce, w którym lub z którego wykonuje istotną część zo-
bowiązań wobec pracodawcy (orzeczenie z 27 lutego 2002 r. w sprawie Weber
v. Universal Ogden Services Ltd, C–37/00). Jeżeli pracownik świadczy pracę
w więcej niż jednym państwie, miejscem tym będzie to, które uczynił rzeczy-
wistym centrum swej działalności (wyrok ETS z 9 stycznia 1997 r. w sprawie
Petru Wilhelmus Rutten v. Cross Medical Ltd, C–383/95).

W przypadku umowy o pracę, w której wykonaniu pracownik świadczył

dla tego samego pracodawcy pracę w więcej niż jednym państwie — w celu
określenia miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczył pracę, należy
brać pod uwagę całkowitą długość stosunku pracy. W przypadku braku po-
przednich kryteriów będzie to miejsce, w którym pracownik najdłużej świad-
czył pracę. Ponadto, w sporze między pracownikiem i pierwszym pracodawcą
miejsce, w którym pracownik wykonuje swe zobowiązania wobec drugiego
pracodawcy, może być uznane za miejsce, w którym pracownik zazwyczaj
świadczy pracę, jeżeli pierwszy pracodawca, w stosunku do którego zostały
zawieszone jego uprawnienia umowne wobec pracownika, w chwili zawarcia
drugiej umowy o pracę sam miał interes w wykonaniu drugiej umowy na rzecz
drugiego pracodawcy. Interes taki należy wszechstronnie oceniać na podsta-
wie okoliczności danego wypadku (wyrok ETS z 10 kwietnia 2003 r. w sprawie
Pugliese v. Finmeccanica SpA Betriebsteil Alenia Aerospazio, C–4370/00).

Jeśli pracownik zazwyczaj nie świadczy lub zazwyczaj nie świadczył pra-

cy w jednym i tym samym państwie, wówczas pracodawcę można pozwać
przed sądy miejsca, w którym znajduje się (albo znajdował się) oddział, który

regu³y
jurysdykcyjne

pracownika zatrudnił. Ta podstawa jurysdykcji ma charakter subsydiarny wo-
bec reguły z poprzedniego punktu (art. 19 pkt 2). Przepis ten ma zastosowanie
jedynie wówczas, gdy nie można ustalić miejsca, w którym pracownik zazwy-
czaj świadczy pracę lub ostatnio świadczył pracę; stąd też subsydiarny charak-
ter tej reguły. Pojęcie oddziału rozumie się szeroko, choć możliwe jest też sko-
rzystanie z wykładni pojęcia „filia, agencja lub inny oddział” z art. 5 pkt 5.

Należy również zasygnalizować, że jurysdykcja w sprawach dotyczą-

cych umowy indywidualnej o pracę lub roszczeń wynikających z tej umowy
może wynikać z przepisów krajowych, powstałych w wyniku implementacji
prawa wspólnotowego wtórnego, czyli w tym przypadku dyrektywy Rady
i Parlamentu Europejskiego 96/71/WE z 16 grudnia 1996 r. o delegowaniu pra-
cowników w ramach świadczenia usług (Dz. Urz. WE L 18/1 z 21.01.1997).
Przepis art. 6 tej dyrektywy wskazuje, że w celu dochodzenia prawa do wa-
runków pracy i zatrudnienia, zagwarantowanych zgodnie z art. 3 dyrektywy,
powództwo może zostać wniesione przed sąd państwa członkowskiego, do
którego pracownik jest lub był skierowany (delegowany), z tym że nie naru-
sza to jednak możliwości, aby ewentualnie powództwo zostało wytoczone
w innym państwie członkowskim, zgodnie z obowiązującymi umowami mię-
dzynarodowymi dotyczącymi jurysdykcji. Skoro przepis art. 68 ust. 2 stanowi
o pierwszeństwie przepisów krajowych, zharmonizowanych na podstawie
prawa wspólnotowego przed rozporządzeniem, to przepis ten po jego imple-
mentacji do kodeksu postępowania cywilnego będzie uzupełniał reguły jurys-
dykcyjne dotyczące indywidualnych umów o pracę zawartych w rozporzą-
dzeniu. Obecnie jednak w kodeksie postępowania cywilnego nie ma jeszcze
odpowiednika art. 6 dyrektywy.

Pracodawca natomiast może wytoczyć powództwo tylko przed sądami

tego państwa członkowskiego, w którym pracownik ma miejsce zamieszkania
(z wyjątkiem powództwa wzajemnego — można je wytoczyć przed sądem,
przed którym toczy się główne postępowanie).

W sprawach wynikających z indywidualnych umów o pracę rozporzą-

dzenie dopuszcza możliwość zawarcia umowy jurysdykcyjnej, ograniczając
jednak swobodę stron w tym zakresie. Można taką umowę zawrzeć jedynie po
powstaniu sporu lub jeżeli umowa taka przyznaje pracownikowi prawo wy-
taczania powództwa przed sądy inne, niż wynika z rozporządzenia (umowa
jedynie na korzyść pracownika — przyznająca mu dodatkowe prawa).

1.9. Jurysdykcja wy³¹czna

1.9.1. Uwagi ogólne

Jurysdykcja wyłączna (art. 22) polega na tym, że jej występowanie jest

przesłanką negatywną do prowadzenia postępowania w innych państwach
członkowskich. Nie można jednocześnie stosować reguł jurysdykcji ogólnej
(art. 2), jurysdykcji w sprawach ubezpieczeniowych, konsumenckich i wyni-

dyrektywa

96/71/WE

dyrektywa

96/71/WE

pojêcie

kających z indywidualnych umów o pracę (art. 8–21) oraz jurysdykcji szcze-
gólnych (art. 5–7). Nie można także odstąpić od jurysdykcji wyłącznej na pod-
stawie umowy jurysdykcyjnej (art. 23 ust. 5) ani przez wdanie się w spór przed
sądem, któremu jurysdykcja wyłączna nie przysługuje (art. 24 zdanie drugie).
Jednocześnie sąd państwa członkowskiego z urzędu stwierdza brak swej ju-
rysdykcji, jeżeli jurysdykcja wyłączna przysługuje sądowi innego państwa
(art. 24). Naruszenie przepisów o jurysdykcji wyłącznej powoduje odmowę
uznania (art. 35 ust. 1) lub stwierdzenia wykonalności orzeczenia zapadłego
w postępowaniu przed sądem, który tej jurysdykcji nie miał (art. 35 ust. 1 w zw.
z art. 45 ust. 1). W związku z wyjątkowym charakterem tej jurysdykcji ETS pod-
kreśla, że jej przypadki nie mogą być interpretowane szerzej, niż wynikałoby
z ich celu. Katalog podstaw jurysdykcji wyłącznej jest zamknięty.

1.9.2. Przypadki jurysdykcji wy³¹cznej

W sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomoś-

ciach oraz najem lub dzierżawa nieruchomości — jurysdykcja należy do sądów
państwa członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona.

Pojęcia praw rzeczowych na nieruchomościach oraz najmu i dzierżawy

podlegają interpretacji autonomicznej. Mianowicie prawo rzeczowe to takie,
które jest skuteczne erga omnes. Trybunał podkreśla przy tym, że dla zastosowa-
nia tej podstawy jurysdykcji nie wystarczy, aby powództwo dotyczyło prawa
rzeczowego na nieruchomości lub pozostawało z nią w związku. Konieczne
jest, aby powództwo opierało się na prawie rzeczowym i nie wynikało ze sto-
sunku obligacyjnego (orzeczenie z 17 maja 1994 r. w sprawie Webb v. Webb,
C–294/92). Zgodnie z tym stanowiskiem Trybunał uznał, że tą regułą jurys-
dykcji nie są objęte na przykład powództwa o rozwiązanie umowy sprzeda-
ży nieruchomości i odszkodowanie z tego powodu (wyrok ETS z 5 kwietnia
2001 r. w sprawie Gaillard v. Chekili, C–518/99). Ponadto nie podlega regule
(art. 22 pkt 1 zdanie pierwsze) powództwo o uznanie za bezskuteczną wobec
powoda czynności obejmującej rozporządzenie prawem rzeczowym na nie-
ruchomości, dokonanej przez pozwanego dłużnika z pokrzywdzeniem po-
woda będącego wierzycielem, oraz powództwo o odszkodowania z tytułu
nieosiągnięcia pożytków z mieszkania po przeniesieniu własności, które zo-
stało uznane za nieważne (wyrok ETS z 9 czerwca 1994 r. w sprawie Lieber
v. Goetz, C–292/93). Przyjmuje się również, że ta podstawa jurysdykcji nie
dotyczy powództwa o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej w nie-
ruchomości czynem niedozwolonym (cyt. za: K. Weitz, Europejskie prawo pro-
cesowe cywilne..., s. 537).

Pojęcie „najem i dzierżawa” obejmuje każde oddanie nieruchomości do

używania przez pewien czas, o ile wynika z tego dla uprawnionego określo-
ne roszczenie prawne; to oddanie musi stanowić zasadniczy cel gospodarczy
danej umowy. Dodatkowa podstawa jurysdykcji zachodzi w przypadku, gdy
umowa najmu lub dzierżawy nieruchomości została zawarta w celach prywat-
nych na okres do sześciu kolejnych miesięcy, przy czym najemca jest osobą

nieruchomości

prawo rzeczowe

najem
i dzier¿awa

fizyczną oraz tak on, jak i właściciel mieszkają w tym samym państwie człon-
kowskim. Wówczas właściwe do orzekania są również sądy państwa, w któ-
rym pozwany ma miejsce zamieszkania.

W sprawach, których przedmiotem jest ważność, nieważność lub rozwią-

zanie spółek, osób prawnych bądź też związków osób fizycznych lub praw-
nych, ewentualnie ważność decyzji ich organów, jurysdykcja należy do sądów
tego państwa członkowskiego, na którego terytorium spółka, osoba prawna
czy też związek osób ma swoją siedzibę (nie znajdzie tu jednak zastosowania
autonomiczna definicja pojęcia siedziby, przewidziana w art. 60 rozporządze-
nia, lecz należy stosować międzynarodowe prawo prywatne). Sprawy te obej-
mują: powództwa o rozwiązanie spółek osobowych lub spółek z o.o., powódz-
twa o uchylenie uchwał walnego zgromadzenia w spółdzielni, zgromadzenia
wspólników w spółce z o.o. czy walnego zgromadzenia w spółce akcyjnej, jak
również sprawy o stwierdzenie nieważności uchwał.

Sprawy, których przedmiotem jest ważność wpisów do rejestrów pub-

licznych, podlegają jurysdykcji sądów państwa członkowskiego, na którego
terytorium rejestry są prowadzone. Unormowanie to uzasadnione jest faktem,
że prowadzenie rejestrów publicznych stanowi przejaw działalności władczej
danego państwa.

Sprawy, których przedmiotem jest rejestracja lub ważność patentów, zna-

ków towarowych, wzorów użytkowych i modeli, jak również podobnych praw
wymagających zgłoszenia lub zarejestrowania, podlegają jurysdykcji sądów
państwa członkowskiego, na którego terytorium wystąpiono ze zgłoszeniem
lub o rejestrację; albo też zgłoszenie lub rejestracja nastąpiło; bądź też na pod-
stawie prawa wspólnotowego lub umowy międzynarodowej uznaje się, że
zgłoszenie lub rejestracja nastąpiły. Uzasadnieniem jest wzgląd na zasadę te-
rytorialności praw własności przemysłowej. Będą to sprawy rozpoznawane
w postępowaniu dotyczącym zgłoszenia lub rejestracji prawa albo unieważ-
nienia rejestracji lub zgłoszenia.

Kolejną podstawą jurysdykcji wyłącznej jest przepis art. 22 pkt 4, który

stanowi, że w sprawach, których przedmiotem jest rejestracja lub ważność
patentów, znaków towarowych, wzorów i modeli, jak również podobnych
praw wymagających zgłoszenia lub zarejestrowania, wyłączna jurysdykcja
przysługuje sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium wystą-
piono ze zgłoszeniem lub rejestracją albo nastąpiło zgłoszenie lub rejestracja,
albo na podstawie aktu prawa wspólnotowego lub umowy międzynarodo-
wej uznaje się, że zgłoszenie lub rejestracja nastąpiły. Przepis ten nie dotyczy
natomiast spraw, których przedmiotem jest naruszenie własności przemy-
słowej, przyznanie licencji, naruszenie umowy licencyjnej. Nie dotyczy rów-
nież sporu między przedsiębiorcą a pracownikiem, który dokonał wynalaz-
ku, w stosunku do którego przedsiębiorca wystąpił o przyznanie patentu lub
taki patent został przyznany (K. Weitz, Europejskie międzynarodowe postępowa-
nie cywilne..., s. 540).

W postępowaniach, których przedmiotem jest wykonanie orzeczeń, właś-

ciwe będą sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium wykonanie

sprawy

w zakresie

spó³ek i innych

osób prawnych

sprawy

w zakresie

spó³ek i innych

osób prawnych

sprawy

w zakresie

wa¿ności

wpisów do

rejestrów

publicznych

sprawy

w zakresie

wa¿ności

wpisów do

rejestrów

publicznych

prawo w³asności

przemys³owej

prawo w³asności

przemys³owej

sprawy

dotycz¹ce

wykonania

orzeczeñ

sprawy

dotycz¹ce

wykonania

orzeczeñ

orzeczenia powinno nastąpić lub nastąpiło. Przepis ten ma na względzie po-
stępowania sądowe wynikające z prowadzenia egzekucji lub z nim związane
— będą to więc w szczególności sprawy z powództw przeciwegzekucyjnych.
Do zakresu zastosowania tego przepisu nie należą natomiast sprawy ze skar-
gi pauliańskiej ani sprawy o roszczenia odszkodowawcze z tytułu niesłusznie
prowadzonej egzekucji.

1.10. Umowy jurysdykcyjne

Rozporządzenie przewiduje także ustalenie jurysdykcji na podstawie

umowy między stronami. Kwestia ta jest rozstrzygnięta w art. 23 rozporządze-
nia. Przepis art. 23 ust. 1 rozporządzenia przewiduje, że „jeżeli strony, z któ-
rych przynajmniej jedna posiada miejsce zamieszkania na terytorium państwa
członkowskiego, uzgodniły, że sąd lub sądy państwa członkowskiego mają
jurysdykcję do rozstrzygnięcia sporu już powstałego albo mogącego powstać
z określonego stosunku prawnego, to ten sąd lub sądy mają jurysdykcję”.

Przesłankami stosowania przepisów dotyczących umów jurysdykcyj-

nych są:

a) miejsce zamieszkania w państwie członkowskim przynajmniej jednej ze

stron,

b) ustanowienie jurysdykcji sądów przynajmniej jednego z państw człon-

kowskich.

Należy zauważyć, że zgodnie z art. 23 ust. 3, „jeżeli taka umowa została

zawarta przez strony, z których żadna nie ma miejsca zamieszkania na tery-
torium państwa członkowskiego, to sądy innych państw członkowskich nie
mają jurysdykcji w zakresie ich sporów, chyba że uzgodniony przez strony
sąd lub sądy prawomocnie stwierdziły brak swej jurysdykcji”. Sądy wszyst-
kich państw członkowskich muszą zatem respektować skutek derogacyjny
takiej umowy do czasu, aż sąd państwa prorogowanego nie stwierdzi braku
swojej jurysdykcji.

Jeśli chodzi o wyłączenie umów, to należy uwzględniać szczególne regu-

lacje wynikające z przepisów o jurysdykcji w sprawach ubezpieczeniowych
i konsumenckich oraz indywidualnych umów o pracę, a także to, że umowy
są wyłączone w sprawach objętych jurysdykcją wyłączną.

Warunkiem skuteczności umowy jest spełnienie przez strony wymogów

formalnych. Rozporządzenie ustanawia cztery równorzędne formy, w jakich
może być zawarta umowa. Państwa nie mogą przewidywać dodatkowych
wymogów formalnych, na przykład dotyczących języka. Umowa może być
zawarta:

a) w formie pisemnej — gdy strony złożą swoje oświadczenia na piśmie,

z tą formą zrównany zostaje przekaz elektroniczny;

b) w formie ustnej potwierdzonej na piśmie — porozumienie ustne może

być wyraźne lub konkludentne i musi zostać pisemnie potwierdzone
przez jedną ze stron;

dopuszczalnośæ
umowy
jurysdykcyjnej

forma umowy
jurysdykcyjnej

c) w formie odpowiadającej praktyce stron — jest to zatem forma wynika-

jąca ze sposobu postępowania powtarzającego się w stosunkach między
stronami i trwającego od jakiegoś czasu;

d) w handlu międzynarodowym — w formie odpowiadającej zwyczajowi

handlowemu, który strony znały lub powinny znać, który strony umów
tego rodzaju w określonej dziedzinie handlu powszechnie znają i którego
stale przestrzegają; według Trybunału istnienie zwyczaju w danej dzie-
dzinie handlu międzynarodowego jest wykazane, jeśli przedsiębiorcy
w niej działający przy zawieraniu określonego rodzaju umów powszech-
nie i regularnie przestrzegają określonego sposobu postępowania.

Formy umowy jurysdykcyjnej określone w art. 23 ust. 1 lit. a–c mają

charakter równoważny. A zatem dochowanie którejkolwiek z tych form wy-
starcza do skuteczności umowy. O dochowaniu formy pisemnej można mó-
wić wówczas, gdy każda ze stron umowy jurysdykcyjnej złoży oświadczenie
na piśmie. Nie ma znaczenia, czy oświadczenia woli stron zostaną złożone
na jednym dokumencie czy też na odrębnych dokumentach wymienionych
między stronami na przykład faksem lub listownie, chodzi jedynie o to, aby
treść umowy zawarta na tych odrębnych dokumentach była tożsama. Rów-
nież klauzula jurysdykcyjna zawarta w ogólnych warunkach umowy, które są
załączone do umowy głównej, wiąże strony, o ile w umowie głównej wskaza-
no, że klauzula ta wiąże w tej umowie. Nie jest istotne, czy w umowie wyraź-
nie powołano się na klauzulę jurysdykcyjną zawartą w ogólnych warunkach
umowy, lecz jedynie, że wiążą ogólne warunki umowy. Zgodnie z orzeczni-
ctwem ETS nie wystarczy jednak dołączenie do umowy ogólnych warunków
umowy, jeżeli w samej umowie głównej nie ma odwołania się do ogólnych
warunków umowy w ten sposób, że stanowią one część umowy (wyrok ETS
z 16 marca 1999 r. w sprawie Transporting Castellette Spezione Internazionali
St.A v. Hugo Trumpy St.A, C–159/97). Jeżeli natomiast przed zawarciem umowy
oblat otrzymał ofertę, do której zostały załączone ogólne warunki umowy, to
niedołączenie ich do umowy nie wyłącza związania klauzulą jurysdykcyjną,
jeżeli umowa wyraźnie odwołuje się do oferty, czyli w taki sposób, że oblat
mógł dowiedzieć się o ogólnych warunkach umowy przy zachowaniu zwy-
kłej staranności (wyrok ETS z 14 grudnia 1976 r. w sprawie Colzani v. NUEWA,
24/76). Ponadto jeżeli klauzula jurysdykcyjna znajdzie się w statucie spółki ak-
cyjnej, na mocy której umowy między spółką i jej akcjonariuszami rozstrzy-
gać ma określony sąd państwa członkowskiego, to wówczas umowa taka jest
wiążąca niezależnie od tego, w jaki sposób nabyto akcje, jeżeli statut złożony
jest w miejscu dostępnym dla akcjonariuszy, na przykład w siedzibie spółki,
lub też ujawniony w rejestrze publicznym.

Jeśli chodzi o przekaz elektroniczny, o którym mówi art. 23 ust. 2, rozpo-

rządzenie wyraźnie odstępuje od obowiązku posługiwania się bezpiecznym
podpisem elektronicznym zgodnie z dyrektywą o ramach prawnych podpisu
elektronicznego, jednakże taki przekaz elektroniczny jest równoważny formie
pisemnej umowy jurysdykcyjnej. Jedynym warunkiem, który musi być speł-

forma

elektroniczna

forma

elektroniczna

niony, jest stworzenie trwałego zapisu takiej umowy jurysdykcyjnej. Przez
przekaz elektroniczny należy zatem rozumieć zarówno zawieranie umów za
pośrednictwem poczty elektronicznej, jak i posługiwanie się formularzami
na stronach WWW.

Dopuszczalne jest również zawarcie umowy jurysdykcyjnej w formie ust-

nej, o ile zostanie ona potwierdzona na piśmie. Powstaje wątpliwość, w jaki spo-
sób ma nastąpić to pisemne potwierdzenie ustnie zawartej umowy, a w szcze-
gólności, czy powinno ono pochodzić od jednej ze stron umowy czy od obu.
Przyjmuje się, że to pisemne potwierdzenie ustnego porozumienia może być
dokonane przez którąkolwiek ze stron umowy, a zatem nie jest konieczne, aby
obie strony dokonały takiego potwierdzenia (wyrok ETS z 11 listopada 1986 r.
w sprawie Iveco Fiat v. Van Hool, 313/85). Oczywiście, chodzi o to, żeby po-
twierdzenie dotyczyło dokładnie treści ustnego porozumienia.

Istnieje także możliwość potwierdzenia ustnego porozumienia w for-

mie przekazu elektronicznego, skoro jest on równoważny formie pisemnej.
Oczywiście, jeśli druga strona sprzeciwi się treści pisemnego potwierdzenia
porozumienia, to nie powoduje to automatycznie jego nieważności, jednak
dla sądu może to być podstawą oceny, czy istotnie między stronami doszło do
ustnego porozumienia o jurysdykcję.

W stosunku do osób mających miejsce zamieszkania w Luksemburgu,

zgodnie z art. 63 ust. 2, jeżeli miejsce przeznaczenia dla dostawy rzeczy rucho-
mych i świadczenia usług znajduje się w Luksemburgu, to umowa dotycząca
jurysdykcji jest skuteczna, gdy zostanie zawarta w formie pisemnej lub ustnej
potwierdzonej na piśmie, z wyłączeniem umów o świadczenie usług finanso-
wych, i obowiązuje przez okres 6 lat od wejścia w życie rozporządzenia.

Jeśli zaś chodzi o umowy zawierane w formie, która odpowiada prakty-

ce przyjętej między stronami, to bez wątpienia rozporządzenie posługuje się
pojęciem przejętym z konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej
sprzedaży towarów. Przez praktykę należy rozumieć pewien powtarzający się
w stosunkach między stronami i trwający jakiś czas tryb postępowania. Cha-
rakterystyczne dla praktyki między stronami jest to, że obowiązuje ona wy-
łącznie między tymi stronami, a nie ma charakteru powszechnego.

Podobnie art. 23 ust. 1 lit. c odnosi się do zwyczaju handlowego w obro-

cie międzynarodowym. Umowa jurysdykcyjna może być bowiem zawarta
w formie odpowiadającej zwyczajowi handlowemu, który strony znały lub
musiały znać i który strony tego rodzaju w określonej dziedzinie handlu po-
wszechnie znają i stale przestrzegają. Przepis ten nawiązuje do art. 9 ust. 2 kon-
wencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów i dla-
tego wykładnia tego pojęcia może być czerpana z doktryny i orzecznictwa na
gruncie tego ostatniego artykułu. Jeżeli zostaną spełnione przesłanki z art. 23
ust. 1 lit. c, to oznacza to, że między stronami doszło do zawarcia umowy ju-
rysdykcyjnej i że strony wyraziły zgodę co do zawarcia takiej umowy (na przy-
kład wyrok z 20 lutego 1997 r. w sprawie C–106/95). Pojęcia zawarte w art. 23
ust. 1 lit. c podlegają wykładni ekonomicznej. Handel międzynarodowy jest
to na przykład dostawa towarów za granicę, występuje także w sytuacji, gdy

forma ustna

praktyka przyjêta
miêdzy stronami

zwyczaj
handlowy

umowa ma charakter transgraniczny ze względu na miejsce zamieszkania lub
siedziby stron w różnych państwach. Różne obywatelstwo nie ma znaczenia
dla przyjęcia międzynarodowego charakteru umowy. Jeśli chodzi o pojęcie
zwyczaju handlowego, to według ETS jego istnienie zostało udowodnione,
jeżeli przedsiębiorcy działający w danej branży przy zawieraniu określonego
rodzaju umów powszechnie i regularnie przestrzegają określonego sposobu
postępowania z tym, że nie jest konieczne, aby zwyczaj ten był znany oraz
przestrzegany we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej,
nie ma także obowiązku dokonywania publikacji czy innej formy upublicz-
nienia treści zwyczaju. Natomiast okoliczność, czy strony znały lub musiały
znać dany zwyczaj handlowy, musi być oceniana w oparciu o kolejne zastrze-
żenie, a mianowicie, czy strony w określonej dziedzinie handlu powszechnie
znają i stale przestrzegają takich umów. Europejski Trybunał Sprawiedliwości
przyjmuje, że znajomość zwyczaju można stwierdzić lub domniemywać, je-
żeli strony umowy jurysdykcyjnej nawiązały stosunki handlowe ze sobą lub
z innymi partnerami z danej branży lub jeżeli w tej branży określony sposób
postępowania przy zawieraniu umów danego rodzaju jest powszechnie i re-
gularnie przestrzegany, jest przez to znany i dlatego może być uważany za
stałą praktykę (wyrok ETS z 20 lutego 1997 r. w sprawie C–106/95). Oczywiście
zwyczaj handlowy nie musi być znany wszystkim osobom działającym w da-
nej branży, natomiast konieczne jest, aby był znany większości osób działają-
cych w tej branży. W związku z tym do zawarcia umowy w sposób określony
w art. 23 ust. 1 lit. c może dojść po otrzymaniu pisma zawierającego klauzulę
jurysdykcyjną, jeżeli druga strona nie reaguje na umowę jurysdykcyjną albo
w powtarzający się sposób realizuje bez sprzeciwu rachunki, w których za-
warta jest klauzula jurysdykcyjna, o ile takie zachowanie odpowiada zwycza-
jowi handlowemu w danej dziedzinie handlu międzynarodowego i o ile zwy-
czaj ten jest znany lub powinien być uznany za znany (wyrok ETS z 20 lutego
1997 r. w sprawie C–106/95).

Zawarcie umowy w formie określonej w art. 23 jest warunkiem skutecz-

ności umowy jurysdykcyjnej i ma za zadanie realizować ujawnienie woli stron
tej umowy. W innych niż forma kwestiach, według ETS, konieczna jest ocena
umowy jurysdykcyjnej w oparciu o przepisy obowiązujące w państwie, któ-
rego sąd rozpoznaje sprawę. W szczególności chodzi o ustalenie prawa właś-
ciwego dla ustalenia wad oświadczeń woli, przedłużenie umów zawartych
na czas oznaczony, następstwo prawne oraz skuteczność i dopuszczalność
umów jurysdykcyjnych zawartych w statutach spółek (wyrok ETS z 11 li-
stopada 1986 r. w sprawie Iveco Fiat v. Van Hool, 313/85; z 19 czerwca 1984 r.
w sprawie Rus v. Nova, 71/83; z 10 marca 1992 r. w sprawie Powell Duffryn
v. Petereight, C–214/89).

W treści umowy jurysdykcyjnej powinien być określony przedmiot spo-

ru, który już wyniknął między stronami, albo sporu, który w przyszłości może
powstać z określonego stosunku prawnego.

Rozporządzenie nakazuje również, aby strony wskazały w umowie jurys-

dykcyjnej sąd lub sądy państwa członkowskiego, które mają rozstrzygać spór

lub spory. Strony mogą wskazać sąd państwa członkowskiego, nie wskazując
bezpośrednio określonego sądu, ale mogą jednocześnie wskazać konkretny
sąd, który nie byłby miejscowo właściwy do rozpoznania danej sprawy we-
dług przepisów państwa członkowskiego wskazanego w umowie. Europej-
ski Trybunał Sprawiedliwości nie wymaga, aby umowa jurysdykcyjna wska-
zywała sąd również miejscowo właściwy w danym państwie członkowskim.
Chodzi jedynie o wskazanie wystarczająco dokładnych przesłanek, aby sąd
państwa członkowskiego mógł stwierdzić, czy ma jurysdykcję w tej sprawie
(wyrok ETS z 9 listopada 2000 r. w sprawie Coreck Maritime GmbH v. Han-
delveem BV, C–387/98). Dopuszczalne jest również określenie sądu w umowie
jurysdykcyjnej przez sformułowanie, że spory ma rozpatrywać sąd właściwy
dla powoda lub pozwanego (wyrok ETS z 9 listopada 1998 r. w sprawie Meeth
v. Glacetal, 23/78). Natomiast nie jest dopuszczalna umowa jurysdykcyjna, któ-
ra przyznaje jednej stronie prawo swobodnego oznaczenia sądu właściwego
do rozpoznania sprawy lub też przyznaje powodowi prawo określenia sądu,
przed którym wytoczy on powództwo.

Jurysdykcja umowna, według art. 23 ust. 1 zdanie drugie, ma charakter

wyłączny, o ile jednak strony nie postanowią inaczej; zachodzi tutaj domnie-
manie wyłącznej jurysdykcji. Z tego względu należy przyjąć, że rozporzą-
dzenie terminem „umowy jurysdykcyjne” określa przede wszystkim umowy
derogacyjne, a zatem uchylające jurysdykcję państwa członkowskiego lub
państw członkowskich, które miałyby jurysdykcję na podstawie rozporzą-
dzenia, a także mające skutek prorogacyjny, czyli ustanawiające jurysdykcję
państwa członkowskiego, które nie miałoby jurysdykcji na podstawie roz-
porządzenia. Oczywiście jurysdykcja umowna wyłączna nie jest traktowana
równoznacznie z jurysdykcją wyłączną na podstawie art. 22 rozporządzenia,
ponieważ naruszenie tej jurysdykcji nie będzie stanowiło podstawy odmowy
uznania lub stwierdzenia wykonalności, ponadto strony mogą od tej jurysdyk-
cji odstąpić przez wdanie się w spór przed sądem państwa członkowskiego,
który nie byłby właściwy według tej umowy. Rozporządzenie pozwala rów-
nież na umówienie się przez strony o jurysdykcję fakultatywną, mianowicie,
że sądy będą miały jurysdykcję według przepisów rozporządzenia lub według
umowy jurysdykcyjnej.

Mimo że rozporządzenie nie przewiduje wyraźnie dopuszczenia umowy

jedynie derogacyjnej, przyjmuje się, że jej zawarcie jest dopuszczalne, o ile nie
pozbawi to stron czy strony prawa do sądu. Ważne jest również to, że sąd każ-
dego państwa członkowskiego może dokonywać wykładni umowy jurysdyk-
cyjnej, w szczególności w zakresie przesłanek nieważności materialnoprawnej
umowy, w której zawarta jest jedynie klauzula jurysdykcyjna.

Trybunał uznał jednak, że klauzula zawarta w umowie powinna być trak-

towana w zakresie swojej skuteczności niezależnie od samej umowy (wyrok
z 3 lipca 1997 r. w sprawie Francesco Benincasa v. Dentalkit Srl).

Przyjmuje się także, że umowa jurysdykcyjna wiąże wyłącznie jej stro-

ny, a zatem jest bezskuteczna w stosunku do osób trzecich, chociaż znane są
też wyjątki. W szczególności chodzi o skuteczność umowy wobec następnego

charakter
jurysdykcji
umownej

podmiotu, który skutecznie zawarł taką umowę, czyli o następstwo materialno-
prawne, którego dotyczy umowa jurysdykcyjna. Ocena, czy nastąpiło następ-
stwo prawne w zakresie stosunku materialnoprawnego, następuje na podsta-
wie właściwych norm kolizyjnych (wyrok ETS z 19 czerwca 1974 r. w sprawie
Russ v. Nova, 71/83). Ponadto, jeżeli umowa została zawarta na rzecz osoby
trzeciej, to osoba ta może powoływać się na umowę jurysdykcyjną zawartą
w umowie głównej (wyrok ETS z 14 lipca 1983 r. w sprawie Gerling Konzern
Speziale Kreditversicherungs — AG v. Amministrazione del tesoro dello Sta-
to). W tych wypadkach skuteczność co do formy i konieczność porozumienia
między stronami umowy dotyczy stron pierwotnych, a nie następcy prawne-
go lub osoby trzeciej. Odstępstwem od skuteczności klauzuli jurysdykcyjnej
wobec osób niebiorących udziału w jej zawarciu jest umieszczone w art. 23
ust. 4 postanowienie, iż w razie gdy w zawartych na piśmie warunkach po-
wołania trustu zostało stwierdzone, że powództwa przeciwko założycielowi,
trustee lub uposażonemu z tytułu trustu rozpoznawać ma sąd lub sądy pań-
stwa członkowskiego, to ten sąd lub sądy mają jurysdykcję wyłączną, jeśli
chodzi o stosunek między tymi osobami lub prawa albo obowiązki w ramach
trustu. Jeżeli trust został utworzony w ramach jednostronnej czynności praw-
nej, ustanowienie klauzuli jurysdykcyjnej nastąpi bez udziału trustee i uposa-
żonego z tytułu trustu.

Zgodnie z art. 23 ust. 1 jurysdykcja umowna ma charakter jurysdykcji

wyłącznej, chyba że strony uzgodnią inaczej — pozwala się zatem stronom
na odstąpienie od zasady wyłączności jurysdykcji umownej; wówczas moż-
na wnieść sprawę przed sąd właściwy według rozporządzenia, obok sądu
uzgodnionego w umowie.

Jurysdykcja wyłączna wynikająca z umowy jurysdykcyjnej nie jest trak-

towana tak samo jak jurysdykcja wyłączna wynikająca z art. 22. Przede wszyst-
kim, jurysdykcja wyłączna wynikająca z umowy nie jest objęta obowiązkiem
stwierdzenia z urzędu braku jurysdykcji, jej naruszenie nie stanowi podstawy
odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalności orzeczenia i od jurysdykcji
takiej strony mogą odstąpić, w sytuacji gdy pozwany wda się w spór przed
sądem, który nie byłby właściwy według umowy.

1.11. Jurysdykcja na skutek wdania siê

pozwanego w spór

Przepis art. 24 zdanie pierwsze przewiduje, że w razie gdy sąd państwa

członkowskiego nie ma jurysdykcji na podstawie innych przepisów rozporzą-
dzenia, uzyskuje jurysdykcję, jeżeli pozwany przed tym sądem wda się w spór.
Zdarzeniem kreującym jurysdykcję krajową jest zatem „wdanie się w spór”.
Pojęcie to obejmuje każdą obronę pozwanego, zmierzającą bezpośrednio do
negatywnego załatwienia powództwa. Będzie to zatem wdanie się w spór
przez podniesienie zarówno zarzutów merytorycznych, jak i formalnych, na
przykład zarzutu zawisłości sprawy przed innym sądem. Od zasady, że jurys-

przes³anki

dykcja krajowa może być ustanowiona przez wdanie się pozwanego w spór,
art. 24 zdanie drugie wprowadza dwa wyjątki:

a) ustanowienie jurysdykcji jest wyłączone, jeśli pozwany wdaje się w spór,

aby podnieść zarzut braku jurysdykcji;

b) wdanie się pozwanego w spór przed sądem państwa członkowskiego,

który nie ma jurysdykcji według rozporządzenia, nie powoduje ustano-
wienia jurysdykcji tego sądu, jeśli w tej sprawie sądy innego państwa
członkowskiego posiadają jurysdykcję wyłączną na podstawie art. 22.

Przepisy rozporządzenia dotyczące jurysdykcji przez wdanie się pozwa-

nego w spór stanowią wyraz tendencji przyznania stronom wpływu na ju-
rysdykcję. Jeżeli bowiem sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji na
podstawie przepisów rozporządzenia, uznaje swoją jurysdykcję, jeżeli pozwa-
ny wda się w spór. Dotyczy to tylko spraw, które należą do zakresu przedmio-
towego rozporządzenia. Jeśli natomiast chodzi o zakres podmiotowy rozpo-
rządzenia, to niejasne jest, czy jurysdykcja z art. 24 ma zastosowanie jedynie
wówczas, gdy pozwany ma miejsce zamieszkania w państwie członkowskim,
czy też dla stosowania tej jurysdykcji wystarczy, aby jedna ze stron (powód
lub pozwany) miała miejsce zamieszkania w państwie członkowskim. Przyj-
muje się, że wystarcza, iż jedna ze stron ma miejsce zamieszkania w państwie
członkowskim, niezależnie od miejsca zamieszkania drugiej strony.

Pojęcie „wdanie się w spór”, które ma kluczowe znaczenie dla przyjęcia

jurysdykcji, podlega wykładni ekonomicznej i obejmuje każde zachowanie po-
zwanego, które zmierza bezpośrednio do negatywnego załatwienia powódz-
twa. Jest przy tym istotne, czy wdanie się w spór dotyczy meritum sprawy czy
jedynie kwestii formalnej. A zatem wdanie się w spór, w rozumieniu rozporzą-
dzenia, polega także na podnoszeniu zarzutów formalnych, na przykład zarzu-
tu zawisłości sprawy, powagi rzeczy osądzonej czy niewłaściwości miejscowej
lub rzeczowej sądu. Wdanie się w spór następuje zasadniczo w odpowiedzi
na pozew lub wniosek. Należy stwierdzić, że wdanie się w spór powoduje ju-
rysdykcję nie tylko w sprawach, w których jurysdykcja opisana jest w art. 2
ust. 1, lecz także w sprawach, w których występują jurysdykcje szczególne
ubezpieczeniowych, konsumenckich, dotyczących indywidualnych umów
o pracę oraz takich, w których strony zawarły umowę jurysdykcyjną. Nie jest
natomiast dopuszczalne przyjęcie jurysdykcji przez wdanie się w spór, jeżeli
pozwany podniesie zarzut braku jurysdykcji. Podobnie jest, jeżeli pozwany
podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny bądź przysługującego mu immu-
nitetu jurysdykcyjnego. Zarzuty te zmierzają bowiem do uchylenia jurysdyk-
cji sądu, który prowadzi postępowanie. Ponadto, według orzecznictwa ETS,
podniesienie przez pozwanego zarzutu braku jurysdykcji i ewentualne wdanie
się w spór merytoryczny nie oznacza ustanowienia jurysdykcji danego sądu
państwa członkowskiego. Dotyczy to w szczególności tych państw, w których
przepisy krajowe przewidują prekluzję zarówno twierdzeń, jak i zarzutów
lub dowodów (w prawie polskim na przykład art. 207 § 3, art. 479

§ 2 zda-

nie pierwsze k.p.c.). Nie jest również dopuszczalne ustanowienie jurysdykcji

wdanie siê
w spór

z art. 24, czyli przez wdanie się w spór przez pozwanego, jeżeli sąd państwa
członkowskiego ma jurysdykcję wyłączną na podstawie art. 22.

1.12. Jurysdykcja w postêpowaniu zabezpieczaj¹cym

Przepis art. 31 przewiduje, że „wniosek o zastosowanie środków tymcza-

sowych, włącznie ze środkami zabezpieczającymi, przewidzianych w prawie
państwa członkowskiego, może zostać wniesiony do sądu tego państwa także
wówczas, gdy na podstawie niniejszego rozporządzenia sprawa główna nale-
ży do jurysdykcji sądu innego państwa członkowskiego”.

Pojęcie „środki tymczasowe” podlega wykładni autonomicznej. Według

ETS są to środki, które mają służyć zachowaniu sytuacji faktycznej lub prawnej
celem zabezpieczenia praw, o których uznanie w pozostałym zakresie wnios-
kuje się przed sądem właściwym w sprawie głównej (na przykład orzeczenie
z 26 marca 1992 r. w sprawie Reichert v. Dresdner Bank, C–261/90).

Na podstawie art. 31 można odróżnić dwie grupy przypadków:

− gdy o środkach tymczasowych lub zabezpieczających mają orzekać te

sądy, w stosunku do których zachodzą podstawy dla jurysdykcji w spra-
wie głównej — w tym przypadku uznaje się, że sądy państwa członkow-
skiego posiadające jurysdykcję w sprawie głównej, mają także jurysdyk-
cję w odniesieniu do środków tymczasowych lub zabezpieczających;

− gdy o środkach tymczasowych lub zabezpieczających mają orzekać sądy

innego państwa niż te, które posiadają jurysdykcję w sprawie głównej
— w tym przypadku sądy posiadają jurysdykcję, gdy przyzna im ją ich
własne prawo krajowe; w tym zakresie przepis art. 31 jest więc normą
odsyłającą.

1.13. Badanie jurysdykcji i dopuszczalnośæ postêpowania

Przepis art. 25 rozporządzenia nakłada na sądy państw członkowskich

obowiązek badania, czy sprawa, która została do nich wniesiona, nie należy
do wyłącznej jurysdykcji sądu innego państwa członkowskiego. Jeśli sąd uzna,
że tak właśnie jest, to z urzędu stwierdza brak swej jurysdykcji (forma proce-
sowa, w jakiej następuje stwierdzenie braku jurysdykcji, jest określana przez
prawo krajowe; na przykład w Polsce jest to odrzucenie pozwu).

Z przepisu art. 26 ust. 1 wynika natomiast, że „jeżeli pozwany mający

miejsce zamieszkania w jednym z państw członkowskich, jest pozwany przed
sąd innego państwa członkowskiego i nie wdaje się w spór, sąd z urzędu stwier-
dza brak swej jurysdykcji, jeżeli jego jurysdykcja nie wynika z przepisów roz-
porządzenia” — jest to badanie jurysdykcji w sytuacji, gdy nie ma zastosowa-
nia art. 25, a więc gdy nie zachodzi jurysdykcja wyłączna.

Jeśli sąd stwierdzi, że posiada jurysdykcję, a pozwany nie wdaje się

w spór, wówczas sąd zawiesza postępowanie do czasu ustalenia, czy pozwa-
ny miał możliwość uzyskania pisma wszczynającego postępowanie albo doku-

środki

tymczasowe

środki

tymczasowe

badanie

jurysdykcji

wy³¹cznej

badanie

jurysdykcji

wy³¹cznej

badanie

jurysdykcji

w innych

wypadkach

badanie

jurysdykcji

w innych

wypadkach

mentu równorzędnego w czasie umożliwiającym mu przygotowanie obrony
albo że w tym celu podjęte zostały wszelkie niezbędne czynności.

Zgodnie z art. 25 rozporządzenia sąd państwa członkowskiego stwier-

dza z urzędu brak swej jurysdykcji, jeżeli wystąpiono do niego o rozpoznanej
sprawy należącej, na podstawie art. 22, do wyłącznej jurysdykcji innego pań-
stwa członkowskiego. Z przepisu tego wynika, że jeżeli jurysdykcja wynika
z umowy zawartej zgodnie z art. 23 i ma charakter wyłączny, to w tym przy-
padku nie będzie podstaw do stwierdzenia z urzędu braku swojej jurysdykcji.
Sąd, przed którym sprawa zawisła, ma obowiązek z urzędu zbadać, czy nie
zachodzi jurysdykcja wyłączna sądu innego państwa członkowskiego. For-
ma procesowa, w jakiej sąd stwierdza brak swej jurysdykcji, podlega przepi-
som prawa krajowego. W Polsce jest to odrzucenie pozwu, zgodnie z art. 1099
zdanie drugie k.p.c. Odrzucenie pozwu może zatem nastąpić przed doręcze-
niem pozwanemu odpisu pozwu. Zgodnie z art. 26 ust. 1, jeżeli pozwany,
który ma miejsce zamieszkania w jednym państwie członkowskim, jest po-
zwany przez sąd innego państwa członkowskiego i nie wdaje się w spór, sąd
z urzędu stwierdza brak swej jurysdykcji, jeżeli jego jurysdykcja nie wynika
z rozporządzenia. Dotyczy to wniesienia sprawy przed sąd państwa człon-
kowskiego przeciwko pozwanemu, który ma miejsce zamieszkania w innym
państwie członkowskim. Sąd powinien wówczas doręczyć pozwanemu pismo
wszczynające postępowanie, zgodnie z przepisami rozporządzenia 1348/2000
o doręczaniu dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych
i handlowych w państwach członkowskich. Jeżeli natomiast rozporządzenie
to nie będzie miało zastosowania, tak jak w przypadku Danii, należy zastoso-
wać art. 15 konwencji haskiej o doręczaniu dokumentów w sprawach sądo-
wych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych. Jeżeli mimo do-
ręczenia tego dokumentu lub równoważnych mu dokumentów pozwany nie
wdaje się w spór, wówczas dopiero sąd ma obowiązek zbadać z urzędu swoją
jurysdykcję na podstawie rozporządzenia. Jeżeli stwierdzi, że takiej jurysdyk-
cji nie ma, ma obowiązek stwierdzić jej brak. Jeżeli sprawę wniesiono przed
sąd państwa członkowskiego, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania,
wówczas stosuje się wyłącznie przepisy państwa krajowego. Obowiązkowe
jest zawieszenie postępowania do czasu ustalenia, czy pozwany miał możli-
wość uzyskania dokumentu wszczynającego postępowanie albo równorzęd-
nego w czasie umożliwiającym przygotowanie obrony.

1.14. Zawis³ośæ spraw i sprawy pozostaj¹ce ze sob¹ w zwi¹zku

1.14.1. Uwagi ogólne

Rozporządzenie zawiera unormowania służące unikaniu pozytywnych

konfliktów jurysdykcyjnych oraz wydawaniu sprzecznych orzeczeń w tych
samych sprawach lub sprawach pozostających ze sobą w związku. Uregulo-
wanie skutków zawisłości sprawy jest niezbędne z uwagi na fakt, że na pod-
stawie jego przepisów w tej samej sprawie mogą być właściwe sądy różnych

zawis³ośæ
spraw i sprawy
pozostaj¹ce ze
sob¹ w zwi¹zku

państw członkowskich. Artykuł 27 przewiduje, że jeśli przed sądami różnych
państw członkowskich toczy się postępowanie o to samo roszczenie i między
tymi sami stronami, wówczas sąd, przed który wytoczono powództwo póź-
niej, z urzędu zawiesza postępowanie do czasu stwierdzenia jurysdykcji sądu,
przed który najpierw wytoczono powództwo. Jeśli zostanie stwierdzona ju-
rysdykcja tego sądu, wtedy sąd, przed który wytoczono powództwo później,
stwierdza brak swojej jurysdykcji.

Przesłankami respektowania zagranicznej zawisłości są zatem: tożsamość

podmiotowa i przedmiotowa spraw rozpoznawanych przez sądy różnych
państw członkowskich oraz czasowa uprzedniość zawisłości sprawy.

Pojęcie „te same strony” podlega wykładni autonomicznej. Według ETS

nie jest wykluczone, że w dwóch sprawach występują te same strony, mimo
braku ich formalnej identyczności, jeśli w odniesieniu do przedmiotu obu
spraw interesy różnych od siebie podmiotów są identyczne i od siebie tak da-
lece nierozdzielne, że wyrok wydany przeciwko jednemu z nich miałby moc
obowiązującą wobec drugiego (orzeczenie z 19 maja 1998 r. w sprawie Drou-
ot v. CMI i inni, C–351/96).

„Tożsamość przedmiotowa spraw” występuje, gdy sprawy odnoszą się do

tego samego roszczenia — Trybunał przyjmuje tu szeroką wykładnię i uznaje,
że sprawy odnoszą się do tego samego roszczenia, gdy ich przedmiot, rozu-
miany jako cel powództwa, oraz podstawa, obejmująca stan faktyczny i sto-
sunek prawny, z którego sprawa wynika, lub przepis prawny, na którym jest
oparta, są tożsame (orzeczenie z 6 grudnia 1994 r. w sprawie właściel ładunku
załadowanego na statek „Tatry” v. właściciel statku Maciej Rataj, C–406/92).

Artykuł 30 rozporządzenia zawiera autonomiczną regulację określającą

moment, w którym uznaje się sprawę za zawisłą — zawisłość sprawy przed
sądem państwa członkowskiego (wytoczenie powództwa przed ten sąd) na-
stępuje w momencie:

− gdy dokument wszczynający postępowanie lub inny mu równoważny

został złożony do tego sądu, pod warunkiem, że powód po dokonaniu
tego nie zaniedbał podjęcia kroków, jakie powinien podjąć, aby zapew-
nić, że dokument ten zostanie doręczony pozwanemu;

− jeśli dokument ma być doręczony przed złożeniem go w sądzie, w czasie,

kiedy został doręczony organowi odpowiedzialnemu za doręczenie, pod
warunkiem, że powód po dokonaniu tego nie zaniedbał podjąć kroków,
jakie powinien podjąć celem złożenia tego dokumentu w sądzie.

Pierwsza z tych sytuacji ma zastosowanie w państwach, w których wnie-

sienie pozwu do sądu następuje przed doręczeniem go pozwanemu, druga
zaś w państwach, w których doręczenie pozwu pozwanemu następuje przed
wniesieniem go do sądu.

Skutkiem spełnienia przesłanek, od których zależy uwzględnienie za-

wisłości sprawy, jest zawieszenie postępowania przed sądem, przed którym
sprawa zawisła później. Decyzja ta ma charakter obligatoryjny, a kwestie z tym
związane reguluje prawo krajowe — w prawie polskim jest to zawieszenie

przes³anki

zawis³ośæ spraw

postępowania w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego (art. 174 i n.).
Następnie, jeśli zostanie stwierdzona jurysdykcja sądu, przed którym sprawa
zawisła wcześniej, sąd ma obowiązek stwierdzić brak swojej jurysdykcji. Jeśli
natomiast sąd, przed którym sprawa zawisła wcześniej, stwierdzi brak swojej
jurysdykcji, wówczas ten drugi sąd powinien podjąć zawieszone postępowa-
nie i rozpoznać sprawę.

W przypadku jurysdykcji wyłącznej kilku sądów art. 29 przewiduje, że

każdy sąd, przed który wytoczono powództwo później, stwierdza brak swej
jurysdykcji na rzecz sądu, przed który wytoczono powództwo najpierw — nie
zawiesza się tu postępowania, ale od razu stwierdza brak jurysdykcji.

1.14.2. Sprawy pozostaj¹ce ze sob¹ w zwi¹zku

W sytuacji gdy przed sądy różnych państw członkowskich zostaną wy-

toczone powództwa, które pozostają ze sobą w związku, sąd, przed który wy-
tyczono powództwo później, może zawiesić postępowanie. Sprawy pozostają
ze sobą w związku, jeżeli istnieje między nimi tak ścisła więź, że pożądane jest
ich łączne rozpoznanie i rozstrzygnięcie w celu uniknięcia wydania w oddziel-
nych postępowaniach sprzecznych ze sobą orzeczeń — art. 28 ust. 3.

Decyzja o zawieszeniu postępowania zależy od swobodnego uznania

sądu, chociaż zawieszenie następuje z urzędu.

Powyższe przepisy rozporządzenia mają na celu unikanie konfliktów

jurysdykcyjnych oraz wydawania sprzecznych orzeczeń w tych samych
sprawach lub sprawach, które wiążą się ze sobą. Konieczność rozstrzygania
skutków zawisłości sprawy wynika z tego, że na podstawie rozporządzenia
sądy różnych państw członkowskich mogą mieć jurysdykcję spraw. Unikanie
sprzeczności rozstrzygnięć w tej samej sprawie ma duże znaczenie ze wzglę-
du na uznawanie orzeczeń według art. 34 pkt 3 i 4 rozporządzenia. Przesłan-
kami zawisłości sporu są tożsamość podmiotowa i przedmiotowa spraw roz-
poznawanych przez sądy różnych państw członkowskich oraz uprzedniość
zawisłości sprawy przed sądem jednego państwa członkowskiego w stosun-
ku do zawisłości w innym państwie członkowskim. Tożsamość podmiotowa
spraw zachodzi w sytuacji, gdy w każdej ze spraw występują te same osoby,
niezależnie od tego, w jakich rolach procesowych. Pojęcie to podlega zresztą
wykładni ekonomicznej i według ETS nie jest wykluczone, że w dwóch spra-
wach występują te same strony, pomimo braku ich formalnej identyczności,
o ile w odniesieniu do przedmiotu spraw interesy różnych od siebie podmio-
tów są identyczne, jeżeli wyrok wydany przeciwko jednemu z nich ma moc
obowiązującą wobec drugiego (wyrok ETS z 19 maja 1998 r. w sprawie Drouot
v. CNI i inni, C–351/96). Jeżeli zachodzi częściowa tożsamość podmiotowa, to
przepis art. 27 ust. 1 lub 2 nie ma zastosowania jedynie w zakresie, w jakim tej
tożsamości brakuje. W tym zakresie postępowania mogą być kontynuowane
(wyrok ETS z 6 grudnia 1994 r. w sprawie właściciel ładunku załadowanego na
statek „Tatry” v. właściciel statku Maciej Rataj, C–406/92). Natomiast tożsamość
przedmiotowa dotyczy sytuacji, gdy sprawy obejmują to samo roszczenie. We-

zwi¹zek spraw

dług wykładni ekonomicznej, przeprowadzonej przez ETS, sprawy odnoszą
się do tego samego roszczenia, gdy przedmiot, rozumiany jako cel powódz-
twa, i podstawa, którą stanowi stan faktyczny, stosunek prawny lub przepis
prawny, na którym oparte jest roszczenie, są tożsame. Według tej rozszerza-
jącej wykładni Trybunał orzekł na przykład, że tożsamość występuje, jeżeli
jedna sprawa toczy się o stwierdzenie nieważności lub rozwiązanie umowy,
a druga zawiera żądanie jej wykonania; istotą sporu była kwestia istnienia
umowy (wyrok ETS z 8 grudnia 1987 r. w sprawie Gubisch Maschinenfabrik
v. Palumbo, 144/86). W innej sprawie Trybunał orzekł, że sprawy są o to samo
roszczenie, jeżeli jedna z nich dotyczyła ustalenia, iż pozwany ponosi odpowie-
dzialność odszkodowawczą za szkodę, i zasądzenia odszkodowania, a druga
sprawa, która została wniesiona wcześniej, ustalenia, że pozwany odpowie-
dzialności nie ponosi (wyrok ETS z 6 grudnia 1994 r., C–406/92). Trybunał na-
tomiast orzekł, że o tożsamości przedmiotowej można mówić tylko wówczas,
jeżeli roszczenia zostały przedstawione w pozwie, a nie na przykład w for-
mie zarzutu pozwanego, takiego jak zarzut potrącenia (wyrok ETS z 8 maja
1993 r. w sprawie Gantner Electronic GmbH v. Basch Exploitatie Maatschap-
pij BV, C–111/01).

Jeśli chodzi o kwestię, do którego sądu wniesiono sprawę jako pierwszą,

należy stwierdzić, że według ETS konieczne jest ustalenie tzw. ostatecznej za-
wisłości sprawy, jednak przesłanki te podlegają ocenie prawa danego państwa
członkowskiego, a zatem zawisłość sprawy będzie rozstrzygało prawo pań-
stwa, przed którego sąd sprawa została wniesiona, a w przypadku zawisłości
przed sądami różnych państw w celu ustalenia momentu zawisłości sprawy
i tego, które postępowanie będzie korzystało z priorytetu, konieczne będzie
sięgnięcie do przepisów krajowych każdego z nich. Artykuł 30 rozporządzenia
przewiduje jednak, w odróżnieniu od dotychczasowych przepisów zawartych
w konwencji brukselskiej i lugańskiej, że sprawę uznaje się za zawisłą, jeżeli
dokument wszczynający postępowanie albo równorzędny został wniesiony
do sądu, pod warunkiem, że powód nie zaniechał następnie czynności, do
których był zobowiązany celem spowodowania doręczenia dokumentu po-
zwanemu, bądź też — jeżeli doręczenie pozwanemu powinno nastąpić przed
wniesieniem dokumentu do sądu — w chwili, gdy organ odpowiedzialny za
doręczenie otrzymał dokumenty, pod warunkiem, że powód nie zaniechał
czynności, do której podjęcia był zobowiązany celem wniesienia dokumentów
do sądu. Pierwsza sytuacja dotyczy wypadków, w których wniesienie pozwu
do sądu następuje przed doręczeniem pozwu pozwanemu, natomiast druga
występuje w przypadku tych państw członkowskich, w których doręczenie
pozwu pozwanemu następuje przed wniesieniem pozwu do sądu. Rozpo-
rządzenie stanowi, że przesłanką zawisłości sprawy nie jest tzw. pozytywna
prognoza co do uznania w państwie członkowskim, przed którego sąd wy-
toczono powództwo później, orzeczenia, które zostanie wydane w państwie,
przed którego sądem powództwo zostało wytoczone później. Należy także
zauważyć, że sąd, przed który powództwo zostanie wytoczone później, nie
może badać jurysdykcji sądu, przed którym powództwo wytoczono wcześniej

(wyrok ETS z 27 czerwca 1991 r. w sprawie Overseas Union v. New Hampshi-
re Insurance, C–351/89).

Skutkiem zawisłości sprawy przed sądem innego państwa członkowskie-

go jest, zgodnie z art. 27 ust. 1, zawieszenie postępowania przed sądem, w któ-
rym sprawa zawisła później. Zawisłość sprawy jest brana pod uwagę przez sąd
z urzędu i sąd z urzędu zawiesza postępowanie. Zawieszenie postępowania
ma charakter obligatoryjny. Zawieszenie postępowania dotyczy także sądu,
którego jurysdykcja wynika z umowy. Natomiast kwestię zawieszenia postę-
powania reguluje prawo krajowe, w prawie polskim jest to art. 174 i n. k.p.c.
Jeżeli natomiast sąd stwierdzi, że jurysdykcję w sprawie ma sąd, w którym
postępowanie zostało wszczęte wcześniej, wówczas ma obowiązek stwierdzić
brak swojej jurysdykcji. Prawo krajowe rozstrzyga o formie tej decyzji proce-
sowej — w Polsce będzie to odrzucenie pozwu. Nie można odstąpić od tych
reguł, nawet jeśli postępowanie przed sądem, przed którym sprawę wniesiono
jako pierwszą, jest nadmiernie długie (wyrok ETS z 9 grudnia 2003 r. w sprawie
Erich Gasser v. GmbH MISAT Srl, C–116/02). Jeżeli zdarzy się, że kilka sądów
ma jurysdykcję wyłączną, to zgodnie z art. 29 każdy sąd, przed którym wy-
toczono powództwo później, stwierdzi brak swej jurysdykcji na rzecz sądu,
przed którym wytoczono powództwo najpierw; zatem w tej szczególnej sy-
tuacji nie jest możliwe zawieszenie postępowania do czasu stwierdzenia tego
przez sąd państwa członkowskiego, do którego sprawę wniesiono wcześniej,
gdyż sąd, do którego wniesiono sprawę później, ma obowiązek odrzucić po-
zew z urzędu (stwierdzić brak swej jurysdykcji).

„Sprawy pozostające ze sobą w związku” to pojęcie podlegające wykład-

ni autonomicznej i szerokiej. Artykuł 28 ust. 3 stanowi, że sprawy pozostają ze
sobą w związku, jeżeli istnieje między nimi tak silna więź, iż w celu uniknięcia
wydania w oddzielnych postępowaniach sprzecznych ze sobą orzeczeń pożą-
dane jest ich łączne rozpoznanie i rozstrzygnięcie. Chodzi zatem o wypadek,
w którym w obu sprawach wyjaśnieniu będą podlegały te same kwestie praw-
ne lub faktyczne, niezależnie od tożsamości podmiotowej lub przedmiotowej.
Decyzja o zawieszeniu postępowania, zgodnie z art. 28 ust. 1, będzie jednak
podlegała swobodnemu uznaniu sądu, przed którym powództwo wytoczono
później, mimo że zawieszenie następuje z urzędu. Dopuszczalne jest także,
jeżeli sprawy są zawisłe w pierwszej instancji, aby sąd, przed którym wyto-
czono powództwo później, mógł na wniosek stwierdzić brak swej jurysdyk-
cji, jeżeli sąd, przed którym wytoczono powództwo najpierw, ma jurysdykcję
w tych sprawach, a połączenie tych spraw jest zgodne z prawem tego państwa
członkowskiego. Przesłanką połączenia spraw jest, aby pozostawały one ze
sobą w związku i były zawisłe w pierwszej instancji oraz by sąd, do którego
sprawa ma być przekazana, miał jurysdykcję w obu sprawach.

pojêcie „sprawy
pozostaj¹ce ze
sob¹ w zwi¹zku”

1.15. Uznanie i stwierdzenie wykonalności

1.15.1. Uwagi ogólne

Uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności podlegają orzeczenia lub inne

akty pochodzące z państw członkowskich i dotyczące sprawy cywilnej lub
handlowej, należącej do przedmiotowego zakresu rozporządzenia (art. 1).
Orzeczenia podlegające uznaniu i wykonalności w innym państwie człon-
kowskim zostały ujęte w rozporządzeniu szeroko. Chodzi tu o wszelkie wy-
roki i postanowienia, także o nakazy egzekucyjne i postanowienia o kosztach
sądowych. Wynika z tego, że uznaniu i wykonaniu mogą podlegać nie tylko
wyroki końcowe, lecz również częściowe czy wstępne. W pojęciu orzeczenia
mieszczą się również orzeczenia wydane w postępowaniu uproszczonym, nie-
procesowym czy ugodowym, a także wyroki zaoczne. Rozporządzenie nie roz-
różnia orzeczeń pozytywnych i negatywnych, tzn. oddalających powództwo
na podstawie przesłanek merytorycznych. Należy zauważyć, że ten katalog
orzeczeń ma charakter otwarty i uwzględnia specyfikę rozwiązań procedu-
ralnych obowiązujących w poszczególnych państwach członkowskich. Przez
„orzeczenie” nie należy rozumieć jedynie ugody — jej wykonalność została
odrębnie uregulowana w rozdziale IV rozporządzenia (art. 58).

Uznaniu podlegają tylko orzeczenia dotyczące kwestii merytorycznych,

natomiast nie można uznać orzeczeń rozstrzygających jedynie zagadnienia
proceduralne, na przykład o zwrocie pozwu, jego odrzuceniu lub umorzeniu
postępowania. Rozporządzenie przyjmuje szerokie pojęcie sądu w kontekście
uznawania i wykonywania orzeczeń. Chodzi tu o każdy organ orzekający, któ-
remu prawo państwa członkowskiego przyznaje uprawnienia sądowe, z punk-
tu widzenia prawa polskiego pojęcie to będzie obejmowało także referendarza
sądowego. W związku z tym akty wydawane przez organy administracyjne,
nawet gdyby dotyczyły spraw cywilnych lub handlowych, nie podlegają prze-
pisom o uznaniu i wykonaniu, wyjątek stanowi Szwedzka Służba Egzekucyj-
na występująca w postępowaniu w trybie uproszczonym dotyczącym nakazu
płatności i pomocy. Obojętne jest także, czy orzeczenie podlegające uznaniu
lub wykonalności dotyczy stron mających miejsce zamieszkania w państwie
członkowskim czy stron, które mają miejsce zamieszkania na terytorium pań-
stwa trzeciego. Istotne jest jedynie, czy orzeczenie lub inny akt urzędowy po-
chodzi z państwa członkowskiego i czy należy do zakresu przedmiotowego,
terytorialnego i czasowego rozporządzenia. Nie ma też znaczenia, czy orzecze-
nie zapadłe w jednym państwie członkowskim, zapadło w sprawie z elemen-
tem zagranicznym czy też dotyczyło tylko stosunków wewnętrznych. Uzna-
niu podlegają jedynie orzeczenia sądowe w rozumieniu art. 32, a jeśli chodzi
o stwierdzenie wykonalności — także dokumenty urzędowe, o których mowa
w art. 57, i ugody sądowe (art. 58).

Ważne znaczenie ma także pojęcie „sąd” użyte w art. 32. Podlega ono

wykładni autonomicznej i oznacza każdy organ orzekający, któremu w pań-
stwie członkowskim przyznano uprawnienia sądowe i który rozstrzyga we-

swobodny

przep³yw

orzeczeñ

swobodny

przep³yw

orzeczeñ

orzeczenia

pojêcie „s¹d”

dług przepisów prawa w sformalizowanym postępowaniu. Sądem może zatem
być każdy organ rozstrzygający sprawę cywilną lub handlową, a więc także
sąd pracy, sąd karny (powództwo adhezyjne), a nawet Trybunał Konstytucyj-
ny. Jak zaznaczono wyżej, pojęcie to obejmuje także referendarza.

Jeśli chodzi o dokument urzędowy, to przepis art. 57 ust. 3 wskazuje je-

dynie, że musi on spełniać warunki wymagane do uznania go za posiadający
moc dowodową w państwie członkowskim, w którym został on sporządzony.
Musi to być dokument, który został urzędowo sporządzony przez powołany
do tego organ lub inny podmiot upoważniony do sporządzania wykonalnych
dokumentów w państwie pochodzenia. W związku z tym nie spełnia tych wa-
runków na przykład skrypt dłużny wystawiony bez udziału urzędowo do tego
powołanego podmiotu, niezależnie od tego, czy w którymś państwie człon-
kowskim może on być podstawą egzekucji (wyrok ETS z 17 czerwca 1999 r.
w sprawie Unibank A/S v. Flemming G. Christensen, C–260/97). Najczęściej
takimi dokumentami urzędowymi będą akty notarialne, mogące być podsta-
wą egzekucji (na przykład art. 777 § 1 pkt 4, 5 i 6 oraz § 3 k.p.c.). W prawie
polskim dużą rolę odgrywają tzw. bankowe tytuły egzekucyjne wydawane na
podstawie art. 96–98 pr. bank. Wyrażono jednak zasadny pogląd, że do tego
rodzaju dokumentu urzędowego nie można stosować przepisów rozporzą-
dzenia (tak M. Szpunar, Pojęcie dokumentu urzędowego w rozumieniu artykułu 50
konwencji lugańskiej o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych
i handlowych, Rejent 2000, nr 12, s. 96–97).

Jeśli chodzi o pojęcie ugody, to należy zwrócić uwagę, że art. 58 rozpo-

rządzenia zawęża je jedynie do ugód zawartych w toku postępowania sądo-
wego. Zatem jeżeli ugoda zostanie zawarta poza sądem, a sąd ma ją jedynie
zatwierdzić (jak w przypadku mediacji), to do tej ugody przepisy rozporzą-
dzenia nie mają zastosowania.

1.15.2. Podstawy odmowy uznania i stwierdzenia wykonalności

Podstawą odmowy uznania i stwierdzenia wykonalności orzeczenia jest

sytuacja, w jakiej orzeczenie byłoby niewątpliwie sprzeczne z porządkiem pub-
licznym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie. Według
ETS ta klauzula nie może być nadużywana przez sędziów i powinna znajdo-
wać zastosowanie jedynie w sytuacjach wyjątkowych. Zresztą odwołanie się
do klauzuli porządku publicznego może być uzasadnione tylko, jeśli uznanie
orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim byłoby sprzeczne,
w stopniu niedającym się zaakceptować, z porządkiem prawnym państwa,
w którym orzeczenie ma być uznane, i naruszałoby jego fundamentalną za-
sadę (wyrok z 20 marca 2000 r. w sprawie Krombach v. Bemberski, C–7/98).
Należy też stwierdzić, że klauzuli porządku publicznego nie można stosować
w sytuacji, gdy odmowę uznania można oprzeć na innej podstawie (orzecze-
nie z 4 lutego 1988 r. w sprawie Hoffmann v. Krieg, C–145/86). Z orzecznictwa
Trybunału wynika zatem, że ta przesłanka winna być stosowana zawężająco,

dokument
urzêdowy

ugoda

klauzula
porz¹dku
publicznego

a najlepiej jest rozważać ją dopiero po zbadaniu, czy nie zachodzą pozostałe
podstawy odmowy orzeczenia.

Kolejną przesłanką odmowy uznania i stwierdzenia wykonalności orze-

czenia jest naruszenie prawa do obrony przy wszczęciu postępowania. Nie
uznaje się bowiem orzeczenia, jeżeli pozwanemu, który nie wdał się w spór,
nie doręczono pisma wszczynającego postępowanie lub równorzędnego do-
kumentu w odpowiednim czasie i w sposób umożliwiający mu przygotowanie
do obrony, chyba że pozwany nie wniósł środków zaskarżenia od orzeczenia
w sytuacji, kiedy mógł to zrobić.

Ta przesłanka odmowy uznania zachodzi zatem jedynie wówczas, gdy

pozwany nie wdał się w spór w postępowaniu rozpoznawczym w państwie
pochodzenia. Przez „wdanie się w spór” należy rozumieć każde zachowanie
pozwanego, z którego wynika, że dowiedział się o wszczętym przeciwko nie-
mu postępowaniu, otrzymał możliwość obrony i zamierzał ją podjąć, z wyjąt-
kiem sytuacji, w której podnosi zarzuty dotyczące dalszego biegu postępowa-
nia. Według ETS nie można uznać za wdającego się w spór pozwanego, który
wniósł przeciwko orzeczeniu środek zaskarżenia jedynie w celu zakwestio-
nowania właściwości sądu wydającego orzeczenie (wyrok z 14 października
2004 r. w sprawie Mærsk Olie & Gas A/S v. Firma M. de Haan en W. de Boer,
C–39/02). Nie można także uznać za wdającego się w spór pozwanego, który
nie wiedział o toczącym się postępowaniu i w imieniu którego przed sądem
państwa pochodzenia występował adwokat, ale pozwany nie upoważnił go
do działania w tej sprawie (orzeczenie z 10 października 1996 r. w sprawie
B. Hendrikman i M. Feyen v. Magneta Druck, C–78/95).

Pojęcie „pismo wszczynające postępowanie lub dokument równorzędny”

podlega wykładni autonomicznej. Należy przez nie rozumieć przewidziany
w państwie pochodzenia dokument, na podstawie którego dłużnik (pozwany)
po raz pierwszy zostaje zawiadomiony o wszczętym przeciwko niemu postę-
powaniu i którego należyte doręczenie umożliwia dłużnikowi podjęcie obrony
przed wydaniem orzeczenia wykonalnego w państwie pochodzenia (orzecze-
nie z 13 lipca 1995 r. w sprawie Hengst BV v. Campense, C–474/93). W prawie
polskim będzie to na przykład pozew lub wniosek w postępowaniu niepro-
cesowym. Prawo państwa członkowskiego pochodzenia orzeczenia decydu-
je, jakie pismo zostaje doręczone jako pierwsze dłużnikowi w sprawie i czy
może ono stanowić pismo wszczynające postępowanie (wyrok ETS z 13 lipca
1995 r. w sprawie Hengst BV v. Campense, C–474/93). Za taki dokument uważa
się niemiecki nakaz zapłaty lub włoski nakaz zapłaty, który doręcza się wraz
z odpisem wniosku o jego wydanie (wyrok ETS z 16 czerwca 1981 r. w sprawie
Klomps v. Michel, C–166/80; wyrok ETS z 13 lipca 1995 r. w sprawie Hengst
BV v. Campense, C–474/93). Co do treści pisma wszczynającego postępowanie
Trybunał przyjmuje, że musi ono zawierać takie dane o elementach sporu, aby
pozwany mógł rozpocząć obronę (wyrok ETS z 21 kwietnia 1993 r. w sprawie
Sonntag v. Waidmann, C–172/91).

Sposób i czas doręczenia muszą umożliwiać pozwanemu przygotowa-

nie się do obrony, a zatem na przykład zawierać tłumaczenie dokumentów,

naruszenie

prawa do obrony

naruszenie

prawa do obrony

pismo

wszczynaj¹ce

postêpowanie

lub dokument

równorzêdny

pismo

wszczynaj¹ce

postêpowanie

lub dokument

równorzêdny

pozwany musi mieć też wystarczająco dużo czasu na przygotowanie obrony
— Trybunał przyjmuje, że sąd uznający orzeczenie nie powinien się ogra-
niczać do sprawdzenia legalności doręczenia, ale mieć na uwadze również
szczególne okoliczności, które wystąpiły w danej sprawie (wyrok z 16 czerwca
1981 r. w sprawie Klomps v. Michel, C–166/80). Na powyższą podstawę odmo-
wy uznania nie może powołać się pozwany, który nie złożył środka zaskarże-
nia, chociaż miał taką możliwość — chodzi jedynie o taki środek zaskarżenia,
który mógłby zostać wniesiony na podstawie faktu, że wystąpiły wadliwości
proceduralne w zakresie doręczenia. Przepis ten ma na celu uniknięcie nad-
użyć ze strony pozwanego, który celowo nie wdał się w spór, mając świado-
mość toczącego się postępowania w państwie pochodzenia, z uwagi na to, że
w doręczonym mu piśmie wszczynającym postępowanie występowały braki
formalne. W rozporządzeniu, odmiennie niż w konwencji brukselskiej i lu-
gańskiej, podstawą odmowy uznania orzeczenia jest zatem jedynie niemoż-
ność przygotowania obrony przez pozwanego, niezależnie od tego, czy pismo
wszczynające postępowanie miało wady. Konieczne jest zatem ustalenie przez
sąd badający uznanie orzeczenia, czy nastąpiło prawidłowe doręczenie pisma
wszczynającego postępowanie według przepisów państwa członkowskiego
pochodzenia lub na podstawie umowy międzynarodowej albo rozporządzenia
1348/2000, jeżeli chodzi o doręczenie zagraniczne. Sąd państwa członkowskie-
go uznania orzeczenia może samodzielnie badać, czy nastąpiło prawidłowe
doręczenie pozwalające pozwanemu przygotować obronę. Uchybienie unie-
możliwiające przygotowanie obrony może polegać na przykład na doręczeniu
pisma wszczynającego postępowanie bez tłumaczenia.

Konieczne jest także spełnienie przesłanki polegającej na doręczeniu

pisma wszczynającego postępowanie w czasie umożliwiającym obronę, a nie
tylko w sposób umożliwiający obronę. Pozwany musi po prostu mieć wystar-
czająco dużo czasu na przygotowanie swojej obrony. Oczywiście ocena tego
czasu zależy od charakteru sprawy, czyli jej trudności, skomplikowania stanu
faktycznego czy prawnego itp. W tym zakresie sąd państwa członkowskiego
uznania bada tę przesłankę samodzielnie i nie jest związany ustaleniami do-
konanymi przez sąd państwa członkowskiego pochodzenia orzeczenia.

Należy zauważyć, że na podstawę odmowy uznania nie może powo-

ływać się pozwany, który nie złożył w państwie członkowskim pochodzenia
orzeczenia środka zaskarżenia przeciwko temu orzeczeniu, chociaż miał taką
możliwość. Przepis art. 34 pkt 2 rozporządzenia różni się zatem zasadniczo od
art. 27 pkt 2 konwencji brukselskiej i lugańskiej, w którym nie było zastrzeżenia
dotyczącego wniesienia środka zaskarżenia. Zatem obecnie, jeżeli pozwane-
mu nie doręczono pisma wszczynającego postępowanie w sposób i w czasie
umożliwiającym obronę, a mimo to wniósł on w państwie pochodzenia orze-
czenia środek zaskarżenia od tego orzeczenia, to nie może on powoływać się
na tę podstawę odmowy uznania orzeczenia w postępowaniu przed sądem
państwa uznania orzeczenia.

Kolejną podstawą odmowy uznania orzeczenia jest sprzeczność orze-

czenia z orzeczeniem wydanym między tymi samymi stronami w państwie

sprzecznośæ
orzeczenia
z orzeczeniem
wydanym
w pañstwie
uznania

członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie (art. 34 pkt 3). Można przy-
jąć, że stosowanie tej podstawy będzie rzadkie z uwagi na regulacje dotyczą-
ce skutków zawisłości sprawy lub spraw wiążących się ze sobą (tak K. Weitz,
Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 585).

Warunkiem jest zatem występowanie dwóch sprzecznych ze sobą orze-

czeń, wydanych w dwóch różnych państwach członkowskich (przy czym jed-
no z nich musi być państwem, w którym wystąpiono o uznanie), ale między
tymi samymi stronami, natomiast orzeczenia mogą, ale nie muszą dotyczyć
tego samego roszczenia. Jeżeli zatem w jednym państwie członkowskim do-
szło do wydania orzeczenia sądowego, a w drugim do ugody sądowej, to
przy zastosowaniu wykładni autonomicznej art. 34 pkt 3 rozporządzenia na-
leży stwierdzić, że nie wystąpi podstawa odmowy uznania orzeczenia. Wy-
kładnia musi być bowiem zawężająca (dotyczy tylko orzeczeń sądowych; zob.
wyrok ETS z 2 czerwca 1994 r. w sprawie Solo Kleinmotoren GmbH v. Emilio
Boch, C–414/92). Podobnie także stwierdzenie, że orzeczenia „nie dają się pogo-
dzić”, należy wykładać autonomicznie na potrzeby rozporządzenia. Trybunał
stwierdził, że same skutki orzeczeń muszą się wzajemnie wykluczać (wyrok
ETS z 4 grudnia 1998 r. w sprawie Hoffmann v. Krieg, 145/92). Należy zwrócić
uwagę, że orzeczenie, którego nie da się pogodzić z innym orzeczeniem, nie
musi należeć do zakresu przedmiotowego rozporządzenia. Na przykład we-
dług ETS o niezgodności orzeczeń można mówić, gdy na mocy orzeczenia,
mającego podlegać uznaniu, małżonek został zobowiązany do zapłaty ali-
mentów na rzecz drugiego małżonka z tytułu obowiązku utrzymania, mają-
cego swe źródło w małżeństwie, podczas gdy na mocy orzeczenia krajowego
orzeczono rozwód tego małżeństwa (wyrok ETS z 4 grudnia 1998 r. w sprawie
Hoffmann v. Krieg, 145/86).

Według Trybunału wydane w postępowaniu zabezpieczającym orzecze-

nie, na mocy którego dłużnik został zobowiązany do zaniechania pewnych
czynności, nie da się pogodzić z orzeczeniem wydanym w innym państwie
członkowskim, odmawiającym zabezpieczenia tego świadczenia (wyrok ETS
z 6 czerwca 2002 r. w sprawie Italian Leather SpA v. WECO Polstermoebel
GmbH & Co., C–80/00).

Należy stwierdzić, że o sprzeczności orzeczeń można mówić, gdy w jed-

nym orzeczeniu sąd zasądził świadczenie, a w innym stwierdzono nieistnienie
wierzytelności czy też, gdy jedno orzeczenie stwierdza obowiązek naprawienia
szkody z powodu niewykonania umowy, a drugie ustala jej nieistnienie.

Dla zastosowania tej podstawy odmowy uznania orzeczenia konieczne

jest także, aby zachodziła tożsamość podmiotowa w orzeczeniach zapadłych
w różnych państwach członkowskich. Pojęcie to należy poddać ocenie w opar-
ciu o reguły wypracowane na podstawie art. 27, czyli skutków zawisłości spraw.
Tożsamość podmiotowa zachodzi również w przypadku następstwa prawnego
po jednej stronie. Przyjmuje się także, że prawomocne orzeczenie może być
sprzeczne z innym prawomocnym orzeczeniem. Może natomiast budzić wąt-
pliwość, czy taka podstawa odmowy zachodzi w przypadku orzeczeń niepra-
womocnych, ale natychmiast skutecznych lub wykonalnych. Może się zatem

zdarzyć, że uchylenie orzeczenia nieprawomocnego, ale natychmiast wykonal-
nego lub skutecznego albo kończącego postępowanie w danej instancji powo-
dowałoby uznanie orzeczenia z innego państwa członkowskiego. Przepis art.
34 pkt 3 nie wskazuje bowiem następstwa czasowego orzeczeń „wykluczają-
cych się”, a zatem każde orzeczenie niedające się pogodzić z orzeczeniem wy-
danym w innym państwie członkowskim stanowi podstawę odmowy uznania
— z tym, że ponowne wydanie orzeczenia w państwie uznania może stanowić
podstawę odmowy uznania ex nunc orzeczenia pochodzącego z innego pań-
stwa (tak K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 587).

Kolejną podstawą odmowy uznania orzeczenia jest sprzeczność orzecze-

nia z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w innym państwie członkowskim
lub w państwie trzecim, w sporze o to samo roszczenie między tymi samymi
stronami, o ile to orzeczenie spełnia warunki konieczne do jego uznania w tym
państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie (art. 34 pkt 4).

W tym przypadku uwzględniamy zatem orzeczenia wydane w innych

państwach członkowskich, a nawet w państwach trzecich (może więc wystą-
pić sytuacja, w której polski sąd będzie badał, czy przedstawione mu do uzna-
nia orzeczenie sądu niemieckiego nie jest sprzeczne z orzeczeniami innych
państw), stąd też istnieją dodatkowe warunki (poza niezgodnością orzeczeń
i tożsamością stron):

−

zasada priorytetu czasowego — przeszkodę uznania stanowi jedynie
wcześniejsze orzeczenie z innego państwa członkowskiego lub państwa
trzeciego — rozstrzyga data wydania orzeczenia, a także

−

tożsamość roszczeń.

O tym, czy orzeczenie jest wcześniejsze, rozstrzyga moment jego wyda-

nia zgodnie z prawem państwa pochodzenia orzeczenia. Nie jest natomiast
istotny moment, w którym orzeczenia z innego państwa członkowskiego lub
państwa trzeciego zostają uznane w państwie uznania (więcej A. Włosińska,
Odmowa uznania zagranicznego orzeczenia sądowego w świetle postanowień konwencji
lugańskiej oraz recenzja tej pracy autorstwa K. Weitza, KPP 2003, z. 4, s. 965).

Podstawą odmowy uznania orzeczenia jest także jego sprzeczność z prze-

pisami o jurysdykcji w sprawach ubezpieczeniowych i w sprawach umów
konsumenckich oraz o jurysdykcji wyłącznej. Należy zauważyć, że zasadą
jest, iż sąd państwa uznania nie może badać, czy sąd państwa pochodzenia
orzeczenia miał jurysdykcję w tej sprawie, w której ono zapadło. W literaturze
podkreśla się, że ta zasada, bazująca zresztą już na konwencjach brukselskiej
i lugańskiej, jest wyrazem zaufania w relacjach między państwami członkow-
skimi. Zakaz badania jurysdykcji sądu pochodzenia orzeczenia dotyczy sytu-
acji, gdy sąd ten wyprowadził swoją jurysdykcję na podstawie rozporządze-
nia, przepisów wspólnotowych o szczególnym w stosunku do rozporządzenia
charakterze (art. 67), umów międzynarodowych wprowadzających szczególne
reguły jurysdykcyjne (art. 71) czy nawet ze swego prawa krajowego. Zakaz
badania jurysdykcji sądu pochodzenia orzeczenia dotyczy także niezastoso-
wania rozporządzenia, mimo że sprawa dotyczy zakresu jego działania bądź

sprzecznośæ
orzeczenia
z orzeczeniem
wydanym
wcześniej
w innym
pañstwie
cz³onkowskim
lub pañstwie
trzecim

sprzecznośæ
orzeczenia
z przepisami
dotycz¹cymi
jurysdykcji

jego wadliwego zastosowania. Przepis art. 35 ust. 3 zdanie drugie stanowi na-
wet, że przepisy krajowe dotyczące jurysdykcji nie należą do porządku pub-
licznego w ujęciu przyjętym w art. 34 pkt 1.

Wyjątek stanowią wypadki sprzeczności orzeczenia z wymienionymi

przepisami o jurysdykcji w sprawach ubezpieczeniowych, konsumenckich
i w przypadku jurysdykcji wyłącznej (art. 22), gdy zostanie ustalone, że sąd
państwa członkowskiego pochodzenia w ogóle nie miał jurysdykcji według
rozporządzenia.

Artykuł 35 ust. 2 zastrzega również, że przy badaniu podstaw jurysdykcji,

określonej w powyższym ustępie, sąd lub organy państwa, w którym wystą-
piono o uznanie, są związane ustaleniami faktycznymi, na podstawie których
sąd państwa członkowskiego pochodzenia oparł swą jurysdykcję, jednak nie
są związane ich oceną. Sąd państwa członkowskiego uznania może zatem sa-
modzielnie ustalić, czy istotnie sąd pochodzenia orzeczenia miał jurysdykcję
w sprawie ubezpieczeniowej lub konsumenckiej lub czy zachodziła jego jurys-
dykcja wyłączna. Będzie on zatem oceniał przede wszystkim, czy w ogóle za-
chodzi sprawa na przykład ubezpieczeniowa lub konsumencka, co uzasadnia
zastosowanie szczególnych reguł jurysdykcyjnych. W doktrynie zgłaszana jest
wątpliwość, czy przepis ten stanowi podstawę odmowy uznania orzeczenia
w sytuacji, gdy sąd pochodzenia orzeczenia naruszył przepisy o jurysdykcji
w tych sprawach, ale działał na korzyść słabszej strony tych stosunków.

Pozostałe podstawy odmowy uznania są następujące:

orzeczenia nie uznaje się w przypadku określonym w art. 72 — rozpo-
rządzenie nie ma wpływu na umowy, na podstawie których państwa
członkowskie zobowiązują się, przed wejściem w życie niniejszego roz-
porządzenia, na podstawie art. 59 konwencji brukselskiej, nie uznawać
orzeczeń wydanych w szczególności w innych państwach będących stro-
nami tej konwencji, w stosunku do pozwanych mających miejsce za-
mieszkania lub stałego pobytu w państwie trzecim;

według art. 61 „bez uszczerbku dla wszystkich bardziej korzystnych
przepisów prawa krajowego, osoby mające miejsce zamieszkania w pań-
stwie członkowskim, przeciwko którym toczy się postępowanie przed
sądem karnym innego państwa członkowskiego, którego posiadają oby-
watelstwo, za czyn popełniony nieumyślnie, mogą być bronione przez
osoby kwalifikujące się do tego, także wtedy, jeśli nie stawią się osobi-
ście. Jednakże sąd rozpoznający sprawę może nakazać stawiennictwo.
W przypadku braku stawiennictwa osoby, orzeczenie w sprawie cywil-
nej wydane bez umożliwienia zainteresowanej osobie zapewnienia sobie
obrony, nie musi być uznane lub wykonane w innym państwie człon-
kowskim”.

1.15.3. Tryb i skutki uznania

Według rozporządzenia orzeczenia w sprawach cywilnych i handlowych

wydane w jednym państwie członkowskim są automatycznie uznawane w po-

inne podstawy

odmowy uznania

i stwierdzenia

wykonalności

orzeczenia

inne podstawy

odmowy uznania

i stwierdzenia

wykonalności

orzeczenia

uznanie z mocy

prawa

uznanie z mocy

prawa

zostałych państwach (tzn. bez potrzeby prowadzenia specjalnego postępowa-
nia). Powoduje to, że orzeczenie pochodzące z jednego państwa członkow-
skiego staje się skuteczne w innym państwie z mocy prawa (uznanie ex lege),
bez konieczności wydawania jakiegokolwiek aktu władczego.

W związku z charakterem uznania (automatycznym) może w konkret-

nym wypadku powstać wątpliwość, czy podlega ono uznaniu — dlatego też
rozporządzenie przewiduje możliwość uzyskania przez zainteresowany pod-
miot wiążącego ustalenia, że dane orzeczenie podlega uznaniu.

Wątpliwość ta została rozwiązana w samym rozporządzeniu. Otóż zgod-

nie z art. 33 ust. 2, jeśli kwestia uznania jest sporna, każda ze stron może wystą-
pić z wnioskiem o ustalenie, że orzeczenie podlega uznaniu. To postępowanie
przebiega w taki sam sposób jak postępowanie o stwierdzenie wykonalności
orzeczenia.

Należy jednak zauważyć, że uznanie może nastąpić w toku postępo-

wania przed sądem. Artykuł 33 ust. 3 rozporządzenia przewiduje bowiem,
że jeżeli uznanie jest powoływane w sporze przed sądem jednego z państw
członkowskich, a rozstrzygnięcie tego sporu zależy od uznania, sąd ten może
rozstrzygać o uznaniu. Przyjmuje się, że jest to tzw. uznanie incydentalne
w ramach toczącego się postępowania. Jego skutkiem jest to, że sąd może
wziąć je pod uwagę przy rozpatrywaniu zawisłej przed nim sprawy, ale ta-
kie uznanie nie jest wiążące dla innych sądów. Dotyczy to także postępowań,
które są prowadzone przez sądy niewłaściwe rzeczowo do rozpoznania wnios-
ku o uznanie orzeczenia zagranicznego (czyli w Polsce sprawę może rozpo-
znawać i rozstrzygnąć o tzw. uznaniu incydentalnym sąd rejonowy). Przepis
art. 37 przewiduje również, że sąd państwa członkowskiego, w którym wnosi
się o uznanie orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim, może
zawiesić postępowanie, jeżeli od orzeczenia został wniesiony zwyczajny śro-
dek odwoławczy.

1.16. Postêpowanie o stwierdzenie wykonalności

1.16.1. Uwagi ogólne

Rozporządzenie przewiduje uproszczoną procedurę wykonywania orze-

czeń (a ściślej stwierdzenia ich wykonalności). Nie reguluje jednak ono wszyst-
kich zagadnień i dlatego w pewnym zakresie należy stosować prawo krajowe.
Prawo krajowe winno jednak być przyjmowane zgodnie z podstawowymi za-
sadami i celami postępowania o stwierdzenie wykonalności zawartymi w roz-
porządzeniu.

W prawie polskim znaczenie będą miały przepisy kodeksu postępowa-

nia cywilnego o międzynarodowym postępowaniu cywilnym, w tym również
przepisy regulujące postępowanie o stwierdzenie wykonalności według art.
1150–1153 k.p.c. oraz przepisy o postępowaniu procesowym (odpowiednio)
na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. Rozporządzenie reguluje jedynie postępowanie

postêpowanie
o ustalenie
uznania

regulacja
rozporz¹dzenia

prawo polskie

o stwierdzenie wykonalności, a nie postępowanie egzekucyjne, oraz dopusz-
czalność takiego postępowania. Te ostatnie regulowane są bowiem przez pra-
wo krajowe, z wyjątkiem przewidzianym w art. 46 ust. 3 i 47 rozporządzenia.
Oczywiście stosowanie prawa krajowego w tym zakresie (postępowanie egze-
kucyjne) nie może naruszać skuteczności samego rozporządzenia (K. Weitz, Eu-
ropejskie prawo procesowe cywilne..., s. 600). Postępowanie o stwierdzenie wyko-
nalności dzieli się na dwa etapy: postępowanie przed sądem pierwszej instancji
i postępowanie odwoławcze. Pierwsze toczy się bez udziału dłużnika, drugie
zaś ma charakter kontradyktoryjny i toczy się przed sądem drugiej i trzeciej
instancji, czyli po złożeniu środka odwoławczego od orzeczenia pierwszej
instancji w wyniku odwołania się od orzeczenia sądu drugiej instancji. Nale-
ży też wskazać, że regulacja ta ma zastosowanie także do stwierdzania wy-
konalności dokumentów urzędowych (art. 57 ust. 1) i ugód zawartych przed
sądem (art. 58).

Postępowania o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądowego, ugo-

dy zawartej przed sądem lub dokumentu urzędowego mogą się toczyć jedno-
cześnie przed sądami kilku państw członkowskich i nie mają tu zastosowania
przepisy dotyczące skutków zawisłości sprawy, ponieważ postępowanie to
może toczyć się jedynie na terytorium państwa wykonania orzeczenia. Jeżeli
zatem dane orzeczenie ma być wykonane na terytorium kilku państw człon-
kowskich, należy je przeprowadzić w każdym z nich osobno.

1.16.2. Postêpowanie w pierwszej instancji

Stronami postępowania są wnioskodawca oraz podmiot, przeciwko

któremu kierowany jest wniosek o stwierdzenie wykonalności, czyli dłużnik.
Czynna legitymacja procesowa przysługuje „uprawnionemu” — czyli każde-
mu podmiotowi, który może powołać się na orzeczenie podlegające stwierdze-
niu wykonalności (wierzycielowi lub jego następcy prawnemu). Oczywiście
podmiotem takim będzie najczęściej wierzyciel, na rzecz którego wydano orze-
czenie w innym państwie członkowskim, albo jego następca prawny. Legityma-
cja procesowa bierna przysługuje zaś dłużnikowi, przeciwko któremu ma być
wszczęte postępowanie egzekucyjne w państwie wykonania orzeczenia. Oczy-
wiście legitymowanym biernie będzie także następca prawny dłużnika.

Postępowanie wszczyna się na wniosek. Do postępowania w sprawie

składania wniosku stosuje się prawo państwa wykonania orzeczenia (art. 40
ust. 1). Rozporządzenie wskazuje jednak, jakie dokumenty muszą być dołą-
czone do tego wniosku (art. 43 ust. 3). Mianowicie na podstawie art. 53 ust. 2
należy dołączyć odpis orzeczenia spełniającego warunki wymagane do uzna-
nia go za posiadający moc dowodową.

Ponadto należy dołączyć zaświadczenie wydane na życzenie zaintereso-

wanej strony przez sąd lub właściwe organy państwa członkowskiego, w któ-
rym wydano orzeczenie (zaświadczenie powinno być wystawione zgodnie ze
wzorem podanym w załączniku do rozporządzenia; załącznik V — odnośnie
do orzeczeń sądowych i ugód zawartych przed sądem, załącznik VI — odnoś-

strony

postêpowania

strony

postêpowania

wniosek

dokumenty

nie do dokumentów urzędowych). W rozporządzeniu nie zostało jednoznacz-
nie określone, czy zaświadczenie wydaje na przykład sędzia czy sekretariat
sądu, jednak ze względu na potencjalny element kontroli merytorycznej, po-
legający na przykład na zbadaniu podstaw jurysdykcji, a w szczególności, czy
nie została naruszona jurysdykcja wyłączna innego państwa członkowskiego,
należy postulować, by zaświadczenie było wystawiane przez sędziego. Z treści
zaświadczenia mają wynikać ogólne informacje takie jak: państwo pochodze-
nia orzeczenia, ugody lub dokumentu, sąd, który wydał orzeczenie lub przed
którym zawarto ugodę, lub organ, który wydał dokument, data wydania orze-
czenia, zawarcia ugody lub wystawienia dokumentu urzędowego, określenie
stron. Zaświadczenie ma także wskazywać, czy orzeczenie zapadło w postępo-
waniu, w którym dłużnik wdał się w spór (i wtedy należy wskazać w zaświad-
czeniu datę doręczenia dłużnikowi pisma wszczynającego postępowanie lub
mu równorzędnego), określać stronę, której przyznano pomoc prawną w pań-
stwie pochodzenia, oraz zawierać stwierdzenie, że orzeczenie, ugoda sądowa
lub dokument urzędowy są wykonalne w państwie pochodzenia.

Przepis art. 55 ust. 1 rozporządzenia zezwala jednak, aby w razie nie-

przedłożenia zaświadczenia sąd lub inny organ państwa członkowskiego wy-
konania orzeczenia mógł wyznaczyć odpowiedni termin do przedłożenia go
albo nawet zwolnić wnioskodawcę z tego obowiązku, jeżeli dalsze wyjaśnie-
nie uzna za niekonieczne. Możliwe jest zatem posłużenie się przez wniosko-
dawcę innymi dokumentami niż zaświadczenie lub nawet przeprowadzenie
przez sąd lub inny organ innych środków dowodowych w celu ustalenia nie-
zbędnych dla rozpoznania tego wniosku okoliczności, które powinny wyni-
kać z zaświadczenia (wykonalność orzeczenia, doręczenie dłużnikowi pisma
wszczynającego postępowanie w państwie pochodzenia orzeczenia itd.). Jed-
nocześnie należy wskazać, że przepis art. 55 rozporządzenia wyłącza stosowa-
nie art. 130 k.p.c. w wypadku, gdy do wniosku o stwierdzenie wykonalności nie
dołączono zaświadczenia. Rozporządzenie nie wskazuje natomiast skutków
niedołączenia do wniosku odpisu orzeczenia. Jednak według Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości dopuszczalne jest stosowanie w takim wypadku
przepisów prawa krajowego (wyrok ETS z 14 marca 1996 r. w sprawie Van der
Linden v. Berufsgenossenschaft Feinmechanik, C–275/94). W prawie polskim,
zgodnie z art. 130 k.p.c., należy w tej sytuacji wezwać wnioskodawcę do uzu-
pełnienia braków wniosku pod rygorem jego zwrotu.

Przepis art. 40 ust. 2 nakłada na wnioskodawcę obowiązek wskazania

adresu do doręczeń w okręgu sądu, do którego składa wniosek. Jeśli pra-
wo państwa wykonania tego nie przewiduje, wnioskodawca wskazuje peł-
nomocnika do doręczeń. Po uprzednim pouczeniu o skutkach niewskazania
pełnomocnika do doręczeń, w razie gdy strona nie wskaże pełnomocnika do
doręczeń, przeznaczone dla niej pisma sądowe pozostawia się w aktach ze
skutkiem doręczenia (art. 1135 § 2 k.p.c.). Takie konsekwencje niewykonania
obowiązku z art. 1135 § 2 k.p.c. są zgodne z rozporządzeniem.

Przepis art. 55 ust. 2 rozporządzenia stanowi, że jedynie na żądanie sądu

albo innego właściwego organu orzekającego w postępowaniu o stwierdzenie

brak
zaświadczenia

adres do
dorêczeñ lub
pe³nomocnik do
dorêczeñ

wykonalności przedstawia się tłumaczenie dokumentów. W prawie polskim
nie można zatem stosować przepisu art. 130 k.p.c., czyli wzywać wniosko-
dawcy do tłumaczenia dokumentów dołączonych do wniosku o stwierdze-
nie wykonalności. Nie jest to bowiem brak formalny. Jeżeli jednak zażądano
tłumaczenia, wówczas należy je przedłożyć z uwierzytelnieniem przez osobę
uprawnioną do tłumaczenia przysięgłego w jednym z państw członkowskich.
Nie można też domagać się legalizacji ani innej formy uznania takich doku-
mentów, jak dokumenty określone w art. 53 (odpis orzeczenia i zaświadcze-
nie) i w art. 55 ust. 2 (tłumaczenie tych dokumentów).

Przepis art. 50 przewiduje, że wnioskodawca, któremu w państwie człon-

kowskim pochodzenia przyznano całkowitą lub częściową pomoc prawną
lub zwolnienie od kosztów i opłat, korzysta w postępowaniu o stwierdzenie
wykonalności z najdogodniejszego sposobu traktowania w zakresie pomocy
prawnej lub zwolnienia od kosztów i opłat, jaki przewiduje prawo państwa
członkowskiego wykonania. Artykuł 51 przewiduje natomiast, że na stronę,
która w jednym państwie członkowskim wnosi o wykonanie orzeczenia wy-
danego w innym państwie członkowskim, nie można z tego powodu, że jest
cudzoziemcem lub że nie ma w państwie członkowskim wykonania miejsca
zamieszkania lub pobytu, nałożyć obowiązku złożenia kaucji, wadium, depo-
zytu ani innego zabezpieczenia kosztów procesu, niezależnie od ich nazwy.

Przepis art. 52 określa, że w postępowaniu o stwierdzenie wykonalno-

ści nie można w państwie członkowskim wykonania pobierać żadnych opłat
skarbowych ani należności obliczanych w odniesieniu do wartości przedmiotu
sporu. Chodzi tu o opłaty sądowe składające się na koszty sądowe, z tym że
nie dotyczy to jednak opłat stałych. Są to zatem opłaty sądowe składające się
na koszty sądowe, ustalane od wartości przedmiotu sprawy (opłaty stosun-
kowe). Dopuszczalne natomiast jest pobieranie opłat stałych.

Sądy lub organy właściwe dla postępowania o stwierdzenie wykonal-

ności zostały określone w załączniku II do rozporządzenia. W Polsce sądem
właściwym rzeczowo do rozpoznania takiego wniosku będzie sąd okręgowy.
Przepis art. 39 ust. 1 stanowi, że wniosek składa się do sądu albo innego właś-
ciwego organu wskazanego w załączniku II do rozporządzenia. Właściwość
miejscowa została określona w art. 39 ust. 2 rozporządzenia. Decydujące zna-
czenie będzie miało według niego miejsce zamieszkania dłużnika lub miejsce,
w którym egzekucja powinna być prowadzona. Przepis ten zawiera zatem
podstawy właściwości przemiennej, które mogą być przedmiotem swobod-
nego wyboru wnioskodawcy. Miejsce zamieszkania dłużnika podlega przy
tym ocenie, według art. 59 i 60 rozporządzenia, natomiast miejsce prowadze-
nia egzekucji należy rozumieć jako miejsce położenia przedmiotów, z których
owa egzekucja ma być prowadzona. Nie trzeba jednak udowadniać, że istot-
nie przedmioty dłużnika, do których egzekucja ma być skierowana, znajdują
się w danym miejscu. Konieczne jest tylko wskazanie, że wierzyciel zamierza
prowadzić egzekucję w okręgu właściwości tego sądu lub innego właściwego
organu, gdyż to, czy w tym okręgu egzekucja ta może być rzeczywiście prze-
prowadzona, nie ma znaczenia dla tej podstawy właściwości miejscowej.

pomoc prawna

i zwolnienie od

kosztów

pomoc prawna

i zwolnienie od

kosztów

op³aty

w³aściwośæ s¹du

Po złożeniu wniosku o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sąd lub

inny właściwy organ, rozpoznając sprawę, powinien zbadać, czy orzeczenie
zostało wydane w jednym z państw członkowskich, czy mieści się w zakresie
rozporządzenia (określonego w art. 1) oraz czy chodzi o orzeczenie odpowia-
dające wymogom art. 32 rozporządzenia (J. Maliszewska–Nienartowicz, Wyko-
nanie orzeczeń sądowych według rozporządzenia Rady 4402001/WE — cz. 1, Monitor
Prawniczy 2005, nr 12, s. 608). Następnie sąd lub inny właściwy organ winien
zbadać, czy orzeczenie jest wykonalne w państwie pochodzenia. Najczęściej
będzie to dotyczyło orzeczeń, które nadają się do wykonania w drodze eg-
zekucji (na przykład zasądzających świadczenie). Jednak ETS stwierdził, na
gruncie konwencji brukselskiej, że orzeczenie zagraniczne, którego wykona-
nie zostało nakazane w państwie konwencyjnym, zgodnie z art. 31 konwencji,
nie może być wykonane, jeżeli przestaje być wykonalne z przyczyn leżących
poza zasięgiem konwencji (wyrok ETS z 4 lutego 1988 r. w sprawie Hoffman
v. Krieg, C–145/86).

1.16.2.1. Charakter postêpowania o stwierdzenie wykonalności orzeczenia

Postępowanie to jest w pierwszej instancji postępowaniem jednostron-

nym (ex parte), tzn. toczy się bez udziału dłużnika, który nie może na tym eta-
pie składać oświadczeń ani przedstawiać wniosków. To rozwiązanie ma na celu
przyspieszenie postępowania, jak również realizację — w połączeniu z regu-
lacjami dotyczącymi środków zabezpieczających (zgodnie z art. 47 podlegają
one prawu państwa wykonania) — efektu zaskoczenia dłużnika. Na gruncie
prawa polskiego problemem będzie zatem określenie rodzaju posiedzenia, na
którym sąd rozpoznaje wniosek o stwierdzenie wykonalności. Wydaje się, że
będzie to posiedzenie jawne, ale niemające charakteru rozprawy (zatem art.
1151 § 2 k.p.c. jest niezgodny z rozporządzeniem). Można bowiem uznać, że
skoro wyznaczenie posiedzenia niejawnego jest dopuszczalne, kiedy tak sta-
nowi przepis szczególny (art. 148 § 1 k.p.c.), to znaczy, że w każdym innym
wypadku posiedzeniu musi być jawne. Jeśli chodzi o skład, to z art. 1151 § 1
k.p.c. wynika, że będzie to trzech sędziów zawodowych.

1.16.2.2. Rozpoznanie wniosku

Sąd, do którego zwrócono się z wnioskiem o stwierdzenie wykonalno-

ści orzeczenia, rozstrzyga go niezwłocznie bez badania podstaw do odmowy
wykonania orzeczenia. Należy tu zaobserwować znaczne ograniczenie zakre-
su kognicji sądu pierwszej instancji, który nie może zbadać podstaw odmowy
wykonania orzeczenia. Sąd bada jedynie wymogi formalne wniosku przewi-
dziane w art. 53. Badanie ma również sprawdzić, czy orzeczenie jest wyko-
nalne, a zatem, czy nadaje się do wykonania w drodze egzekucji, i czy wcho-
dzi w zakres działania rozporządzenia (przedmiotowy i terytorialny). Należy
stwierdzić, że na tym etapie postępowania sąd pierwszej instancji nie może
nawet zakwestionować orzeczenia ze względu na jego oczywistą sprzeczność

postêpowanie
ex parte

rozpoznanie
wniosku

z porządkiem publicznym państwa członkowskiego wykonania. Okoliczności
odmowy wykonania orzeczenia mogą bowiem być brane pod uwagę przez
sąd drugiej instancji. Postanowienie w przedmiocie stwierdzenia wykonalno-
ści może dotyczyć całego orzeczenia lub jego części. Także sam wnioskodawca
może złożyć wniosek o stwierdzenie wykonalności części orzeczenia.

W prawie polskim stwierdzenie wykonalności (lub oddalenie wniosku)

przyjmuje postać postanowienia (art. 1151 § 2 zdanie drugie k.p.c.). Wierzyciel
o wydanym postanowieniu (pozytywnym lub negatywnym), zgodnie z art. 42
ust. 1 rozporządzenia, zostaje niezwłocznie powiadomiony w formie przewi-
dzianej przez prawo państwa członkowskiego wykonania. Skoro sąd okręgo-
wy orzeka w tym zakresie na posiedzeniu jawnym, o którym wnioskodawca
został zawiadomiony, to oznacza, że sąd zawiadamia wnioskodawcę o treści
orzeczenia przez jego ogłoszenie (art. 357 § 1 k.p.c.). Dłużnikowi doręcza się
jedynie orzeczenie pozytywne, stosując przepisy państwa, w którym orzecze-
nie podlega wykonaniu. Jeżeli dłużnik ma miejsce zamieszkania na terytorium
innego państwa członkowskiego albo państwa trzeciego, winny być zastosowa-
ne przepisy rozporządzenia 1348/2000 o doręczeniu dokumentów sądowych
lub pozasądowych w państwach członkowskich w sprawach cywilnych lub
handlowych albo odpowiednia umowa międzynarodowa.

1.16.3. Postêpowanie odwo³awcze

Postanowienie w przedmiocie stwierdzenia wykonalności (pozytywne

lub negatywne) może być zaskarżone przez każdą ze stron. Od tego momentu
dłużnik ma możliwość obrony, a postępowanie wszczęte wskutek wniesienia
odwołania ma charakter kontradyktoryjny.

Termin na wniesienie środka odwoławczego (w Polsce będzie to zażale-

nie) przez dłużnika wynosi jeden miesiąc od daty doręczenia postanowienia
(art. 43 ust. 5 zdanie pierwsze). Jeśli dłużnik ma miejsce zamieszkania w in-
nym państwie członkowskim niż państwo wykonania orzeczenia, wówczas
termin ten ulega wydłużeniu do dwóch miesięcy, liczonych od dnia doręcze-
nia postanowienia dłużnikowi, osobiście lub pod jego adresem. Rozporządze-
nie określa wyraźnie, w jaki sposób powinno nastąpić doręczenie na potrzeby
stwierdzenia wykonalności. Jak podkreśla się w literaturze, takie doręczenie
chroni dłużnika, który ma miejsce zamieszkania w innym państwie człon-
kowskim niż państwo wykonania orzeczenia, przed doręczeniami opartymi
na fikcji doręczenia — doręczeniami publicznymi, aby nie był on pozbawiony
obrony swych praw wskutek upływu terminu do wniesienia środka zaskarże-
nia. Gdy zaś dłużnik ma miejsce zamieszkania w państwie trzecim, termin do
wniesienia środka zaskarżenia wynosi miesiąc (art. 43 ust. 5 zdanie pierwsze
i argument a contrario z art. 43 ust. 5 zdanie drugie). Sposób obliczenia termi-
nu, podobnie jak możliwość przywrócenia terminu, określa prawo państwa
członkowskiego wykonania.

Rozporządzenie nie określa natomiast terminu wniesienia środka odwo-

ławczego przez wnioskodawcę i dlatego uznaje się, że w tym zakresie stosowa-

rodzaje środków

zaskar¿enia

rodzaje środków

zaskar¿enia

termin

ne jest prawo państwa członkowskiego wykonania orzeczenia (w Polsce prawo
polskie, obowiązuje więc termin tygodniowy na wniesienie zażalenia). Należy
także zasygnalizować podawane w literaturze odmienne zapatrywania na spo-
sób ustalenia terminu dla środka zaskarżenia wnoszonego przez wnioskodaw-
cę. Mianowicie, skoro rozporządzenie nie reguluje w ogóle, w jakim terminie
wnioskodawca może się odwołać od orzeczenia w przedmiocie stwierdzenia
wykonalności, to znaczy, że wnioskodawca może to uczynić w każdym do-
wolnym terminie. Oczywiście pogląd ten spotyka się z zarzutem, że w takim
wypadku postępowanie o stwierdzenie wykonalności może się toczyć przez
czas nieokreślony, co jest sprzeczne z celem i funkcją regulacji (cyt. za: K. Weitz,
Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 438, przypis). Według innego poglądu
należy przez analogię stosować art. 43 ust. 5, czyli uznać, że wierzyciela obowią-
zuje taki sam termin jak dłużnika. Nie można jednak uznać, że taki był zamysł
legislacyjny, skoro przepis ten wyraźnie określa termin dla dłużnika. Ostatecz-
nie należy zaakceptować zaprezentowany wyżej pogląd, że termin ten oblicza
się na podstawie przepisów państwa członkowskiego wykonania.

Sądy poszczególnych państw członkowskich, do których można wnieść

odwołanie, są wymienione w załączniku III do rozporządzenia. W niektórych
państwach jest to ten sam sąd, do którego należy skierować wniosek o stwier-
dzenie wykonalności, w innych — sąd wyższej instancji (w Polsce sądy apela-
cyjne). Środek zaskarżenia wnosi się bezpośrednio do sądu wskazanego w za-
łączniku III do rozporządzenia, występuje tu więc istotne odstępstwo od reguł
wyrażonych w art. 369 § 1 w zw. z art. 397 § 1 k.p.c.

Postępowanie w drugiej instancji ma charakter kontradyktoryjny, tzn.

obie strony muszą być wysłuchane. Wysłuchanie może się odbyć na rozpra-
wie, ale również na posiedzeniu niejawnym. Ważne jest, aby sąd „wysłuchał”
obie strony, czyli na przykład dłużnik złożył środek zaskarżenia, a wierzyciel
złożył odpowiedź na ten środek. Zażalenie może być bowiem, i jest to regu-
ła, rozpoznawane na posiedzeniu niejawnym. Nie ma wyjątków od kontra-
dyktoryjności tego postępowania. Aby tę zasadę zachować, stosuje się art. 26
ust. 2–4 rozporządzenia — także gdy dłużnik nie wdaje się w spór w postępo-
waniu odwoławczym i gdy nie ma miejsca zamieszkania na terytorium żad-
nego państwa członkowskiego. Postępowanie winno być w takim wypadku
zawieszone do czasu stwierdzenia, czy dłużnik miał możliwość uzyskania
dokumentu wszczynającego postępowanie albo dokumentu równorzędne-
go w czasie umożliwiającym mu przygotowanie obrony. Zastosowanie będą
miały przepisy art. 19 rozporządzenia 1348/2000 albo art. 15 konwencji haskiej
z 15 listopada 1965 r. o doręczaniu dokumentów sądowych i pozasądowych
w sprawach cywilnych i handlowych.

Dłużnik może wnieść o zawieszenie postępowania odwoławczego

w przedmiocie udzielenia exequatur, jeżeli złożył w państwie członkowskim
pochodzenia orzeczenia zwyczajny środek zaskarżenia lub jeżeli termin do
wniesienia takiego środka jeszcze nie upłynął. W tym ostatnim wypadku sąd
może wyznaczyć termin do wniesienia takiego środka zaskarżenia, jeżeli jesz-
cze nie upłynął. Przepisy te są konsekwencją przyjętego w rozporządzeniu

w³aściwy s¹d

postêpowanie
przed s¹dem
drugiej instancji

zawieszenie
postêpowania
odwo³awczego

modelu exequatur dotyczącego orzeczeń wykonalnych, niezależnie od tego,
czy są już prawomocne. Przez zwyczajny środek zaskarżenia należy rozumieć,
według wykładni autonomicznej ETS, środek zaskarżenia, którego rozpozna-
nie, zgodnie z prawem państwa członkowskiego pochodzenia, może skutko-
wać uchyleniem lub zmianą orzeczenia będącego przedmiotem postępowania
o stwierdzenie wykonalności. Do wniesienia takiego orzeczenia określony jest
termin ustawowy i wydanie orzeczenia otwiera jego bieg (wyrok ETS z 22 li-
stopada 1977 r. w sprawie Industrial Diamond Supplies v. Riva, 43/77). Gdyby
zaś przyjąć, że skutkiem wniesienia zwyczajnego środka zaskarżenia byłoby
pozbawienie orzeczenia wykonalności, to za takie środki zaskarżenia winny
być uznane także skarga o wznowienie postępowania czy powództwo prze-
ciwegzekucyjne (tak K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 617).
W prawie anglosaskim nie jest znany kontynentalny podział na zwyczajne
i nadzwyczajne środki zaskarżenia i dlatego rozporządzenie zawiera przepis,
według którego, jeżeli orzeczenie wydane zostało w Wielkiej Brytanii lub Ir-
landii, to każdy środek zaskarżenia uważany jest za zwyczajny w rozumieniu
art. 46 ust. 1 rozporządzenia.

Sąd nie bada orzeczenia zagranicznego pod względem merytorycznym,

lecz jedynie zasadność zarzutów podnoszonych przez stronę — może odmó-
wić stwierdzenia wykonalności orzeczenia albo je uchylić tylko na podstawie
art. 34 i 35, czyli podstaw odmowy uznania orzeczenia. Sąd ma podjąć decy-
zję w tej sprawie niezwłocznie.

Sąd rozpoznający środek zaskarżenia od orzeczenia sądu pierwszej in-

stancji w przedmiocie stwierdzenia wykonalności może na wniosek dłużnika
uzależnić wykonanie orzeczenia od udzielenia zabezpieczenia. Sąd powinien
brać pod uwagę, badając celowość środków mających chronić dłużnika (art.
46 ust. 1 i 3), prawdopodobieństwo zmiany lub uchylenia orzeczenia, które-
go dotyczy wniosek o stwierdzenie wykonalności. Jednocześnie ETS stwier-
dził, że rozpoznając środek zaskarżenia, sąd powinien uwzględniać jedynie te
okoliczności, których nie mógł powołać przed sądem w państwie pochodze-
nia orzeczenia (wyrok ETS z 4 października 1991 r. w sprawie Berend Jan van
Dalfsen u.a. v. Bernard van Loon i Theodora Berendsen, C–183/90). Natomiast
możliwe sposoby zabezpieczenia i tryb udzielenia zabezpieczenia określane
są przez prawo państwa członkowskiego wykonania orzeczenia.

Zakres kognicji sądu drugiej instancji został określony w art. 45 ust. 1 roz-

porządzenia. Sąd ten może mianowicie odmówić stwierdzenia wykonalności
albo je uchylić jedynie z przyczyn stwierdzonych w art. 34 i 35 rozporządze-
nia. Sąd ten może także badać wszelkie przesłanki pozytywne, które mogą
być przedmiotem oceny sądu pierwszej instancji (z art. 41 zdanie pierwsze).
Nie może natomiast oceniać zarzutów merytorycznych dotyczących roszcze-
nia objętego orzeczeniem, nawet jeżeli prawo państwa członkowskiego wy-
konania orzeczenia dopuszcza podniesienie takich zarzutów w postępowa-
niu delibacyjnym.

Od orzeczenia wydanego w następstwie wniesienia środka zaskarżenia

można się dalej odwoływać. Wskazówki w tym zakresie zawiera załącznik IV

zakaz badania

merytorycznego

zakaz badania

merytorycznego

zabezpieczenie

zakres kognicji

s¹du drugiej

instancji

zakres kognicji

s¹du drugiej

instancji

skarga kasacyjna

do rozporządzenia, określający sądy, do których można wnieść wspomniane
dalsze środki odwoławcze, oraz ich charakter (w Polsce jest to Sąd Najwyż-
szy i skarga kasacyjna). Rozporządzenie reguluje to postępowanie w trzeciej
instancji wąsko, stąd znajdzie tu zastosowanie prawo krajowe, w przypadku
Polski dotyczące skargi kasacyjnej.

Przepis art. 46 przewiduje również, że sądy rozpatrujące sprawę w dru-

giej i trzeciej instancji mogą zawiesić postępowanie na wniosek dłużnika, je-
żeli w państwie członkowskim pochodzenia został wniesiony od orzeczenia
zwyczajny środek zaskarżenia lub jeżeli termin do wniesienia takiego środka
zaskarżenia jeszcze nie upłynął. W tym ostatnim wypadku sąd może wyzna-
czyć termin, w którym środek zaskarżenia powinien być wniesiony.

1.16.4. Wykonanie orzeczenia

Rozporządzenie reguluje tylko postępowanie o stwierdzenie wykonal-

ności, natomiast kwestie związane z postępowaniem egzekucyjnym pozosta-
wia prawu krajowemu. Artykuł 47 ust. 3 zastrzega jednak, że w czasie biegu
terminu do wniesienia środka zaskarżenia przewidzianego w art. 43 ust. 5 i do
chwili rozpoznania środka zaskarżenia z majątku dłużnika nie można prowa-
dzić egzekucji, z wyjątkiem środków zabezpieczających. Wynika z tego, że po
upływie terminu do wniesienia środka zaskarżenia od orzeczenia o stwier-
dzeniu wykonalności, wydanego w pierwszej instancji, lub w razie wniesie-
nia środka po jego rozpoznaniu można prowadzić postępowanie egzekucyj-
ne. Dłużnik może więc wnieść dalszy środek zaskarżenia, ale nie wstrzyma
to już wykonania orzeczenia.

W świetle prawa polskiego odrębną kwestią jest to, czy do wszczęcia eg-

zekucji potrzebne jest jeszcze nadanie orzeczeniu klauzuli wykonalności. Wy-
daje się, że można bronić tego stanowiska w świetle art. 1151 § 3 k.p.c. — wów-
czas klauzulę będzie nadawał sąd okręgowy.

2. Europejski tytu³ egzekucyjny

2.1. Uwagi ogólne

Ogólnym celem działań podjętych przez Wspólnoty Europejskie w ra-

mach „przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości” jest likwidacja
przeszkód prawnych we współdziałaniu organów wymiaru sprawiedliwości
państw członkowskich Unii Europejskiej. Usunięcie tych przeszkód ma nastą-
pić również w zakresie procedury cywilnej. Pierwszym krokiem w tym kie-
runku stało się zniesienie istniejących do tej pory postępowań o uznanie za-
granicznych orzeczeń sądowych, przewidzianych przez wewnętrzne porządki
prawne państw członkowskich. Ten skutek został osiągnięty za pomocą roz-
porządzenia 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych

wszczêcie
egzekucji

klauzula
wykonalności

cel regulacji

oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Uproszczenie
i przyspieszenie postępowania o stwierdzenie wykonalności w rozporządze-
niu 44/2001 stanowiło jedynie pewien etap na drodze prowadzącej do stwo-
rzenia tzw. europejskiego tytułu egzekucyjnego. Europejski tytuł egzekucyj-
ny jest krokiem następnym — jego skutkiem ma być „swobodny przepływ
orzeczeń” na obszarze wszystkich państw członkowskich bez potrzeby pro-
wadzenia jakichkolwiek postępowań poprzedzających wykonanie orzeczenia
w państwie, w którym ma ono zostać wykonane. Europejski tytuł egzekucyj-
ny to europejski akt prawny idący najdalej w kierunku tworzenia jednolitego
obszaru sądowniczego.

Europejski tytuł egzekucyjny jako instytucja prawa Wspólnot Europej-

skich powołany został do życia rozporządzeniem 805/2004 w sprawie utwo-
rzenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych. Rozpo-
rządzenie to weszło w życie 21 stycznia 2005 r., z tym że zaczęto je stosować
od 21 października 2005 r.

2.2. Geneza regulacji

W stosunkach między państwami członkowskimi już od dawna obowią-

zują szczególne reguły dotyczące wykonywania orzeczeń w sprawach cywil-
nych i handlowych, wydanych przez ich sądy. Regulacje te zawierała konwen-
cja brukselska z 27 września 1968 r. Jednakże od dnia wejścia w życie traktatu
amsterdamskiego (1 maja 1999 r.) zagadnienie współpracy sądowej w sprawach
cywilnych podlega regulacjom traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europej-
ską (I filar Unii Europejskiej). Oznacza to, że w tej dziedzinie mogą być przyj-
mowane akty prawa wspólnotowego, czyli m.in. rozporządzenia. Właśnie ta
zmiana skłoniła instytucje wspólnotowe do przekształcenia konwencji bruk-
selskiej w rozporządzenie 44/2001 o jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu
orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych. Następnym milo-
wym krokiem w tworzeniu jednolitego obszaru sądowniczego jest rozporzą-
dzenie 805/2004 w sprawie utworzenia europejskiego tytułu egzekucyjnego
dla roszczeń bezspornych.

2.3. Przedmiot regulacji

Rozporządzenie 805/2004 wprowadza europejski tytuł egzekucyjny (ETE)

dla roszczeń bezspornych w celu umożliwienia, przez ustanowienie minimal-
nych standardów, swobodnego przepływu orzeczeń, ugód sądowych i doku-
mentów urzędowych we wszystkich państwach członkowskich, bez potrzeby
wszczynania w państwie członkowskim wykonania postępowania o charakte-
rze pośrednim, które poprzedzałoby uznanie lub wykonanie orzeczenia.

Rozporządzenie znosi wymóg uzyskania exequatur w celu wykonania

orzeczeń w określonych rodzajach spraw (tzn. dotyczących roszczeń bezspor-
nych). Sądowe stwierdzenie wykonalności jest zastąpione certyfikatem eu-

ETE

zniesienie

exequatur

zniesienie

exequatur

ropejskiego tytułu egzekucyjnego. Rozporządzenie przewiduje minimalne
standardy dotyczące doręczania dokumentów sądowych w celu zapewnienia
prawa do ochrony i odpowiedniego informowania dłużnika.

Przedmiot regulacji rozporządzenia obejmuje:

− określenie przypadków, gdy roszczenie jest bezsporne w rozumieniu

rozporządzenia,

− unormowanie procedury zmierzającej do zaopatrzenia orzeczenia w za-

świadczenie ETE,

− postanowienia dotyczące minimalnych standardów postępowania ma-

jącego za przedmiot roszczenia bezsporne,

− wybrane aspekty postępowania mającego na celu wykonanie tytułu

w państwie członkowskim wykonania,

− ustalenie warunków, po których spełnieniu ugoda sądowa lub dokument

urzędowy będą mogły być zaopatrzone w zaświadczenie ETE.

2.4. Zakres zastosowania

2.4.1. Przedmiotowy zakres zastosowania

Zakres przedmiotowy rozporządzenia jest zbliżony do zakresu rozpo-

rządzenia 44/2001. Rozporządzenie ma więc zastosowanie w sprawach cy-
wilnych i handlowych, bez względu na charakter sądu lub trybunału. Nie
rozciąga się natomiast na sprawy skarbowe, celne ani administracyjne, ani
dotyczące odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania w wykony-
waniu władzy publicznej (acta iure imperii). Rozporządzenie nie ma również
zastosowania do:

a) stanu cywilnego lub zdolności prawnej osób fizycznych, praw majątko-

wych wynikających ze stosunków małżeńskich, testamentów i dziedzi-
czenia,

b) upadłości, postępowania związanego z likwidacją niewypłacalnych spó-

łek lub innych osób prawnych, porozumień sądowych, układów oraz in-
nych podobnych postępowań,

c) ubezpieczeń społecznych,
d) arbitrażu.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 rozporządzenie stosuje się wyłącznie do orzeczeń,

ugód sądowych i dokumentów sądowych, jeśli obejmują one „roszczenia bez-
sporne”. Roszczenie uznaje się za bezsporne, jeżeli:

a) dłużnik zgodził się na nie wyraźnie w postępowaniu sądowym przez

uznanie lub przez ugodę zatwierdzoną przez sąd albo zawartą przed
sądem w toku postępowania,

b) dłużnik nigdy nie wniósł przeciwko niemu sprzeciwu, zgodnie ze sto-

sownymi wymogami proceduralnymi wynikającymi z prawa państwa
członkowskiego wydania, w toku postępowania sądowego,

sprawa cywilna
i handlowa

wy³¹czenia

roszczenie
bezsporne

c) dłużnik nie stawił się ani nie był reprezentowany na rozprawie sądo-

wej dotyczącej tego roszczenia, po tym, jak najpierw zakwestionował je
w postępowaniu sądowym, pod warunkiem, że takie zachowanie trak-
tuje się jako milczące uznanie roszczenia lub przyznanie faktów przed-
stawianych przez wierzyciela na mocy prawa państwa członkowskiego
wydania,

d) dłużnik uznał wyraźnie roszczenie w dokumencie urzędowym.

W świetle tych uwag należy przyjąć, że orzeczeniami obejmującymi rosz-

czenia bezsporne w rozumieniu rozporządzenia są m.in. wyroki z uznania
(art. 213 § 2 i art. 333 § 1 pkt 2 k.p.c.), jak również wyroki zaoczne (art. 339
i art. 333 § 1 pkt 2 k.p.c.), ugody zawarte przed sądem w toku postępowania
(art. 223 k.p.c.), ugody zawarte w postępowaniu pojednawczym prowadzo-
nym przed wszczęciem postępowania w sprawie (art. 184 k.p.c.) oraz ugody
zawarte w wyniku mediacji i następnie zatwierdzone przez sąd. Z art. 3 ust. 2
rozporządzenia wynika, że ma ono zastosowanie także do orzeczeń wydanych
po zaskarżeniu orzeczeń, ugód sądowych lub dokumentów urzędowych, któ-
rym nadano (wcześniej) zaświadczenie ETE.

Wydaje się, że w prawie polskim nie będzie zachodziła podstawa wyda-

nia ETE, jeżeli dłużnik nie stawił się ani nie był reprezentowany na rozprawie
sądowej dotyczącej tego roszczenia, po tym jak najpierw zakwestionował je
w postępowaniu sądowym. Nie uznaje się bowiem takiego zachowania jako
milczącego uznania roszczenia. Przepis art. 3 ust. 1 pkt c uzależnia zaś jego
stosowanie od uznania takiego zachowania w prawie państwa wykonania
orzeczenia.

Jeśli chodzi o dokument urzędowy, to w prawie polskim dokumentem

urzędowym, w którym dłużnik uznał roszczenie, będzie akt notarialny, w któ-
rym dłużnik poddał się egzekucji, oraz bankowy tytuł egzekucyjny.

2.4.2. Terytorialny zakres zastosowania

Zakres podmiotowy obejmuje wszystkie państwa członkowskie z wy-

jątkiem Danii. Wielka Brytania i Irlandia skorzystały z prawa przystąpienia
do tego rozporządzenia na mocy art. 69 traktatu amsterdamskiego. Ten prze-
pis traktatu oraz protokoły dotyczące pozycji Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz
Danii stanowią, że te państwa nie uczestniczą w środkach podejmowanych
przez Radę, dotyczących współpracy sądowej w sprawach cywilnych i han-
dlowych. Wielka Brytania i Irlandia mogą jednak brać udział w przyjmowa-
niu i stosowaniu tych środków przez każdorazowe złożenie odpowiedniego
oświadczenia.

zakres

terytorialny

2.4.3. Czasowy zakres zastosowania

Artykuł 26 przewiduje, że rozporządzenie stosuje się do orzeczeń wy-

danych po jego wejściu w życie, do ugód zatwierdzonych sądownie lub za-
wartych przed sądem po wejściu w życie rozporządzenia, jak i dokumentów
urzędowych, które zostały sporządzone lub zarejestrowane po wejściu w ży-
cie rozporządzenia, czyli po 21 stycznia 2005 r.

2.5. Terminologia

W celu doprecyzowania przedmiotowego zakresu zastosowania rozpo-

rządzenia niezbędne jest wyjaśnienie takich pojęć, jak „orzeczenie”, „roszcze-
nie”, „ugoda sądowa” i „dokument urzędowy”.

Orzeczenie jest to każde orzeczenie wydane przez sąd lub trybunał pań-

stwa członkowskiego, bez względu na nazwę, jaką jest ono określane, w tym
dekret, nakaz, postanowienie lub nakaz egzekucyjny, a także ustalenie kosz-
tów lub wydatków przez urzędnika sądowego. W Szwecji w uproszczonym
postępowaniu dotyczącym nakazów zapłaty wyrażenie „sąd” obejmuje także
„szwedzkie służby wykonawcze”.

Roszczeniem nazywamy roszczenie o zapłatę konkretnej kwoty pienięż-

nej, która stała się wymagalna lub dla której termin wymagalności został okre-
ślony w orzeczeniu, ugodzie sądowej lub dokumencie urzędowym.

Dokument urzędowy jest to:

a) dokument, który został formalnie sporządzony lub zarejestrowany jako

dokument urzędowy i którego autentyczność:

− odnosi się do podpisu i treści dokumentu oraz

− została stwierdzona przez władzę publiczną lub inną władzę upoważ-

nioną w tym zakresie w państwie członkowskim, w którym wydano
dany dokument, lub

b) porozumienie dotyczące zobowiązań alimentacyjnych, zawarte z wła-

dzami administracyjnymi lub przez nie poświadczone.

2.6. Europejski tytu³ egzekucyjny

W rozporządzeniu przyjęta została podstawowa zasada zniesienia

exequatur, zgodnie z którą orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie ETE
w państwie członkowskim pochodzenia, ma podlegać uznaniu i wykonaniu
w każdym innym państwie członkowskim bez konieczności stwierdzania jego
wykonalności w tym państwie i bez możliwości kwestionowania jego uzna-
nia. W rozporządzeniu postępowanie o stwierdzenie wykonalności, które jest
przeprowadzane w państwie członkowskim wykonania, zastąpione zostało
postępowaniem, którego przedmiotem jest nadanie orzeczeniu zaświadcze-
nia ETE i które toczy się w państwie członkowskim pochodzenia. Rozporzą-
dzenie eliminuje zatem postępowanie o stwierdzenie wykonalności orzecze-

zakres czasowy

orzeczenie

roszczenie

dokument
urzêdowy

nia w państwie wykonania. Cała zaś procedura nadania zaświadczenia ETE
orzeczeniu stwierdzającemu roszczenie bezsporne zostaje przeniesiona do
sądu państwa członkowskiego pochodzenia orzeczenia, oczywiście po zba-
daniu przez ten sąd przesłanek wydania zaświadczenia określonych w art. 6
ust. 1 rozporządzenia.

Jeżeli zatem zostaną spełnione przesłanki wydania ETE, wierzyciel bę-

dzie miał wybór, czy skorzystać z uproszczonej procedury uzyskania tytułu
egzekucyjnego na podstawie rozporządzenia 805/2004, czy też wykorzystać
dotychczasową drogę zmierzającą do wykonania orzeczenia przez zastosowa-
nie rozporządzenia 44/2001. W żadnym wypadku rozporządzenie 805/2004 nie
wyłącza stosowania rozporządzenia 44/2001, nawet wówczas, gdy orzeczenie
lub dokument urzędowy stwierdza roszczenie bezsporne.

2.6.1. Wydanie ETE

Szczegółowa procedura wydania ETE nie została uregulowana w rozpo-

rządzeniu. Uznano bowiem, że niektóre kwestie winno regulować prawo we-
wnętrzne państw członkowskich. Rozporządzenie przewiduje warunki nada-
nia orzeczeniu zaświadczenia ETE, co dokładnie określa art. 6 ust. 1, zgodnie
z którym wydanemu w państwie członkowskim orzeczeniu obejmującemu
roszczenie bezsporne nadaje się zaświadczenie ETE na wniosek wierzyciela.
Wniosek ten może być złożony w każdym czasie do sądu pochodzenia orzecze-
nia. Nie jest rozstrzygnięta kwestia, czy ma to być personalnie ten sam sędzia,
który wydał orzeczenie. Problem ten pozostawiono prawu wewnętrznemu po-
szczególnych państw członkowskich. Zaświadczenie jest wystawiane zgodnie
ze standardowym formularzem, zamieszczonym w aneksie I załączonym do
rozporządzenia (w tym samym języku, w którym wydano orzeczenie). Jego
wystawienie musi być jednak poprzedzone ustaleniem, że orzeczenie spełnia
warunki wymienione w art. 6 rozporządzenia (sędzia musi wykazać te warun-
ki w zaświadczeniu). Warunki te są następujące:

a) orzeczenie musi być wykonalne w państwie wydania;
b) nie może naruszać przepisów rozporządzenia 44/2001 dotyczących ju-

rysdykcji w sprawach odnoszących się do ubezpieczenia oraz jurysdyk-
cji wyłącznej;

c) w przypadku gdy dłużnik nie wniósł sprzeciwu przeciwko orzeczeniu

w toku postępowania lub gdy nie stawił się sam ani nie był reprezento-
wany na rozprawie sądowej (zob. wyżej: pkt b i c), postępowanie, w wy-
niku którego został wydany wyrok, musi odpowiadać regulacjom roz-
działu III omawianego rozporządzenia;

d) w przypadku gdy dłużnik nie wniósł sprzeciwu przeciwko orzeczeniu

w toku postępowania lub gdy nie stawił się sam ani nie był reprezen-
towany na rozprawie sądowej (zob. wyżej: pkt b i c), odnosi się ono do
umowy zawartej w celu, który można uznać za wykraczający poza jego
działalność gospodarczą lub zawodową, a także gdy dłużnik jest kon-
sumentem, orzeczenie musi zostać wydane w kraju domicylu dłużnika

przes³anki

wydania

zaświadczenia

(miejsce zamieszkania jest określane zgodnie z art. 59 rozporządzenia
44/2001).

Możliwe jest również wydanie zaświadczenia jedynie w stosunku do

części orzeczenia, wówczas mamy do czynienia z „częściowym ETE” (art. 8
rozporządzenia).

Zaświadczenie ETE obejmuje nie tylko kwotę roszczenia głównego, lecz

również kwotę zasądzoną tytułem zwrotu kosztów procesu. Jeżeli orzeczenie
zawiera wykonalne orzeczenie o wysokości kosztów związanych z postępo-
waniem sądowym, z odsetkami włącznie, zostaje zaopatrzone w zaświadcze-
nie ETE także w zakresie tych kosztów, chyba że dłużnik w postępowaniu są-
dowym, zgodnie z przepisami prawa państwa członkowskiego pochodzenia,
wyraźnie sprzeciwił się zobowiązaniu do zwrotu kosztów (art. 7).

Rozporządzenie 805/2004, podobnie jak rozporządzenie 44/2001, przewi-

duje jako przesłankę wydania zaświadczenia ETE jedynie wykonalność orze-
czenia w państwie pochodzenia. Pomimo że w toku prac nad rozporządze-
niem postulowano, by w tym przypadku, skoro rezygnuje się z postępowania
w przedmiocie stwierdzenia wykonalności, przesłanką była prawomocność
tego orzeczenia (A. Stein, Der Europaeische Vollstreckungstitel fur unbestrittene
Forderungen tritt in Krat–Aufruf zu einer nuechternen Betrachtung, IPRax 2004, nr 3
s. 189, cyt. za: K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 623). W prawie
polskim będą to zatem orzeczenia zaopatrzone w rygor natychmiastowej wy-
konalności z urzędu (wyrok zaoczny, wyrok z uznania) oraz wykonalne (na
przykład nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym wydany na podstawie
weksla, czeku warrantu, orzeczenie sądu drugiej instancji).

Należy zwrócić uwagę, że rozporządzenie łagodzi, w porównaniu z roz-

porządzeniem 44/2001, wymogi wydania zaświadczenia, dotyczące naruszenia
przez sąd państwa pochodzenia orzeczenia przepisów o jurysdykcji, wymie-
nionych w tym ostatnim rozporządzeniu. Mianowicie nawet samo naruszenie
reguł jurysdykcyjnych, odnoszących się do spraw ubezpieczeniowych i ju-
rysdykcji wyłącznej (ale nie umownej), będzie stanowiło podstawę odmowy
wydania zaświadczenia.

Kolejną przesłanką wydania zaświadczenia ETE będzie spełnienie w po-

stępowaniu sądowym w państwie pochodzenia orzeczenia minimalnych wy-
mogów dotyczących tego postępowania, określonych w rozdziale III rozpo-
rządzenia. Dotyczy to jednak wyłącznie wypadków, gdy dłużnik nie wniósł
sprzeciwu przeciwko orzeczeniu w toku postępowania lub gdy nie stawił się
sam ani nie był reprezentowany na rozprawie sądowej, w wyniku której zo-
stał wydany wyrok.

Ostatnią przesłanką badaną przez sąd w sprawie o wydanie zaświadcze-

nia ETE, w przypadku gdy dłużnik nie wniósł sprzeciwu przeciwko orzeczeniu
w toku postępowania lub gdy nie stawił się sam ani nie był reprezentowany na
rozprawie sądowej, będzie to, czy orzeczenie odnosi się do umowy zawartej
w celu, który można uznać za wykraczający poza jego działalność gospodarczą
lub zawodową, oraz czy dłużnik jest konsumentem. Jednocześnie orzeczenie

zaświadczenie
czêściowe

wykonalnośæ
orzeczenia

to musi zostać wydane w kraju domicylu dłużnika (miejsce zamieszkania jest
określane zgodnie z art. 59 rozporządzenia 44/2001).

Na tle tej regulacji można zauważyć, że to sąd, który wydał orzeczenie, bę-

dzie oceniał, czy dokonał prawidłowej oceny swojej jurysdykcji na podstawie
przepisów rozporządzenia 44/2001, czy postępowanie przez niego prowadzo-
ne odpowiada regułom zawartym rozdziale III tego rozporządzenia (z tym, że
chodzi w tym przypadku jedynie o roszczenia bezsporne w rozumieniu art. 3
ust. 1 lit. b i c) i w końcu, czy orzeczenie zostało wydane w państwie człon-
kowskim, w którym dłużnik ma miejsce zamieszkania (w rozumieniu art. 59
rozporządzenia 44/200), o ile jednak roszczenie jest bezsporne w rozumieniu
art. 3 ust. 1 lit. b lub c i dotyczy umowy, którą zawarła osoba (konsument)
w celu, który nie może być traktowany jako działalność zawodowa lub gospo-
darcza tej osoby, i dłużnik jest konsumentem. Jeżeli dłużnik jest konsumen-
tem, to w celu uzyskania zaświadczenia ETE konieczne jest jeszcze spełnienie
jednej przesłanki mającej chronić konsumenta: sąd musi zastosować regułę
z art. 15 rozporządzenia 44/2001, a więc musi to być sąd miejsca zamieszkania.

Zaświadczenie wydaje się w formie formularza dołączonego do rozpo-

rządzenia, w języku, w którym wydano orzeczenie. Jeżeli dla przykładu wie-
rzyciel będzie domagał się od sądu w Polsce wydania zaświadczenia, wówczas
sąd polski wyda je w języku polskim.

2.6.2. Kwestie szczegó³owe

Zaświadczenie ETE jest skuteczne tylko w granicach wykonalności orze-

czenia. Wniosek taki wynika z przepisu art. 11 rozporządzenia, który stano-
wi, że zaświadczenie ETE wywołuje skutki jedynie w ramach wykonalności
orzeczenia. Jednakże, gdyby okazało się, że orzeczenie, któremu nadano za-
świadczenie ETE, nie jest już wykonalne albo też jego wykonalność została
zawieszona lub ograniczona, na wniosek, który może być złożony do sądu
pochodzenia w każdym czasie przy zastosowaniu formularza z załącznika
IV do rozporządzenia, zostanie wystawione zaświadczenie niewykonalno-
ści, ewentualnie ograniczenia wykonalności orzeczenia (art. 6 ust. 2). Ponad-
to, stosownie do art. 6 ust. 3, w przypadku, gdy po zaskarżeniu orzeczenia,
któremu zostało nadane zaświadczenie ETE, zgodnie z art. 6 ust. 1, wydane
zostanie orzeczenie, na wniosek, który może być złożony w każdym czasie
przy zastosowaniu formularza zawartego w załączniku V do rozporządze-
nia, wystawione zostanie nowe zaświadczenie ETE, zastępujące poprzednie
zaświadczenie, jeżeli to (nowe) orzeczenie jest wykonalne w państwie człon-
kowskim pochodzenia.

2.6.3. Środki zaskar¿enia

W toku prac nad projektem rozporządzenia zagadnieniem spornym była

kwestia środka zaskarżenia w postępowaniu mającym na celu nadanie za-

środki

zaskar¿enia

świadczenia ETE (A. Stein, Der Europaeische..., s. 189–190). Rozwiązanie przy-
jęte w rozporządzeniu jest zatem wynikiem pewnego kompromisu między
zwolennikami i przeciwnikami ustanowienia środka zaskarżenia. Mianowi-
cie art. 10 ust. 4 rozporządzenia stanowi, że od wydania zaświadczenia na-
dającego orzeczeniu status ETE nie przysługuje żaden środek odwoławczy.
Można zatem przypuszczać, że wolą prawodawcy było w tym zakresie stwo-
rzenie instrumentu, który nie będzie podlegał kontroli instancyjnej, przynaj-
mniej w zakresie samego postępowania w przedmiocie wydania zaświadcze-
nia ETE. Przepis ten w istocie wyklucza środek zaskarżenia jedynie wtedy,
gdy postępowanie zakończy się nadaniem orzeczeniu zaświadczenia, czyli
wynikiem pozytywnym dla wnioskodawcy. Nie wyłącza natomiast tego, aby
prawo państwa członkowskiego pochodzenia przewidywało środek zaskar-
żenia w wypadku, gdy wniosek o nadanie orzeczeniu zaświadczenia został
oddalony. W przypadku pozytywnej decyzji sądu, czyli nadania orzeczeniu
zaświadczenia, rozporządzenie przewiduje jednak możliwość jego sprostowa-
nia lub nawet uchylenia. Zgodnie z przepisem art. 10 ust. 3 rozporządzenia do
postępowania w przedmiocie sprostowania lub cofnięcia zaświadczenia ETE
stosuje się prawo wewnętrzne państwa członkowskiego pochodzenia orze-
czenia. Wniosek taki można złożyć przy użyciu formularza zamieszczonego
w aneksie VI do rozporządzenia.

Sprostowanie następuje, gdy na skutek istotnego błędu istnieje rozbież-

ność między orzeczeniem i zaświadczeniem. Polska określiła, że procedurą
sprostowania (rectification) przewidzianą przez rozporządzenie jest sprosto-
wanie w trybie art. 350 w zw. z art. 361 k.p.c., z tym że postępowanie w tym
zakresie może być wszczęte jedynie na wniosek, a nie z urzędu.

Natomiast zaświadczenie jest uchylane, gdy zostało wydane w sposób

oczywiście bezzasadny, biorąc pod uwagę wymogi ustanowione w rozporzą-
dzeniu. Do chwili nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego implemen-
tującego rozporządzenie 805/2004 nie było w prawie polskim regulacji uchyle-
nia zaświadczenia ETE. Otóż można było sądzić, że jest to instytucja nieznana
prawu polskiemu. Nie można bowiem było stosować analogii do pozbawienia
wykonalności orzeczenia (art. 840 k.p.c.) ani tym bardziej zażalenia na posta-
nowienie o nadaniu klauzuli wykonalności — chociaż w literaturze polskiej
przed nowelizacją kodeksu postępowania cywilnego podnoszono, że cofnię-
cie zaświadczenia o wydaniu ETE pełni funkcję środka odwoławczego, gdyż
przewiduje merytoryczną kontrolę zasadności wystawienia zaświadczenia
(K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 631). Organem uprawnionym
do zbadania, czy wydając zaświadczenie, prawidłowo zastosowano przepisy
rozporządzenia (art. 6) i kodeksu postępowania cywilnego, będzie ponownie
ten sam sąd, który najpierw wydał orzeczenie stwierdzające roszczenie bez-
sporne, a potem wydał zaświadczenie ETE. Będzie on zatem badał, czy za-
świadczenie nie zostało „udzielone” (wydane) oczywiście błędnie, a zatem, czy
orzeczenie nie miało charakteru bezspornego w rozumieniu rozporządzenia
(art. 3), czy nie należy do zakresu stosowania rozporządzenia (art. 2) bądź czy
naruszono inne warunki wydania zaświadczenia wymienione w art. 6 ust. 1.

sprostowanie

uchylenie

Wniosek o sprostowanie i cofnięcie zaświadczenia ETE składany jest przy wy-
korzystaniu formularzy, których wzory są dołączone do rozporządzenia i sta-
nowią załącznik VI. Każde państwo członkowskie ma obowiązek udzielenia
Komisji Europejskiej informacji o postępowaniach w przedmiocie sprostowa-
nia zaświadczenia i jego cofnięcia (art. 30).

2.7. Minimalne standardy postêpowania w pañstwie

pochodzenia orzeczenia

Rozporządzenie ustala minimalne standardy procedur, które muszą być

spełnione, aby orzeczenie mogło uzyskać zaświadczenie ETE. Założeniem roz-
porządzenia jest to, że wzajemna ufność we właściwe sprawowanie wymiaru
sprawiedliwości w państwach członkowskich uzasadnia, aby tylko sąd pań-
stwa członkowskiego pochodzenia oceniał kwestię, czy spełnione są przesłan-
ki nadania orzeczeniu zaświadczenia ETE. W efekcie wykonanie orzeczenia
we wszystkich innych państwach członkowskich jest możliwe bez potrzeby
dodatkowego badania przez sąd w państwie członkowskim wykonania, czy
w państwie członkowskim pochodzenia dochowano minimalnych standar-
dów postępowania.

Minimalne standardy procedur wydawania wyroku mają zapewnić, że

dłużnik zostanie powiadomiony o wszczętym postępowaniu sądowym, wy-
maganiach aktywnego uczestnictwa w postępowaniu w celu kwestionowania
wniesionego roszczenia i o konsekwencjach niestawienia się w odpowiednim
czasie — w formie umożliwiającej pozwanemu podjęcie obrony. Przed do-
starczeniem znormalizowanego poświadczenia europejskiego tytułu egze-
kucyjnego władze państwa członkowskiego pochodzenia są zobowiązane do
sprawdzenia pełnej zgodności z minimalnymi standardami proceduralnymi,
co zapewnia przejrzystość tej kontroli i jej wyników.

Minimalne standardy postępowania dotyczą przede wszystkim doręczeń

oraz należytego informowania dłużnika co do podniesionego roszczenia i co
do wymagań procesowych, jakie muszą być spełnione, aby zakwestionować
roszczenie.

Artykuły 13 i 14 rozporządzenia przewidują różne dopuszczalne formy

doręczenia dokumentów wszczynających postępowanie. Artykuł 13 ust. 1 sta-
nowi, że pismo wszczynające postępowanie lub dokument równorzędny mogą
zostać doręczone dłużnikowi w następujący sposób:

a) przez doręczenie osobiste, przy którym dłużnik podpisuje potwierdze-

nie odbioru z podaniem daty odbioru pisma lub dokumentu,

b) przez doręczenie osobiste, przy którym właściwa osoba, która dokonała

doręczenia, podpisała dokument, w którym podano, że dłużnik otrzymał
dokument lub bezpodstawnie odmówił jego przyjęcia, oraz wskazano
datę, w której nastąpiło doręczenie,

c) przez doręczenie pocztą (drogą pocztową), przy którym dłużnik, poda-

jąc datę odbioru, podpisał i odesłał potwierdzenie odbioru,

pojêcie

minimalnych

standardów

minimalne

standardy
dotycz¹ce

dorêczenia

d) przez doręczenie elektroniczne (drogą elektroniczną), na przykład za

pośrednictwem telefaksu lub wiadomości e–mail, przy którym dłużnik,
podając datę odbioru, podpisał i odesłał potwierdzenie odbioru.

Wezwanie na rozprawę sądową może zostać podane do wiadomości

dłużnika ustnie (tzn. przez ogłoszenie) na rozprawie poprzedzającej, doty-
czącej tego samego roszczenia, przy czym musi to zostać stwierdzone w pro-
tokole z tej rozprawy (art. 13 ust. 2).

Artykuł 14 stanowi, że pismo wszczynające postępowanie lub dokument

równorzędny mogą zostać doręczone dłużnikowi bez potwierdzenia odbioru
przez dłużnika z zastosowaniem jednej z następujących metod:

a) osobiste doręczenie na osobisty adres dłużnika do rąk osób mieszkają-

cych z dłużnikiem w tym samym gospodarstwie domowym lub tam za-
trudnionych,

b) złożenie dokumentu w skrzynce pocztowej dłużnika,
c) drogą elektroniczną, za automatycznym potwierdzeniem dostarczenia,

pod warunkiem, że dłużnik uprzednio wyraźnie zgodził się na taką me-
todę doręczenia.

Doręczenie jednym ze sposobów wskazanych w art. 13 lub 14 może być

dokonane także do rąk osoby reprezentującej dłużnika (art. 15).

Z uwagi na różnice w przepisach procedury cywilnej państw członkow-

skich, a zwłaszcza w przepisach regulujących doręczanie dokumentów, ko-
nieczne jest precyzyjne i szczegółowe zdefiniowanie minimalnych standar-
dów postępowania.

Aby zapewnić należyte powiadomienie dłużnika o roszczeniu, dokument

wszczynający postępowanie lub dokument równorzędny albo jakiekolwiek
wezwanie na rozprawę sądową powinien zawierać informację o:

a) roszczeniu (nazwiska i adresy stron, kwota roszczenia i jego podstawa,

jeśli żądane są odsetki od roszczenia — stopa procentowa i okres, za któ-
ry są żądane);

b) wymaganiach proceduralnych dotyczących zakwestionowania roszcze-

nia (m.in. informacja, czy reprezentacja przez adwokata jest obligatoryj-
na, termin, w jakim można zakwestionować roszczenie na piśmie, lub,
w danym przypadku, termin rozprawy sądowej, nazwa i adres instytucji,
do której kieruje się odpowiedź, lub, w danym przypadku, przed którą
należy się stawić, odpowiedzi);

c) konsekwencjach braku sprzeciwu lub niestawiennictwa, w szczególności,

w danym przypadku, możliwości wydania orzeczenia lub jego wykona-
nia w stosunku do dłużnika oraz odpowiedzialności za koszty związane
z postępowaniem sądowym.

W polskim kodeksie postępowania cywilnego ustawą z dnia 17 lutego

2006 r. (Dz. U. Nr 66, poz. 466) do art. 206 został dodany § 2, który stanowi, że
równocześnie z doręczeniem pozwu i wezwaniem na pierwszą rozprawę po-

minimalne
standardy
dotycz¹ce
informowania

ucza się pozwanego o czynnościach procesowych, które może lub powinien
podjąć, jeśli nie uznaje żądania pozwu, w szczególności o wymaganiach co do
terminu i formy lub wniosków, twierdzeń i dowodów, oraz o skutkach niep-
odjęcia takich czynności. Fakt ten ma istotne znaczenie na przykład w postę-
powaniu w sprawach gospodarczych. Pozwanego poucza się również o moż-
liwości ustanowienia przez pozwanego pełnomocnika procesowego i braku
obowiązkowego zastępstwa przez adwokata lub radcę prawnego.

W rozporządzeniu wyjątkowo została przewidziana możliwość usunię-

cia braków postępowania, polegających na niedochowaniu standardów okre-
ślonych w art. 13–17, tak aby orzeczenie mimo tych braków mogło uzyskać
zaświadczenie ETE (art. 18 ust. 1). Możliwość taka jest jednak uwarunkowana
szczegółowymi przesłankami, które muszą wystąpić kumulatywnie. Miano-
wicie konieczne jest:

− doręczenie orzeczenia dłużnikowi przy zachowaniu wymagań prawno-

procesowych wskazanych w art. 13 lub art. 14,

− możliwość złożenia przez dłużnika przeciwko orzeczeniu środka zaskar-

żenia, który obejmuje nieograniczoną kontrolę (orzeczenia); przy czym
dłużnik powinien być należycie pouczony w orzeczeniu lub wraz z orze-
czeniem o wymaganiach prawnoprocesowych potrzebnych do wniesie-
nia takiego środka zaskarżenia, łącznie z określeniem i podaniem adresu
organu, do którego należało wnieść środek, i ewentualnie o terminie do
jego wniesienia,

− zaniechanie przez dłużnika wniesienia środka zaskarżenia przeciwko

orzeczeniu zgodnie z właściwymi wymaganiami prawnoprocesowymi.

Ponadto w rozporządzeniu przewidziano również możliwość usunięcia

skutków braków postępowania jedynie w zakresie samego doręczenia. Otóż
mimo niedochowania wymagań z art. 13 lub art. 14 istnieje możliwość sanowa-
nia takiego uchybienia, jeżeli na podstawie zachowania dłużnika w postępo-
waniu sądowym zostanie udowodnione (wykazane), że otrzymał on osobiście
dokument podlegający doręczeniu w czasie umożliwiającym mu przygoto-
wanie obrony (art. 18 ust. 2).

Na uwagę zasługuje okoliczność, że w uzupełnieniu wymagań co do

standardów postępowania dotyczących doręczeń oraz odpowiedniego infor-
mowania dłużnika przewidziano także możliwość konwalidacji braku zgod-
ności z minimalnymi standardami (art. 18). Zgodnie z art. 19 ust. 1 orzeczenie
może uzyskać zaświadczenie ETE tylko wtedy, gdy dłużnik zgodnie z prawem
państwa członkowskiego pochodzenia jest uprawniony do tego, aby wniosko-
wać o dokonanie kontroli (sprawdzenia) orzeczenia w wypadku, gdy pismo
wszczynające postępowanie lub dokument równorzędny, lub wezwanie na
rozprawę sądową zostały doręczone w jednej z form wskazanych w art. 14 i do-
ręczenie bez winy dłużnika nie nastąpiło w czasie umożliwiającym mu przy-
gotowanie obrony, albo też w wypadku, gdy dłużnik z powodu siły wyższej
lub z powodu nadzwyczajnych okoliczności bez swojej winy nie mógł sprze-
ciwić się roszczeniu. W obu wypadkach dodatkową przesłanką jest jednak to,

aby dłużnik podjął działania niezwłocznie. Przytoczone uregulowanie nie wy-
klucza prawa państw członkowskich do umożliwienia kontroli orzeczenia na
korzystniejszych warunkach (art. 19 ust. 2). Zgodnie z art. 30 ust. 1 lit. a pań-
stwa członkowskie mają obowiązek udzielić Komisji Europejskiej informacji
na temat postępowania mającego na celu kontrolę (sprawdzenie) orzeczenia,
o którym mowa w art. 19 ust. 1.

2.8. Skutki wydania zaświadczenia ETE

Skutkiem nadania orzeczeniu zaświadczenia ETE jest to, że jest ono uzna-

wane i wykonywane w każdym innym państwie członkowskim Unii Europej-
skiej bez potrzeby prowadzenia jakiegokolwiek postępowania. W szczególno-
ści nie ma potrzeby uznania tego orzeczenia ani możliwości sprzeciwienia się
jego uznaniu. Nie ma również potrzeby stwierdzania wykonalności takiego
orzeczenia.

2.8.1. Egzekucja w pañstwie cz³onkowskim wykonania

Postępowanie egzekucyjne prowadzone na podstawie ETE podlega pra-

wu państwa jego wykonania. Orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie
ETE, podlega wykonaniu według prawa państwa, w którym jest wykonywa-
ne. Wierzyciel jest zobowiązany do przedstawienia właściwemu organowi
egzekucyjnemu (na przykład komornikowi) państwa członkowskiego wyko-
nania odpisu orzeczenia, spełniającego warunki niezbędne do stwierdzenia
jego autentyczności, odpisu zaświadczenia ETE, spełniającego warunki nie-
zbędne do stwierdzenia jego autentyczności, oraz ewentualnie transkrypcji
zaświadczenia ETE lub jego tłumaczenia na język urzędowy państwa człon-
kowskiego wykonania. Tłumaczenie powinno być poświadczone przez osobę
wymaganych kwalifikacjach w jednym z państw członkowskich.

2.8.2. Klauzula wykonalności

Na tle rozporządzenia wątpliwości budziła kwestia, czy orzeczenie za-

opatrzone w państwie pochodzenia w zaświadczenie ETE powinno podlegać
wykonaniu bez potrzeby nadawania mu takiej klauzuli. W kontekście regula-
cji prawa polskiego głównym problemem było to, czy do wszczęcia egzekucji
w Polsce na podstawie takiego orzeczenia niezbędne byłoby jeszcze zaopatry-
wanie go w klauzulę wykonalności (art. 781 i n. k.p.c.), czy też klauzula taka
nie byłaby konieczna, ponieważ jej funkcje spełni zaświadczenie ETE wysta-
wione w państwie pochodzenia. Argumentem przemawiającym za pierwszym
rozwiązaniem może być przepis art. 20 ust. 1 rozporządzenia, który przewidu-
je, że orzeczenie ma podlegać egzekucji w państwie wykonania na takich sa-
mych warunkach, jak orzeczenia wydane w tym państwie. Skoro zaś w prawie
polskim warunkiem wszczęcia egzekucji jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony

egzekucja

klauzula
wykonalności

w klauzulę wykonalności o ile ustawa nie stanowi inaczej (art. 776 k.p.c.), to
i obce orzeczenia winny być traktowane w taki sam sposób. Dopuszczenie do
tego, aby orzeczenie z innego państwa członkowskiego, zaopatrzone w pań-
stwie pochodzenia w zaświadczenie ETE, miało podlegać egzekucji w Polsce
bez nadawania mu klauzuli wykonalności, oznaczałoby zatem, że byłoby ono
wykonywane na warunkach korzystniejszych niż orzeczenie polskie (K. Weitz,
Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 637).

Argumentem przemawiającym przeciwko jest przepis art. 1 rozporządze-

nia, który stwierdza, że jego celem jest wprowadzenie ETE dla roszczeń bez-
spornych w celu umożliwienia swobodnego przepływu orzeczeń bez potrzeby
wszczynania w państwie wykonania postępowania o charakterze pośrednim
przed uznaniem lub wykonaniem. Można też argumentować, że funkcję klau-
zuli wykonawczej pełni tu kontrola dokonywana przy wystawianiu zaświad-
czenia. Ponadto przyjmuje się, że przepis art. 20 ust. 2 rozporządzenia stanowi
o tym, jakie dokumenty ma złożyć wierzyciel w organie egzekucyjnym pań-
stwa wykonania orzeczenia. Przepis art. 20 ust. 1 zakłada, że orzeczenie zaopa-
trzone w zaświadczenie ETE ma być wykonywane w państwie wykonania na
takich samych warunkach jak wykonanie orzeczenia z tego państwa. Nowe-
lizacja kodeksu postępowania cywilnego rozstrzygnęła ten problem — takim
orzeczeniom należy nadawać klauzulę wykonalności.

2.8.3. Zakaz ¿¹dania kaucji

Artykuł 20 ust. 3 rozporządzenia zawiera zastrzeżenie występujące także

w rozporządzeniu 44/2001. Mianowicie strona ubiegająca się o wykonanie orze-
czenia, któremu nadano zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego,
nie jest zobowiązana do składania żadnego zabezpieczenia ani kaucji, jakkol-
wiek się je nazywa, z tego tytułu, iż jest ona cudzoziemcem lub nie zamieszkuje
bądź nie posiada miejsca pobytu w państwie członkowskim wykonania.

2.8.4. Odmowa wykonania egzekucji

W przypadku gdy właściwy sąd w państwie członkowskim wykonania

ustali, że orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie ETE, nie da się pogodzić
z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w jakimkolwiek państwie członkow-
skim bądź w państwie trzecim, może odmówić wykonania orzeczenia na wnio-
sek dłużnika, jednak pod warunkiem, że:

a) wcześniejsze orzeczenie dotyczyło powództwa opartego na tej samej

podstawie i tych samych stron,

b) wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w państwie członkowskim

wykonania lub spełnia warunki konieczne do jego uznania w państwie
członkowskim wykonania,

c) niemożność pogodzenia orzeczeń nie była i nie mogła być podniesiona

w formie zarzutu w postępowaniu sądowym w państwie członkowskim
wydania.

odmowa

wykonania

egzekucji

W żadnych okolicznościach orzeczenie ani nadanie mu zaświadcze-

nia ETE nie mogą być przedmiotem kontroli pod względem merytorycznym
w państwie członkowskim wykonania.

Podstawy odmowy wykonania orzeczenia zostały w tym przypadku moc-

no ograniczone w porównaniu z podstawami odmowy stwierdzenia wykonal-
ności na podstawie rozporządzenia 44/2001. Obecnie podstawą może być jedy-
nie sprzeczność orzeczenia podlegającego wykonaniu z jakimkolwiek innym
orzeczeniem, wydanym w państwie członkowskim (wykonania lub innym),
a nawet państwie trzecim, o ile dodatkowo zostaną spełnione (kumulatyw-
nie) jeszcze następujące przesłanki: tożsamość podmiotowa i przedmiotowa
sprawy, w której zapadło wcześniejsze orzeczenie, wcześniejsze orzeczenie
albo zostało wydane w państwie członkowskim wykonania albo przynajmniej
spełnia warunki do jego uznania w tym państwie (gdy są to orzeczenie wcześ-
niejsze z innego państwa członkowskiego, niż wykonania lub państwa trze-
ciego), i nie można było podnieść w formie zarzutu niemożności pogodzenia
orzeczenia z wcześniejszym w państwie wykonania orzeczenia.

Dłużnik może w każdym czasie wystąpić z żądaniem odmowy wykona-

nia orzeczenia i wydaje się, że w prawie polskim takie żądanie przyjmie for-
mę powództwa o ustalenie, że orzeczenie w państwie wykonania nie podlega
uznaniu, podobnie jak na podstawie rozporządzenia 44/2001, zgodnie z którym
dłużnik może wystąpić z żądaniem ustalenia, że orzeczenie nie podlega uzna-
niu. Podobnie wierzyciel może odnieść korzyść z wykazania, że orzeczenie jest
skuteczne w państwie członkowskim, w którym się nim posługuje. Nie moż-
na tu wykorzystać powództwa o pozbawienie orzeczenia wykonalności (art.
840 k.p.c. i n.), ponieważ orzeczenie wydane w państwie pochodzenia nadal
będzie wykonalne, ale nie w państwie członkowskim jego wykonania.

2.8.5. Ochrona d³u¿nika w postêpowaniu egzekucyjnym

Jeżeli dłużnik zakwestionował orzeczenie, ugodę sądową lub dokument

urzędowy, któremu nadano zaświadczenie ETE, lub złożył wniosek o sprosto-
wanie lub uchylenie zaświadczenia ETE, właściwy sąd lub organ w państwie
członkowskim wykonania może na wniosek dłużnika:

a) ograniczyć postępowanie egzekucyjne do środków zabezpieczających
b) uzależnić wykonanie od złożenia takiego zabezpieczenia, jakie określi
c) w wyjątkowych okolicznościach zawiesić postępowanie egzekucyjne.

Niewątpliwie ilość instrumentów prawnych służących obronie dłużni-

ka staje się bardzo ograniczona. Odpadają merytoryczne zarzuty polegające
na przeczeniu istnienia długu, które mogą i powinny być podnoszone w toku
postępowania poprzedzającego wydanie orzeczenia przez sąd czy trybunał
państwa członkowskiego, orzekający o zasadności roszczenia o zapłatę.

To samo dotyczy zarzutów dotyczących samego nadania orzeczeniu za-

świadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego. Nadanie zaświadczenia nie
może być kontrolowane w państwie członkowskim, w którym wykonywane

podstawy
odmowy

ochrona d³u¿nika
w postêpowaniu
egzekucyjnym

jest orzeczenie. Pozostają jedynie zarzuty formalne (proceduralne), podno-
szone na podstawie rozporządzenia 805/2004 lub na podstawie prawa krajo-
wego państwa członkowskiego, w którym orzeczenie jest wykonywane. Do
tych pierwszych należą:

− wnioski zmierzające do uchylenia ETE, kierowane do sądu kraju, w któ-

rym orzeczenie zapadło, ze względu na oczywistą bezzasadność jego
wydania,

− wnioski (kierowane do sądu kraju wykonania orzeczenia, któremu nada-

no zaświadczenie ETE) o odmowę wykonania na skutek kolizji z wcześ-
niejszym orzeczeniem (wydanym na tej samej podstawie i wobec tych sa-
mych stron) — gdy zarzut w sprawie niemożności pogodzenia obu tych
orzeczeń nie mógł być podniesiony w postępowaniu sądowym w pań-
stwie członkowskim, w którym zostało wydane drugie orzeczenie.

Natomiast zarzuty podnoszone na podstawie polskiego prawa przeciwko

wykonaniu europejskiego tytułu egzekucyjnego będą mogły być sformułowa-
ne przede wszystkim w tzw. powództwie przeciwegzekucyjnym (na podstawie
art. 840 i n. k.p.c.). Chodzi zwłaszcza o sytuacje, gdy istnieją wzajemne rosz-
czenia pieniężne dłużnika wobec wierzyciela, które mogą być potrącone.

2.9. Stosunek do innych regulacji

Jeżeli chodzi o stosunek rozporządzenia 805/2004 do innych instrumen-

tów prawnych, należy się odnieść do art. 27 i 28 rozporządzenia. Należy pod-
kreślić, że wierzyciel może według swojego wyboru albo wystąpić z wnioskiem
o wydanie zaświadczenia ETE, albo żądać uznania lub wykonania orzeczenia
zgodnie z rozporządzeniem 44/2001 o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykony-
waniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych.

Rozporządzenie nie ma również wpływu na stosowanie postanowień

rozporządzenia o doręczaniu dokumentów sądowych i pozasądowych w spra-
wach cywilnych lub handlowych w państwach członkowskich (art. 28).

Natomiast w celu wykonania w państwie członkowskim UE tytułu egze-

kucyjnego, pochodzącego z innego państwa członkowskiego UE, ale stwier-
dzającego roszczenie niebędące bezspornym, nadal trzeba będzie stosować
tzw. procedurę exequatur przewidzianą w rozporządzeniu 44/2001.

2.10. Zaświadczenie ETE w prawie polskim

W związku z rozporządzeniem 805/2004 również do polskiego kodeksu

postępowania cywilnego zostały wprowadzone odpowiednie zmiany mające
na celu przystosowanie jego przepisów do postanowień rozporządzenia. Usta-
wą z dnia 17 lutego 2006 r. (Dz. U. Nr 66, poz. 466) znowelizowano kodeks po-
stępowania cywilnego. Zmiany wprowadzonej nowelizacji mają na celu m.in.
zachowanie minimalnych standardów gwarancji procesowych określonych

implementacja

rozporz¹dzenia

do prawa

polskiego

przez rozporządzenie (na przykład określenie sposobu i treści właściwych po-
uczeń). Precyzują także, w jaki sposób należy wydawać zaświadczenie o euro-
pejskim tytule egzekucyjnym (na przykład, który sąd jest właściwy, w jakim
składzie itp.). Ustawodawca przewidział również wprowadzenie procedury
umożliwiającej uchylenie postanowienia o wydaniu zaświadczenia ETE w sy-
tuacji, w której jego wydanie było oczywiście bezzasadne.

Zmiany określają również wykonalność orzeczeń sądów państw człon-

kowskich UE zaopatrzonych w zaświadczenie europejskiego tytułu egzeku-
cyjnego. Zgodnie z wprowadzonymi zmianami tego typu orzeczeniom, co do
zasady, klauzulę wykonalności nadaje sąd rejonowy właściwości ogólnej dłuż-
nika. Rozstrzygnięto także kwestię zaskarżalności postanowienia o odmowie
wydania zaświadczenia ETE, przyjmując, że podlega ono zaskarżeniu. Istotne
znaczenie ma wprowadzenie nowego postępowania w przedmiocie cofnięcia
zaświadczenia, zwanego w nowelizacji „uchyleniem”. Najważniejszą kwestią
rozstrzygniętą w tej regulacji jest ustalenie, że orzeczenie pochodzące z państwa
pochodzenia obcego winno być jeszcze zaopatrzone w klauzulę wykonalności
w celu wszczęcia egzekucji w Polsce, jako państwie wykonania orzeczenia.

Nowe przepisy kodeksu postępowania cywilnego otrzymały brzmienie:
Art. 795

. § 1. Jeżeli tytuł egzekucyjny w postaci orzeczenia sądu, ugody

zawartej przed sądem lub zatwierdzonej przez sąd spełnia warunki określo-
ne w przepisach odrębnych, sąd, który wydał orzeczenie albo przed którym
została zawarta ugoda lub który zatwierdził ugodę, na wniosek wierzyciela
wydaje zaświadczenie, że stanowią one europejski tytuł egzekucyjny, zwane
dalej „zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego”.

§ 2. Jeżeli wniosek o wydanie zaświadczenia europejskiego tytułu egze-

kucyjnego dotyczy innego tytułu egzekucyjnego niż wskazany w § 1, w przed-
miocie wniosku rozstrzyga sąd rejonowy, w którego okręgu tytuł został spo-
rządzony.

Art. 795

. Postanowienie w przedmiocie wydania zaświadczenia europej-

skiego tytułu egzekucyjnego sąd wydaje w składzie jednego sędziego.

Art. 795

. § 1. Postanowienie o odmowie wydania zaświadczenia europej-

skiego tytułu egzekucyjnego doręcza się wyłącznie wierzycielowi.

§ 2. Na postanowienie o odmowie wydania zaświadczenia europejskiego

tytułu egzekucyjnego wierzycielowi przysługuje zażalenie.

Art. 795

. § 1. W razie stwierdzenia, że istnieje określona w przepisach od-

rębnych podstawa do uchylenia zaświadczenia europejskiego tytułu egzeku-
cyjnego, sąd, który je wydał, na wniosek dłużnika uchyla to zaświadczenie.

§ 2. Wniosek zgłasza się w terminie miesięcznym od dnia doręczenia

dłużnikowi postanowienia o wydaniu zaświadczenia.

§ 3. Jeżeli wniosek nie jest sporządzony na formularzu określonym

w przepisach odrębnych, powinien czynić zadość warunkom pisma proceso-
wego oraz wskazywać okoliczności uzasadniające wniosek.

§ 4. Przed uchyleniem zaświadczenia sąd wysłucha wierzyciela.
§ 5. Na postanowienie w przedmiocie uchylenia zaświadczenia europej-

skiego tytułu egzekucyjnego przysługuje zażalenie.

Art. 795

. § 1. Przepisy art. 795

i 795

stosuje się odpowiednio do wyda-

wania przewidzianych w przepisach odrębnych zaświadczeń o utracie lub
ograniczeniu wykonalności tytułu egzekucyjnego opatrzonego zaświadcze-
niem europejskiego tytułu egzekucyjnego. Wniosek o wydanie takiego za-
świadczenia może złożyć także dłużnik.

§ 2. Na postanowienie w przedmiocie wydania zaświadczenia, o którym

mowa w § 1, przysługuje zażalenie.

Odnośnie do implementacji rozporządzenia do prawa polskiego można

przedstawić następujące uwagi.

Przepis art. 206 § 2 pkt 1 k.p.c. może budzić wątpliwości. Nie jest bowiem

zrozumiałe pouczenie w zakresie wniesienia odpowiedzi na pozew, w tym
(a zatem według wykładni gramatycznej w ramach wniesionej odpowiedzi
na pozew) o wymaganiach co do przedstawienia twierdzeń, wniosków i do-
wodów na rozprawie: przecież w tych sprawach wszystko (zarzuty, wnioski
i dowody), zgodnie z art. 479

§ 2 k.p.c., ma być przedstawione w odpowiedzi

na pozew, dla której wniesienia art. 479

§ 1 k.p.c. przewiduje dwutygodniowy

termin, a nie na rozprawie. W sprawach gospodarczych doręcza się bowiem
odpis pozwu, żeby ewentualnie — właśnie bez wyznaczania rozprawy — móc
wydać wyrok zaoczny (art. 479

§ 2 k.p.c.). Podobnie jest w postępowaniu na-

kazowym (art. 491 § 1, 492

§ 1 oraz 493 § 1 i 3 k.p.c.).

W art. 206 § 2 pkt 3 k.p.c. pouczenie powinno dotyczyć raczej sytuacji,

gdy istnieje przymus adwokacki, skoro według kodeksu postępowania cy-
wilnego brak obowiązkowego fachowego pełnomocnictwa procesowego jest
regułą, a przymus adwokacki wyjątkiem.

Jeśli chodzi o dalsze zmiany, to art. 795

§ 2 jest nieprecyzyjny. Chodzi

bowiem nie tylko o akty notarialne, w których dłużnik poddał się egzekucji,
lecz także o bankowe tytuły egzekucyjne wystawiane na podstawie art. 95
pr. bank. i art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c. Bankowy tytuł egzekucyjny jest bowiem tak-
że dokumentem urzędowym i tytułem egzekucyjnym.

Wątpliwości budzi art. 795

§ 2. Chodzi o kwestie doręczenia odpisu za-

żalenia na postanowienie o oddaleniu wniosku o wydanie ETE. Można bo-
wiem rozważyć, czy (jak w wypadku zażalenia na postanowienie o oddaleniu
wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych) nie należy doręczać dłużnikowi
odpisu zażalenia wierzyciela na postanowienie o odmowie wydania zaświad-
czenia ETE.

Trzeba także rozważyć doprecyzowanie art. 795

§ 1. Dla jasności należa-

łoby wskazać przepisy odrębne, o których tu mowa. Powstaje też problem nie-
precyzyjnego określenia z dyrektywy: „oczywiście bezzasadne” zaświadczenie
ETE. I w końcu, art. 795

§ 4 powinien być zawierać sformułowanie „stosując

odpowiednio art. 760 § 2 k.p.c.”, gdyż po zmianach będzie on systematycznie
późniejszy niż art. 795

i n.

Jeśli chodzi o art. 820

§ 2, to nie jest jasne, czy zażalenie przysługuje tyl-

ko na postanowienie co do rodzaju środka przy odpowiednim zastosowaniu
art. 747 k.p.c., czy też co do całości postanowienia o ograniczeniu egzekucji.

Należy rozumieć, że zgodnie z art. 828 k.p.c. na postanowienie sądu co do
zawieszenia lub umorzenia postępowania egzekucyjnego przysługuje zaża-
lenie, więc art. 820

§ 2 zdanie trzecie dotyczyłby jedynie ograniczenia egze-

kucji co do określonych środków (według kodeksu postępowania cywilnego
nie „środków”, lecz „sposobów” zabezpieczenia). Zmiana nazewnictwa na-
stąpiła też w art. 820

§ 2.

Z art. 820

§ 2 i art. 820

§ 2 wynika jedynie zaskarżalność postanowienia

sądu w przedmiocie ograniczenia egzekucji co do środków zabezpieczenia.
Nie wynika natomiast wcale zaskarżalność postanowienia sądu w przedmio-
cie uzależnienia wykonania od złożenia przez wierzyciela stosownego za-
bezpieczenia — w § 2 nie ma zdania trzeciego, inaczej niż w art. 820

§ 1 i art.

820

§ 1.

Nie jest jasne, dlaczego w prawie polskim przy zastosowaniu art. 820

§ 1

postępowanie egzekucyjne miałby zawieszać sąd, a nie organ egzekucyjny, jak
przy umorzeniu egzekucji z art. 825 pkt 5. Przecież i w jednym (umorzenie),
i w drugim (zawieszenie) przypadku mamy tę samą podstawę: zaświadczenie
o utracie lub ograniczeniu wykonalności, a ocena sądu dotyczy tylko fakulta-
tywnego zawieszenia z art. 820

§ 1.

Należy zastanowić się nad potrzebą ustanowienia art. 1154, czyli odręb-

nej regulacji, skoro wystarczyłoby po prostu dodać do art. 777 § 4 o tej samej
co art. 1154 treści i wówczas zbędne byłoby sformułowanie „i podlegają wyko-
naniu w Polsce [powinno być: na terytorium RP — J.G.] po nadaniu klauzuli
wykonalności”, skoro tę kwestię reguluje już precyzyjnie art. 776 k.p.c. okre-
ślający podstawę egzekucji.

W związku z tym zamiast oddzielnej regulacji art. 1155 treść tę należało-

by podać jako art. 781 § 5 k.p.c. lub uzupełnić art. 781 § 2 k.p.c. przez dodanie
słów „oraz innym tytułom”, zwłaszcza że art. 1155 powtarza w istocie regula-
cję zawartą obecnie w art. 781 § 2 k.p.c.

Podobnie jak w związku z art. 781 § 2 k.p.c., przy proponowanym brzmie-

niu art. 1155 powstanie problem właściwości miejscowej sądu rejonowego
nadającego klauzulę w sytuacji, gdy nie jest możliwe ustalenie właściwości
ogólnej dłużnika.

Otóż przeciwko takiej koncepcji przemawia przyznanie wierzycielowi

w istocie niczym nieograniczonego prawa wyboru sądu właściwego miejsco-
wo przez wskazanie potencjalnego, hipotetycznego miejsca wszczęcia egze-
kucji (samo uzyskanie klauzuli wcale nie musi oznaczać, że wierzyciel istot-
nie zdecyduje się na wszczęcie egzekucji) oraz możność wszczęcia egzekucji
w okręgach różnych sądów rejonowych:

− przy wyborze wierzyciela z art. 8 ust. 3 znowelizowanej ustawy o komor-

nikach sądowych i egzekucji (poza egzekucją z nieruchomości zgodnie
z art. 921 § 1 k.p.c.);

− wobec wskazania przez wierzyciela — dopiero we wniosku o wszczęcie

egzekucji — danego sposobu egzekucji, który według przepisów kodeksu
postępowania cywilnego determinuje właściwość ogólną komornika.

Zawarte w rozporządzeniu rozwiązania i konstrukcje prawne wywoły-

wały i nadal wywołują dyskusję wśród przedstawicieli doktryny i nie tylko.
Rozporządzenie niewątpliwie daje wierzycielom konkretne korzyści, gwaran-
tując im szybkie i skuteczne egzekwowanie wyroku za granicą bez konieczności
angażowania wymiaru sprawiedliwości państwa członkowskiego, w którym
wyrok ma być egzekwowany, bez żadnych opóźnień i dodatkowych wydat-
ków. Jest ono częścią grupy środków mających na celu dalsze wprowadzenie
reguły wzajemnego uznawania wyroków i innych decyzji władz sądowych.
Korzyści, jakie przynosi rozporządzenie wprowadzające ETE, są bardzo duże
i zapewne przełożą się na szybkość egzekucji, skoro ETE będzie traktowany
tak samo, jakby został wydany w państwie członkowskim, w którym złożono
wniosek o przeprowadzenie egzekucji, i co najważniejsze, sąd zagraniczny nie
będzie przeprowadzał kontroli orzeczenia sądu krajowego.

Należy też wspomnieć, że w stosunku do nowych rozwiązań związanych

z ETE, które polski ustawodawca wprowadził do kodeksu postępowania cy-
wilnego, pojawiają się głosy krytyczne, choćby takie, że nasz sąd wydaje za-
świadczenie ETE jednoosobowo, a postanowienie to jest doręczane zarówno
wierzycielowi, jak i dłużnikowi. Jest to rozwiązanie odmienne od stosowane-
go przy wydawaniu przez sąd postanowienia o nadaniu tytułowi egzekucyj-
nemu klauzuli wykonalności. O nim bowiem dłużnik dowiaduje się dopiero
przy pierwszej czynności egzekucyjnej. Pozwala to osiągnąć efekt zaskocze-
nia dłużnika i sprzyja efektywności egzekucji. Natomiast w razie wydania
przez polski sąd zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dłuż-
nik (najczęściej znajdujący się w innym państwie członkowskim UE) zosta-
nie o tym z urzędu powiadomiony przez sąd. Może to sprzyjać ukrywaniu
majątku przez dłużnika.

3. Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie

orzeczeñ w sprawach ma³¿eñskich i dotycz¹cych

odpowiedzialności rodzicielskiej („Bruksela II bis”)

3.1. Uwagi ogólne

Rozporządzenie 2201/2003 o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywa-

niu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpo-
wiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie 1347/2000, zwane jest
„Bruksela II bis”, gdyż zastąpiło to ostatnie.

Dotyczy ono dwóch kwestii, a mianowicie jurysdykcji w sprawach mał-

żeńskich oraz dotyczących przyznawania, wykonywania, przekazywania, jak
również pełnego albo częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodziciel-
skiej oraz uznawania i wykonalności orzeczeń w tych sprawach. Jednocześ-
nie przepis art. 1 ust. 2 wymienia na przykład sprawy, które będą należały
do zakresu stosowania rozporządzenia. Są to sprawy dotyczące: pieczy nad

geneza

zakres regulacji

dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem, kurateli, opieki oraz
odpowiednich instytucji prawnych, wyznaczenia oraz zakresu zadań każ-
dej osoby albo jednostki, która będzie odpowiedzialna za osobę lub majątek
dziecka, będzie je reprezentować oraz mu pomagać, sprawy o umieszczenie
dziecka w rodzinie zastępczej albo placówce opiekuńczej, sprawy dotyczące
środków w celu ochrony dziecka w związku z zarządem i utrzymaniem jego
majątku oraz dysponowaniem nim.

Rozporządzenie nie ma natomiast zastosowania do spraw o ustalenie

i zaprzeczenie rodzicielstwa, orzeczeń w sprawach adopcji i środków przy-
gotowujących adopcję, jak również unieważnienia i odwołania adopcji, na-
zwiska i imion dziecka, stwierdzenia pełnoletności, obowiązków alimentacyj-
nych, powiernictwa i dziedziczenia ani środków podejmowanych na skutek
przestępstw popełnianych przez dzieci.

Rozporządzenie formułuje definicje poszczególnych pojęć, które mają

przez to autonomiczny charakter, ponieważ mogą być wykorzystane na po-
trzeby tego rozporządzenia. Oznacza to, że sędzia krajowy nie będzie mógł
odmiennie wykładać na przykład pojęcia „odpowiedzialność rodzicielska”,
gdyż zgodnie z rozporządzeniem oznacza ono „ogół praw i obowiązków, któ-
re zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem albo z mocy
ustawy, albo poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczący osoby lub
majątku dziecka”. Odpowiedzialność rodzicielska obejmuje w szczególności
pieczę nad dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem.

Natomiast przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej należy rozu-

mieć każdą osobę, która wykonuje odpowiedzialność rodzicielską za dziecko.
Piecza nad dzieckiem oznacza zaś prawa i obowiązki związane z opieką nad
osobą dziecka, w szczególności prawo do określenia miejsca pobytu dziecka.

Prawo do osobistej styczności z dzieckiem oznacza w szczególności pra-

wo do zabrania dziecka na ograniczony czas do innego miejsca niż miejsce
zwyczajnego pobytu dziecka.

Bezprawne uprowadzenie albo zatrzymanie dziecka oznacza uprowa-

dzenie albo zatrzymanie dziecka, jeżeli:

a) narusza prawo do pieczy nad dzieckiem, które na mocy orzeczenia, usta-

wy lub prawnie wiążącego porozumienia przysługuje zgodnie z prawem
państwa członkowskiego, w którym dziecko bezpośrednio przed upro-
wadzeniem albo zatrzymaniem miało zwyczajny pobyt;

b) prawo do pieczy nad dzieckiem było wspólnie lub samemu faktycznie

wykonywane w czasie uprowadzenia albo zatrzymania dziecka lub by-
łoby wykonywane, gdyby uprowadzenie albo zatrzymanie nie nastąpi-
ło. Za wspólne wykonywanie pieczy nad dzieckiem uznaje się sytuację,
gdy jeden podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej, na mocy orzecze-
nia albo ustawy, nie może stanowić bez zgody innego podmiotu odpo-
wiedzialności rodzicielskiej o miejscu pobytu dziecka.

wy³¹czenia

podmiot odpo-
wiedzialności
rodzicielskiej

prawo do oso-

bistej styczności

z dzieckiem
bezprawne

uprowadzenie

lub zatrzymanie

dziecka

3.2. Przedmiotowy zakres zastosowania

Rozporządzenie ma zastosowanie do postępowań cywilnych (nieza-

leżnie od rodzaju sądu lub trybunału) dotyczących: rozwodu, separacji albo
unieważnienia małżeństwa. Sprawy małżeńskie obejmują wszelkie rodzaje
spraw z zakresu stanu cywilnego, których przedmiotem jest rozwiązanie lub
przynajmniej osłabienie więzi prawnej wynikającej ze stosunku małżeńskiego
— należy przyjąć, że będą nim objęte także sprawy o ustalenie istnienia albo
nieistnienia małżeństwa; rozporządzenie nie obejmuje natomiast małżeńskich
spraw majątkowych. Chodzi tu zatem o sprawy dotyczące stanu cywilnego,
których przedmiotem jest osłabienie więzi prawnej wynikającej z małżeństwa,
a zatem chodzi tu o rozwód ze skutkiem ex tunc z powodu przyczyn istnie-
jących w czasie trwania małżeństwa, dotyczących wspólnego pożycia mał-
żeńskiego. I w tym pojęciu mieści się rozwód w rozumieniu art. 56 k.r.o. Do
spraw o separację należą wszystkie te sprawy, które mieszczą się w granicach
postępowania zmierzającego, niezależnie od rodzaju organu, przed którym
się toczą, do prawnego rozłączenia małżonków, bez formalnego rozwiązania
związku małżeńskiego. I w tym przypadku można uznać, że separacja, we-
dług rozporządzenia, mieści się w formule przyjętej w art. 61

k.r.o. W końcu

sprawy o unieważnienie małżeństwa dotyczą postępowań prowadzonych
w celu zniesienia skutecznie zawartego (istniejącego) małżeństwa z uwagi na
uchybienia, do których doszło przy jego zawieraniu. I w tym wypadku ujęcie
spraw podlegających rozporządzeniu w tej kategorii odpowiada unieważnie-
niu małżeństwa w prawie polskim, czyli w art. 10 i n. k.r.o. Wobec natomiast
braku w przepisach rozporządzenia informacji o sprawach dotyczących usta-
lenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa może powstać wątpliwość, czy roz-
porządzenie będzie obejmowało te kategorie. Panuje jednak przekonanie, że
sprawy te, i to niezależnie od tego, czy orzeczenie ma charakter pozytywny
(ustalono istnienie) czy negatywny (ustalono nieistnienie małżeństwa), będą
wchodziły w zakres stosowania tego rozporządzenia.

Niestety rozporządzenie nie reguluje kwestii dotyczących jurysdykcji

oraz uznawania i wykonalności orzeczeń w sprawach dotyczących podziału
majątku, zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej i spraw o alimenty
między małżonkami. Jedynie w tym ostatnim zakresie, w sprawach o alimenty,
zastosowanie ma rozporządzenie 44/2001, czyli przepisy o jurysdykcji ogólnej
lub szczególnej oraz oczywiście jurysdykcji umownej czy przez przystąpienie
do sprawy (wdanie się w spór). Natomiast sprawy o podział majątku i znie-
sienie wspólności majątkowej małżeńskiej nie są regulowane przez prawo
wspólnotowe, a więc podlegają przepisom międzynarodowego postępowa-
nia cywilnego poszczególnych państw członkowskich, czyli także przepisom
polskim, oczywiście przy uwzględnieniu umów międzynarodowych, których
Polska jest stroną. Przez małżeństwo należy jednak rozumieć jedynie związek
monogamiczny, czyli związek kobiety i mężczyzny, a zatem nie można stoso-
wać tego rozporządzenia do związków partnerskich osób tej samej płci ani do
związków faktycznych — prawnie sankcjonowanych (konkubinatów).

przedmiot

regulacji

wy³¹czenia

regulacji

Rozporządzenie dotyczy wszystkich aspektów odpowiedzialności rodzi-

cielskiej — jej przyznawania, wykonywania, przekazywania i pozbawiania. Od-
powiedzialność rodzicielska odnosi się do wszelkich praw i obowiązków zwią-
zanych z osobą dziecka lub jego własnością — będą to w szczególności sprawy
o pieczę nad dzieckiem i prawo do osobistej styczności z dzieckiem, opieka,
kuratela i podobne instytucje, umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub
placówce opiekuńczej, środki ochrony dziecka w związku z zarządem i utrzy-
maniem jego majątku lub rozporządzaniem nim. W celu równości wszystkich
dzieci (także pozamałżeńskich) rozporządzenie stosuje się niezależnie od istnie-
nia związku z postępowaniem w sprawach małżeńskich. Jeśli chodzi o pojęcie
sprawy dotyczącej „odpowiedzialności rodzicielskiej”, to należy zauważyć, że
nie posługuje się nim polskie prawo rodzinne i opiekuńcze ani kodeks postępo-
wania cywilnego. Wydaje się, że zostało ono zaczerpnięte z konwencji haskiej
z 19 października 1996 r. o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wyko-
nywaniu i współpracy w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej i środków
ochrony dzieci (Polska przystąpiła do tej konwencji w dniu 22 listopada 2000 r.,
ale jej nadal nie ratyfikowała). Zatem pojęcie „odpowiedzialność rodzicielska”
jest ujmowane, jak wyżej zaznaczono, autonomicznie na potrzeby tego rozpo-
rządzenia i oznacza wszelkie sprawy z zakresu pieczy nad dzieckiem lub jego
majątkiem, kontaktów z dzieckiem, jak również odebrania dziecka. Na grun-
cie prawa polskiego będą to zatem sprawy z zakresu władzy rodzicielskiej,
osobistej styczności z dzieckiem, a także sprawy o odebranie osoby podlega-
jącej władzy rodzicielskiej dotyczące dzieci. Pojęcie to nie obejmuje natomiast,
przez zastosowanie rozporządzenia 44/2001, spraw o alimenty, a także spraw
dotyczących pochodzenia dziecka, czyli spraw o ustalenie ojcostwa lub ma-
cierzyństwa i unieważnienie uznania. Obecnie nie jest warunkiem stosowa-
nia rozporządzenia, aby było to dziecko wspólne obojga małżonków. Chodzi
zatem o dzieci zarówno pochodzące z małżeństwa, jak i dzieci pozamałżeń-
skie. Rozporządzenie nie zawiera także ograniczenia, które istniało na gruncie
rozporządzenia 1347/2000, że sprawy dotyczące odpowiedzialności rodziciel-
skiej należały do zakresu rozporządzenia, o ile były rozpoznawane przy oka-
zji sprawy małżeńskiej wymienionej w art. 1 ust. 1 lit. a. Obecnie nowe rozpo-
rządzenie zrywa z tym ograniczeniem, dając możliwość rozpoznania sprawy
dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej niezależnie od tego, czy toczy się
równolegle postępowanie o rozwód, separację, unieważnienie czy o ustalenie
istnienia lub nieistnienia małżeństwa. Ponadto nowe rozporządzenie nie ogra-
nicza zakresu swego stosowania do spraw dotyczących odpowiedzialności ro-
dzicielskiej za wspólne dzieci obojga małżonków i zgodnie z art. 1 ust. 1 lit. b
dotyczy w szczególności spraw dotyczących osobistej styczności z dzieckiem,
opieki, kurateli i podobnych instytucji, spraw o wyznaczenie i zakres zadań
osoby lub jednostki, która jest odpowiedzialna za osobę lub majątek dziecka,
reprezentuje je lub mu pomaga, spraw o umieszczenie dziecka w rodzinie za-
stępczej lub placówce opiekuńczej, spraw dotyczących środków ochrony dzie-
cka w związku z zarządem i utrzymaniem jego majątku lub rozporządzeniem
nim. Zgodnie z przepisem art. 1 ust. 3 lit. a–g rozporządzenia nie będzie miało

odpowiedzial-
nośæ rodzicielska

100

ono zastosowania także do spraw dotyczących ustalenia zaprzeczenia rodzi-
cielstwa, adopcji oraz środków przygotowujących adopcję, jak również unie-
ważnienia i odwołania adopcji, spraw dotyczących nazwiska i imion dziecka,
stwierdzenia pełnoletności, powiernictwa oraz dziedziczenia.

Należy ponownie podkreślić, że rozporządzenie nie ma zastosowania

do postępowań cywilnych dotyczących alimentów, które są regulowane roz-
porządzeniem 44/2001. Z zakresu rozporządzenia są również wyłączone na-
stępujące rodzaje spraw: ustalenie lub podważenie rodzicielstwa, orzeczenia
w sprawie adopcji, środków przygotowujących do adopcji, unieważnienia
lub cofnięcia adopcji, nazwisko i imiona dziecka, usamodzielnienie, powier-
nictwo i dziedziczenie, środki podejmowane w wyniku przestępstw popeł-
nionych przez dzieci.

3.3. Terytorialny i czasowy zakres zastosowania

Rozporządzenie obejmuje wszystkie państwa członkowskie z wyjątkiem

Danii. Ponadto przepis art. 64 ust. 1 przewiduje, że stosuje się je do postępo-
wania sądowego wszczętego po terminie jego stosowania zgodnie z przepi-
sami art. 72 (tj. po 1 marca 2005 r.), a także do dokumentów urzędowo spo-
rządzonych lub zarejestrowanych jako autentyczne oraz do ugód zawartych
między stronami po tym terminie. Wcześniej obowiązywało rozporządzenie
1347/2000 o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach
małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej
za wspólne dzieci obojga małżonków.

Rozporządzenie to weszło w życie 1 marca 2001 r., jednak obowiązywało

do 1 maja 2005 r. W stosunku do Polski obowiązywało zatem od 1 maja 2004 r.
rozporządzenie 1347/2000, a od 1 maja 2005 r. w stosunku do Polski i pozosta-
łych państw członkowskich Unii Europejskiej, z wyłączeniem Danii, obowią-
zuje rozporządzenie 2201/2003.

3.4. Wyj¹tki dotycz¹ce uznania i wykonalności orzeczeñ

W kwestii uznania i wykonalności orzeczeń można wymienić następu-

jące wyjątki:

1) orzeczenia wydane po rozpoczęciu stosowania rozporządzenia 2201/2003

w postępowaniu sądowym wszczętym przed tą datą, lecz po dacie wejścia
w życie rozporządzenia 1347/2000, są uznawane i wykonywane zgodnie
z przepisami rozdziału III rozporządzenia, jeżeli właściwość oparto na
zasadach zgodnych w zasadami określonymi w rozdziale II lub w rozpo-
rządzeniu 1347/2000 albo w konwencji zawartej między państwem człon-
kowskim pochodzenia i państwem, do którego kierowany jest wniosek,
obowiązującej w momencie wszczęcia postępowania;

2) orzeczenia wydane przed terminem stosowania rozporządzenia w po-

stępowaniu sądowym wszczętym po wejściu w życie rozporządzenia

wy³¹czenie

spraw o alimenty

zakres

terytorialny

zakres czasowy

101

1347/2000 są uznawane i wykonywane zgodnie z przepisami rozdziału III,
pod warunkiem że odnoszą się do rozwodu, separacji lub unieważnie-
nia małżeństwa albo odpowiedzialności rodzicielskiej za dzieci obojga
małżonków w postępowaniu sądowym w sprawach małżeńskich;

3) orzeczenia wydane przed terminem stosowania rozporządzenia 2201/2003,

lecz po dacie wejścia w życie rozporządzenia 1347/2000 w postępowaniu
sądowym wszczętym przed datą jego wejścia w życie są uznawane i wy-
konywane zgodnie z przepisami rozdziału III rozporządzenia 2201/2003,
pod warunkiem że odnoszą się do rozwodu, separacji lub unieważnie-
nia małżeństwa albo odpowiedzialności rodzicielskiej za dzieci obojga
małżonków w postępowaniu sądowym w sprawach małżeńskich oraz że
właściwość oparto na zasadach zgodnych z zasadami określonymi w roz-
dziale II rozporządzenia lub w rozporządzeniu 1347/2000 albo w konwen-
cji zawartej między państwem członkowskim pochodzenia i państwem,
do którego kierowany jest wniosek, obowiązującej w momencie wszczę-
cia postępowania.

3.5. Jurysdykcja

3.5.1. Jurysdykcja w sprawach dotycz¹cych rozwodu, separacji

lub uniewa¿nienia ma³¿eñstwa

Jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego,

a) na którego terytorium:

− małżonkowie zwykle zamieszkują,

− małżonkowie ostatnio zwykle zamieszkiwali, jeśli jeden z nich nadal

tam zamieszkuje,

− pozwany zwykle zamieszkuje (przepis ten nawiązuje do zasady actor

sequitur forum rei),

− w przypadku wspólnego wniosku, którekolwiek z małżonków zwy-

kle zamieszkuje (wymóg wspólnego wniosku jest spełniony zarówno,
gdy małżonkowie rzeczywiście z nim wystąpią, na przykład w jednym
piśmie procesowym, jak i wtedy, gdy formalnie tylko jedno z nich wy-
stąpi z wnioskiem, a drugie jedynie wyrazi na to swoją zgodę),

− składający wniosek zwykle zamieszkuje, jeśli mieszkał tam przynaj-

mniej rok bezpośrednio przed złożeniem wniosku,

− składający wniosek zwykle zamieszkuje, jeśli mieszkał tam przynaj-

mniej sześć miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku i jest
albo obywatelem danego państwa członkowskiego, albo, w przypad-
ku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam „miejsce stałego za-
mieszkania”;

b) którego obywatelami są oboje małżonkowie lub, w przypadku Zjedno-

czonego Królestwa i Irlandii, na którego terytorium mają „miejsce stałego
zamieszkania” (do celów rozporządzenia „miejsce stałego zamieszkania”

podstawy
jurysdykcji

102

ma takie samo znaczenie, jakie posiada w systemach prawnych Zjedno-
czonego Królestwa i Irlandii).

Podstawy jurysdykcji krajowej w sprawach małżeńskich zostały ujęte

w podobny sposób jak w rozporządzeniu 1437/2000 i odbiegają zarówno pod
względem struktury, jak i charakteru od regulacji zawartej w rozporządze-
niu 44/2001. Nie ma zatem rozróżnienia na jurysdykcję ogólną, jurysdykcje
szczególne, jurysdykcję wyłączną i jurysdykcję umowną, natomiast wskaza-
ne są jurysdykcje dotyczące pewnej kategorii spraw. Regulacja spraw mał-
żeńskich zawarta jest w art. 3–7. Brakuje również jurysdykcji na podstawie
wdania się jednej ze stron w spór, nie oznacza to jednak, że rozporządzenie
ominęło element woli stron jako podstawę jurysdykcji. Przepis art. 3, regulu-
jący tzw. jurysdykcję ogólną w sprawach małżeńskich, a zatem dotyczących
rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa, a także spraw o ustalenie
istnienia i nieistnienia małżeństwa został oparty na równorzędnych podsta-
wach jurysdykcji, których wybór pozostawiono stronom. W tym przypadku
strona inicjująca postępowanie ma prawo wybrać sąd państwa członkowskie-
go, przed którym sprawa będzie wytoczona. Ewentualna kolizja postępowań
wszczętych przed sądami różnych państw członkowskich o to samo roszcze-
nie między tymi stronami będzie rozstrzygana na podstawie art. 19. Można
zatem powiedzieć, że rozporządzenie dopuszcza stosowanie praktyki zwanej
forum shopping, a zatem przez wybór sądu danego państwa członkowskiego
wskazywane jest także prawo właściwe za pośrednictwem umowy kolizyjnej,
obowiązującej w państwie forum.

Jurysdykcja w sprawach małżeńskich obejmuje wyłącznie sprawy o roz-

wód, separację lub unieważnienie małżeństwa, natomiast nie wyznacza kog-
nicji sądu w sprawach dotyczących alimentów między małżonkami lub na
rzecz dzieci, nie jest podstawą dokonania podziału majątku dorobkowego,
nie bada też innych kwestii, które są rozstrzygane w prawie polskim w spra-
wie o rozwód czy separację. Odnośnie do alimentów stosowany będzie art. 5
pkt 2 rozporządzenia 44/2001, natomiast w innych sprawach może mieć za-
stosowanie umowa międzynarodowa, a w razie jej braku — przepisy prawa
krajowego. Skoro jednak rozporządzenie reguluje także jurysdykcję w spra-
wach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (art. 8–15), to może dojść
do zbiegu jurysdykcji w sprawach małżeńskich i w sprawie dotyczącej odpo-
wiedzialności małżeńskiej, o ile sąd państwa członkowskiego będzie miał ju-
rysdykcję w obu kategoriach spraw oraz o ile prawo krajowe tego sądu pań-
stwa członkowskiego daje możliwość orzekania w tych sprawach w jednym
postępowaniu.

Rozporządzenie posługuje się łącznikiem zwyczajnego pobytu oraz oby-

watelstwa. Jednak jeśli chodzi o pojęcie obywatelstwa, to w odniesieniu do
Wielkiej Brytanii i Irlandii (art. 3 ust. 1 lit. b), zamiast obywatelstwa używa się
pojęcia domicile. Jeśli chodzi o samo pojęcie „zwyczajny pobyt”, to podlega
ono wykładni autonomicznej i należy przez nie rozumieć miejsce, w którym
znajduje się główny ośrodek więzi danej osoby, czyli centrum jej życia. Jeśli

³¹cznik

zwyczajnego

pobytu oraz

obywatelstwa

103

chodzi o obywatelstwo, to każde państwo członkowskie samodzielnie ocenia
według swego prawa, czy dana osoba jest jego obywatelem, natomiast roz-
porządzenie nie rozstrzyga kwestii podwójnego ani wielorakiego obywatel-
stwa, chociaż przyjmuje się, że sąd powinien badać jedynie, czy dana osoba
fizyczna jest obywatelem danego państwa członkowskiego forum, niezależnie
od innych posiadanych obywatelstw. Sąd nie może także badać tzw. efektyw-
ności danego obywatelstwa.

W prawie Wielkiej Brytanii i Irlandii nie występuje pojęcie obywatelstwa,

dlatego istnieje pojęcie domicile. Należy je oceniać opierając się na prawie Wiel-
kiej Brytanii i Irlandii, co wynika z art. 3 ust. 2 rozporządzenia. Artykuł 3 ust. 1
lit. a posługuje się przede wszystkim kryterium zwyczajnego pobytu, ewentu-
alnie występującego razem z innymi okolicznościami faktycznymi. W pierw-
szej kolejności wskazany jest zwyczajny pobyt obojga małżonków na teryto-
rium państwa członkowskiego, jednak równolegle dopuszczalne jest pozwanie
w tych sprawach przed sąd państwa członkowskiego, w którym małżonko-
wie mieli zwyczajny pobyt, o ile jedno z małżonków ma tam dalej zwyczajny
pobyt. Chodzi zatem o kryterium domicylu jednego z małżonków na terenie
państwa członkowskiego, o ile wcześniej na terytorium tego państwa był po-
dwójny domicyl. Dopuszczalne jest również pozwanie w tych sprawach przed
sąd państwa członkowskiego, gdzie pozwany ma zwyczajny pobyt, a zatem
przyjmuje się tu zasadę jurysdykcji ogólnej według rozporządzenia 44/2001.
Następnie dopuszczalne jest złożenie pozwu (wniosku) wspólnego, o ile jed-
no z małżonków ma zwyczajny pobyt na terytorium państwa członkowskie-
go, do którego kierowany jest ten wspólny pozew lub wniosek. Dotyczy to
oczywiście tylko tych spraw, w których dopuszczalne jest złożenie wspólnego
wniosku (pozwu). Złożenie wspólnego wniosku rozumiane jest jednak we-
dług rozporządzenia szerzej, a mianowicie dotyczy sytuacji, gdy małżonko-
wie rzeczywiście wystąpią ze wspólnym wnioskiem o wszczęcie postępowa-
nia w sprawie małżeńskiej, czyli na przykład w jednym piśmie procesowym,
lecz także w oddzielnych pismach, na przykład zgodnie z art. 61

§ 3 k.r.o.,

jak również wtedy, gdy co prawda jedno z małżonków wystąpi z wnioskiem
o wszczęcie postępowania, ale drugie wyrazi na ten wniosek zgodę. Dopusz-
cza się także pogląd, że o wspólnym wniosku można mówić w sytuacji, gdy
jedno z małżonków składa wniosek (pozew), na przykład o rozwód, a drugie
wnosi pozew wzajemny. W prawie polskim w grę wchodzi jedynie złożenie
żądania rozwodu w trybie art. 439 § 3 k.p.c. i dlatego w przypadku wspólne-
go wniosku można chyba mówić o wpływie woli stron na jurysdykcję sądu
w sprawie małżeńskiej, czyli mamy tutaj do czynienia z przykładem umowy
o jurysdykcję lub co najmniej jurysdykcją ustalaną przez wdanie się w spór.

Następnie dopuszczalne jest wytoczenie powództwa lub złożenie wnio-

sku przed sąd państwa członkowskiego, na którego terytorium wnioskodaw-
ca ma zwyczajny pobyt, o ile przebywał tam przynajmniej rok bezpośrednio
przed złożeniem wniosku lub wnioskodawca ma zwyczajny pobyt, jeżeli prze-
bywał tam od sześciu miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku i jest
dodatkowo jeszcze obywatelem tego państwa członkowskiego, a w przypad-

104

ku Wielkiej Brytanii i Irlandii ma tam swój domicile. W tym ostatnim wypad-
ku chodzi zatem o połączenie dwóch kryteriów, a mianowicie zwyczajnego
pobytu i obywatelstwa na terytorium danego państwa członkowskiego. We-
dług art. 3 ust. 1 lit. b w miejsce łącznika zwyczajnego pobytu ma zastosowa-
nie łącznik obywatelstwa obojga małżonków na terytorium danego państwa
członkowskiego, a w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii wspólnego domi-
cile. Zatem sądem właściwym do rozpoznania sprawy będzie sąd państwa
członkowskiego, którego obywatelami są obydwoje małżonkowie. Jeżeli więc
jedno z małżonków ma obywatelstwo państwa członkowskiego, a drugi nie,
wówczas przepis art. 3 ust. 1 pkt b nie może być podstawą jurysdykcji. Nie jest
przy tym istotne, czy obywatelstwo to posiada powód (wnioskodawca) czy po-
zwany (uczestnik), w myśl art. 4 sąd, do którego wniesiono wniosek (pozew),
zgodnie z regułami jurysdykcji określonymi w art. 3 ma również jurysdykcję
co do wniosku (pozwu wzajemnego), o ile ten pozew lub wniosek wzajemny
należy do zakresu przedmiotowego rozporządzenia.

Należy również wskazać, że dopuszczalne jest także przekształcenie

orzeczenia o separacji w orzeczenie rozwodowe przez sąd państwa członkow-
skiego, który wydał orzeczenie w przedmiocie separacji, o ile dopuszczalne
jest przekształcenie takiego orzeczenia w prawie krajowym państwa człon-
kowskiego, w którym sąd rozpoznawał sprawę. Chodzi o sytuację, w której
sąd najpierw orzeka o separacji, a później będzie miał jurysdykcję o rozwód,
nawet wówczas, gdy dla sprawy o rozwód nie miałby jurysdykcji zgodnie
z art. 3 rozporządzenia. Chodzi o to, aby prawo właściwe warunkowało orze-
czenie rozwodu wcześniejszym orzeczeniem o separacji albo dopuszczało
możliwość przekształcenia orzeczenia o separacji w orzeczenie o rozwód.
Należy podkreślić, że przepis art. 5 wyznacza także właściwość miejscową
kompetentnego sądu państwa członkowskiego. Zgodnie z art. 6 rozporzą-
dzenia jurysdykcja na podstawie art. 3–5 będzie miała charakter wyłączny
w sprawach przeciwko temu z małżonków, które ma zwyczajny pobyt na te-
rytorium państwa członkowskiego lub jest obywatelem państwa członkow-
skiego, lub — w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii — ma swój domicile
na terytorium jednego z tych państw członkowskich. Postępowanie przed
sądami innego państwa członkowskiego niż sąd państwa członkowskiego
zwyczajnego pobytu pozwanego lub państwa członkowskiego, którego oby-
watelem jest małżonek, może być prowadzone zgodnie z art. 3–5 rozporzą-
dzenia. Rozporządzenie odsyła do reguł krajowych jurysdykcji, czyli tych,
które obowiązują w prawie krajowym państw członkowskich jedynie wów-
czas, gdy jurysdykcja w sprawach małżeńskich nie wynika z art. 3–5. Każdy
natomiast obywatel państwa członkowskiego, który ma zwyczajny pobyt na
terenie innego państwa członkowskiego, może korzystać z obowiązujących
przepisów jurysdykcyjnych jak obywatel tego państwa w stosunku do stro-
ny przeciwnej, jeżeli ta nie ma ani zwyczajnego pobytu na terytorium pań-
stwa członkowskiego, ani nie posiada obywatelstwa państwa członkowskiego
lub, w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii, domicile na terytorium jednego
z tych państw członkowskich.

105

3.5.2. Jurysdykcja w sprawach dotycz¹cych

odpowiedzialności rodzicielskiej

Generalnie jurysdykcję w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej po-

siadają sądy tego państwa członkowskiego, w którym dziecko zwykle zamiesz-
kuje w czasie, w którym wytoczono powództwo. Istnieją jednak wyjątki od
tej ogólnej reguły:

1) w przypadku zgodnego z prawem przemieszczenia się dziecka do in-

nego państwa członkowskiego, które staje się miejscem jego zwykłego
zamieszkania, sądy państwa członkowskiego poprzedniego miejsca sta-
łego zamieszkania dziecka utrzymują właściwość na okres trzech miesię-
cy od zmiany miejsca zamieszkania (wyjątek ten nie ma zastosowania,
jeżeli osoba posiadająca prawo do kontaktów z dzieckiem zaakceptowa-
ła właściwość sądów państwa członkowskiego nowego miejsca stałego
zamieszkania dziecka przez uczestnictwo w postępowaniu sądowym
przed tymi sądami bez podniesienia zarzutu niewłaściwości);

2) sądy państwa członkowskiego właściwe do rozpatrzenia powództwa

o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa są właściwe do orze-
kania w każdej sprawie odnoszącej się do odpowiedzialności rodziciel-
skiej związanej z tym powództwem, jeżeli co najmniej jedno z małżon-
ków posiada odpowiedzialność rodzicielską w stosunku do dziecka,
a małżonkowie i osoby posiadające odpowiedzialność rodzicielską za-
akceptowały właściwość sądów wyraźnie lub w inny bezsprzeczny spo-
sób w chwili wniesienia powództwa, i leży to w najlepszym interesie
dziecka — jest to jurysdykcja pochodna, zależna od uznania;

3) sądy państwa członkowskiego są także właściwe w związku z odpowie-

dzialnością rodzicielską w postępowaniu sądowym, jeżeli dziecko ma
istotne związki z tym państwem członkowskim, zwłaszcza z tego tytu-
łu, że jedna z osób posiadających odpowiedzialność rodzicielską zwykle
zamieszkuje w tym państwie lub dziecko jest obywatelem tego państwa
członkowskiego, a wszystkie strony postępowania sądowego zaakcep-
towały właściwość sądów wyraźnie lub w inny bezsprzeczny sposób
w chwili wniesienia powództwa, i leży to w najlepszym interesie dzie-
cka — jest to jurysdykcja zależna od uznania.

3.5.2.1. Jurysdykcja w oparciu o obecnośæ dziecka

Jurysdykcja w oparciu o obecność dziecka zachodzi wówczas, gdy nie

można ustalić miejsca stałego zamieszkania dziecka. Właściwe do orzekania są
wtedy sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko jest obecne. Regułę
tę stosuje się także do dziecka będącego uchodźcą lub dziecka wysiedlonego
z powodu zamieszek w jego kraju.

regu³y jurysdykcji

106

3.5.2.2. Jurysdykcja w przypadku uprowadzenia dziecka

Jurysdykcja w przypadku uprowadzenia dziecka należy do sądów pań-

stwa członkowskiego, w którym dziecko zwykle zamieszkiwało bezpośred-
nio przed bezprawnym zabraniem lub zatrzymaniem. Utrzymują one swoją
właściwość do momentu, w którym dane państwo członkowskie nie stanie się
miejscem stałego pobytu dziecka (dodatkowym warunkiem jest wyrażenie
zgody na zabranie przez osobę, instytucję lub inną organizację mającą prawo
opieki lub zamieszkiwanie przez dziecko w danym państwie członkowskim
przez co najmniej rok).

Dopuszczalne jest także przekazanie sprawy za granicę z uwagi na dobro

dziecka. Przepis art. 15 przewiduje, że sądy państwa członkowskiego właści-
we do rozstrzygania w sprawie głównej, jeżeli uznają, że sąd innego państwa
członkowskiego, z którym dziecko ma szczególny związek, będzie lepiej umiej-
scowiony do rozpatrzenia sprawy lub jej szczególnej części, oraz jeżeli leży to
w najlepszym interesie dziecka, mogą:

− zawiesić sprawę lub jej część i zaprosić strony do złożenia wniosku przed

sądem innego państwa członkowskiego lub

− zażądać od sądu innego państwa członkowskiego przejęcia właściwości.

W sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, jak już wy-

żej wskazano, jurysdykcja nie jest uzależniona od rozpatrywania sprawy przy
okazji postępowania w sprawie małżeńskiej, jak również, aby odnosiła się do
wspólnych dzieci obojga małżonków. Jurysdykcja w tych sprawach została
uregulowana w art. 8–14, z tym że zawiera także szczegółowe rozstrzygnię-
cia w art. 9, 10 i 12. Jurysdykcja ogólna opiera się na kryterium „zwyczajnego
pobytu dziecka” na terytorium państwa członkowskiego z chwilą złożenia
wniosku. Jednakże, według art. 9 rozporządzenia, w przypadku zgodnego
z prawem przeprowadzenia się dziecka z jednego państwa członkowskie-
go do drugiego, przez co uzyskuje ono nowy zwyczajny pobyt, jurysdykcja
zostaje utrzymana przez okres trzech miesięcy dla zmiany wydanego w tym
państwie członkowskim orzeczenia, dotyczącego prawa do osobistej styczno-
ści z dzieckiem, jeżeli osoba uprawniona zgodnie z tym orzeczeniem do oso-
bistej styczności z dzieckiem, nadal ma miejsce zwyczajnego pobytu w pań-
stwie członkowskim poprzedniego zwyczajnego pobytu dziecka. Przepisu
tego jednak się nie stosuje, jeżeli osoba uprawniona do osobistej styczności
z dzieckiem uznaje jurysdykcję państwa członkowskiego nowego zwyczaj-
nego pobytu dziecka w ten sposób, że bierze udział w postępowaniu przed
sądami, nie podważając ich jurysdykcji.

3.5.2.3. Jurysdykcja dla wniosku wzajemnego

Jurysdykcję dla wniosku wzajemnego ma sąd, w którym toczy się postę-

powanie sądowe na podstawie wskazanych wyżej reguł. Jest on także właś-
ciwy do zbadania powództwa wzajemnego, jeśli tylko wchodzi ono w zakres

regu³y jurysdykcji

przekazanie

sprawy za
granicê ze

wzglêdu na

dobro dziecka

wniosek

wzajemny

107

niniejszego rozporządzenia. Wniosek wzajemny może więc dotyczyć sprawy
małżeńskiej, jeśli główne postępowanie dotyczy tej sprawy, na przykład wnio-
sek główny obejmuje żądanie rozwodu, a wniosek wzajemny — unieważnie-
nia małżeństwa, może też dotyczyć odpowiedzialności rodzicielskiej, jeśli tego
dotyczy główne postępowanie.

eśli nie uda się ustalić właściwości sądu na podstawie przepisów rozpo-

rządzenia, wówczas ustala się ją w każdym państwie członkowskim na pod-
stawie przepisów obowiązujących w tym państwie. Na przykład w sprawach
małżeńskich przepisy polskie mogłyby zostać zastosowane, gdyby obywatel
polski, mający miejsce zwyczajnego zamieszkania w Kanadzie, zamierzał wy-
toczyć w Polsce powództwo o rozwód przeciwko swej małżonce — obywatelce
Kanady — również tam zamieszkującej, wówczas znalazłby zastosowanie art.
1100 § 1 k.p.c., zgodnie z którym w sprawie małżeńskiej dla uzasadnienia jurys-
dykcji polskich sądów wystarcza polskie obywatelstwo jednego z małżonków.

3.5.3. Jurysdykcja w odniesieniu do środków tymczasowych

i zabezpieczaj¹cych

W pilnych przypadkach sądy państw członkowskich mogą ustanowić

środki tymczasowe, łącznie ze środkami zabezpieczającymi, względem osób
lub majątku w tym państwie, przewidzianych prawem tego państwa, nawet
jeśli sąd innego państwa członkowskiego jest na mocy rozporządzenia sądem
właściwym do rozstrzygnięcia co do istoty sprawy. Przy wykładni tego po-
stanowienia należy odnieść się do uwag podanych wyżej w odniesieniu do
art. 31 rozporządzenia 44/2001.

3.5.4. Badanie jurysdykcji

Sądy są zobowiązane do zbadania swojej właściwości z urzędu. Sąd

stwierdza z urzędu brak swojej jurysdykcji, jeśli wystąpiono do niego o roz-
poznanie sprawy, w której według przepisów rozporządzenia jurysdykcję
ma inny sąd. Regulacja dotycząca badania jurysdykcji i dopuszczalności po-
stępowania oraz skutków zawisłości sprawy i postępowań zależnych zgodnie
z art. 16–19 została przejęta z dotychczasowego rozporządzenia 1347/2000. Od-
nośnie do środków tymczasowych przepis art. 28 ust. 2 zawiera jednak nowe
uregulowanie, na podstawie którego środki tymczasowe stosowane przez sąd
państwa członkowskiego niemającego jurysdykcji w sprawie głównej według
rozporządzenia tracą moc, jeżeli sąd państwa członkowskiego mający jurys-
dykcję w sprawie głównej z rozporządzenia sam podejmie środki, które uzna
za odpowiednie. W przypadku stwierdzenia braku jurysdykcji następuje roz-
strzygnięcie na podstawie przepisów prawa krajowego, w prawie polskim
będzie to odrzucenie pozwu na podstawie art. 1099 k.p.c. Jeżeli sąd państwa
członkowskiego ustali, że ma jurysdykcję w sprawie na podstawie rozporzą-
dzenia, wówczas będzie miał zastosowanie przepis art. 18 rozporządzenia,

badanie
jurysdykcji
z urzêdu

108

mianowicie sąd mający jurysdykcję zawiesza postępowanie do czasu ustale-
nia, że strona przeciwna miała możliwość uzyskania dokumentu wszczyna-
jącego postępowanie lub dokumentu równorzędnego w czasie umożliwia-
jącym jej przygotowanie obrony albo że podjęte zostały wszelkie niezbędne
do tego czynności. Przepis art. 19 rozporządzenia 1348/2000 wyłącza jednak
stosowanie art. 18 ust. 1 tego rozporządzenia. Jeżeli natomiast przepisy tego
ostatniego rozporządzenia nie będą miały zastosowania, stosuje się art. 15
konwencji haskiej z 15 listopada 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów
sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych, jeżeli do-
kument wszczynający postępowanie lub równorzędny miał być przekazany
za granicę zgodnie z tą konwencją.

3.5.5. Badanie dopuszczalności postêpowania

Jeżeli pozwany, zwykle zamieszkały w państwie innym niż państwo

członkowskie, w którym wytoczono powództwo, nie wda się w spór, sąd
właściwy do orzekania zawiesza postępowanie do czasu ustalenia, że miał on
możliwość otrzymania pisma wszczynającego postępowanie lub dokumentu
równorzędnego w czasie umożliwiającym mu przygotowanie obrony albo że
w tym celu podjęte zostały wszelkie niezbędne czynności.

3.5.6. Zawis³ośæ spraw i postêpowania zale¿ne

Jeżeli przed sądami różnych państw członkowskich zawisły spory doty-

czące rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa bądź odpowiedzial-
ności rodzicielskiej odnoszącej się do tego samego dziecka, o to samo roszczenie
i między tymi samymi stronami, to sąd, przed który wytoczono powództwo
później, z urzędu zawiesza postępowanie do czasu stwierdzenia właściwości
sądu, przed który wytoczono powództwo najpierw.

Warunkami zawisłości spraw w sprawach małżeńskich są tożsamość pod-

miotowa oraz czasowa uprzedniość zawisłości sprawy przed sądem jednego
z państw członkowskich. Nie wymaga się natomiast, aby chodziło o to samo
roszczenie.

Przy sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej warunki

obejmują natomiast tożsamość podmiotową (dotyczy to również dziecka),
przedmiotową i uprzednią zawisłość sprawy.

Przepis art. 16 zawiera regulację zbliżoną do art. 30 rozporządzenia

44/2001 — powództwo uważa się za wytoczone:

a) w czasie, w którym zostało wniesione do sądu pismo wszczynające po-

stępowanie lub dokument równorzędny, pod warunkiem że powód po
dokonaniu tego nie zaniedbał podjąć kroków, jakie powinien był podjąć
w celu osiągnięcia skutku w postaci doręczenia pisma pozwanemu,

b) jeśli dokument ma być doręczony przed złożeniem go w sądzie, w czasie,

kiedy został doręczony organowi odpowiedzialnemu za doręczenie, pod

dopuszczalnośæ

postêpowania

zawis³ośæ spraw

109

warunkiem że powód po dokonaniu tego nie zaniedbał podjąć kroków,
jakie powinien był podjąć w celu złożenia tego dokumentu w sądzie.

3.5.7. Skutek zawis³ości spraw oraz wyst¹pienia

postêpowañ zale¿nych

Jeżeli stwierdzona zostanie właściwość sądu, przed który najpierw wyto-

czono powództwo, to sąd, przed który wytoczono powództwo później, stwier-
dza brak swej właściwości na rzecz tego sądu. W takim przypadku strona,
która podjęła odpowiednie działania przed sądem, przed który wytoczono
powództwo później, może podjąć te działania przed sądem, przed który wy-
toczono powództwo najpierw.

Nie dojdzie do stwierdzenia braku jurysdykcji, jeśli sąd, przed który

najpierw wniesiono wniosek, uzna, że nie ma jurysdykcji w sprawie. Wów-
czas sąd, przed który wniesiono wniosek później, podejmuje zawieszone po-
stępowanie. Zawisłość spraw i postępowania zależne zostały uregulowane
podobnie jak w rozporządzeniu 44/2001 i na gruncie art. 19 podstawowymi
przesłankami uznawania konsekwencji zawisłości sprawy są: tożsamość pod-
miotowa spraw, które zawisły przed różnymi sądami państw członkowskich,
oraz uprzedniość czasowa zawisłości sprawy przed sądem jednego z państw
członkowskich w stosunku do zawisłości sprawy przed sądem innego z państw
członkowskich. Tożsamość podmiotów występuje wówczas, gdy w obydwu
sprawach stronami są te same osoby, niezależnie od tego, w jakich rolach
procesowych. Zawisłość postępowania powoduje zawieszenie postępowania
w wypadku, gdy sądy różnych państw członkowskich rozpatrują wnioski o to
samo roszczenie, jednakże dotyczy to także spraw z postępowań zależnych,
jeżeli wniesione zostały wnioski o rozwód, separację i unieważnienie mał-
żeństwa niedotyczące tego samego roszczenia. Druga sytuacja wystąpi, gdy
sprawy małżeńskie zawisłe przed sądami różnych państw członkowskich nie
dotyczą tego samego roszczenia, na przykład jedna z nich jest sprawą o roz-
wód, a druga o unieważnienie małżeństwa. Skutkiem zawisłości sprawy, ale
także wystąpienia postępowań zależnych, jest obowiązek zawieszenia postę-
powania z urzędu przez sąd, przed który wniosek został wniesiony później.
Zawieszenie ma charakter obligatoryjny i nie zależy od uznania sądu. Jeżeli
sąd stwierdzi brak swojej jurysdykcji, wnioskodawca, który złożył wniosek do
tego sądu, może przedstawić swój wniosek sądowi, przed który wniosek zło-
żono wcześniej. Przepis ten jest różnie oceniany — można go rozumieć jako
przekazanie wniosku między sądami różnych państw członkowskich. Według
drugiego poglądu przyjmuje się, że art. 19 ust. 3 nie tworzy nowej podstawy
jurysdykcji sądu, przed który wniesiono wniosek wcześniej, w sprawie obję-
tej wnioskiem, który został przekazany temu sądowi przez wnioskodawcę.
Jednocześnie przekazanie przez wnioskodawcę wniosku do sądu, do które-
go sprawę wniesiono wcześniej, wyłącza możliwość badania dopuszczalno-
ści takiego wniosku.

skutek zawis³ości
spraw oraz
postêpowañ
zale¿nych

110

3.6. Uznanie i stwierdzenie wykonalności

Generalnie należy stwierdzić, że uznanie i stwierdzenie wykonalności

orzeczeń w sprawach małżeńskich i dotyczących odpowiedzialności rodziciel-
skiej zostało przyjęte w oparciu o rozporządzenie 44/2001. Jednakże rozporzą-
dzenie respektuje także postanowienia konwencji haskiej z 19 października
1969 r. o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współ-
pracy w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej i środków ochrony dzie-
ci. Uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności będą podlegały tylko orzeczenia,
które należą do zakresu przedmiotowego czasowego i terytorialnego tego
rozporządzenia, pochodzące z państw członkowskich — niezależnie od tego,
czy przy ich wydaniu sąd państwa członkowskiego pochodzenia wywodził
swoją jurysdykcję z przepisu rozporządzenia czy z przepisów prawa krajo-
wego tego państwa. Rozporządzenie przyjmuje również regulacje zawarte
w rozporządzeniu 1347/2000, jednak z pewnymi zmianami, na przykład doty-
czącymi podstawy odmowy orzeczeń odnoszących się do odpowiedzialności
rodzicielskiej (art. 23 lit. g), związanej z niedochowaniem przez sąd państwa
członkowskiego pochodzenia trybu określonego w art. 56 uzgadniania wy-
dania orzeczenia o umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce
opiekuńczej innych państw członkowskich z właściwym organem państwa.
Tryb ten przewiduje bowiem zgodę właściwego organu państwa, czyli pań-
stwa, w którym dziecko ma zostać umieszczone, na wydanie takiego orze-
czenia. Ponadto zrezygnowano z podstawy odmowy uznania uregulowanej
w art. 16 rozporządzenia 1347/2000.

3.6.1. Zakres uznania lub stwierdzenia wykonalności

Uznawane lub wykonywane mogą być tylko takie orzeczenia, które na-

leżą do zakresu stosowania rozporządzenia (przedmiotowego, terytorialnego
i czasowego). Orzeczenie zostaje zdefiniowane jako „każde orzeczenie o roz-
wodzie, separacji lub unieważnieniu małżeństwa, jak również orzeczenie doty-
czące odpowiedzialności rodzicielskiej, wydane przez sąd państwa członkow-
skiego niezależnie od nazwy orzeczenia, wraz z określeniami wyrok, nakaz lub
decyzja”. W zakresie spraw małżeńskich uznaniu podlegają jedynie orzeczenia
pozytywne, a więc takie, których skutkiem jest rozwiązanie małżeństwa i zmia-
na w zakresie stanu cywilnego. Stwierdzenie wykonalności odnosi się tylko do
orzeczeń w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej, ponadto stwierdzeniu
wykonalności podlegają orzeczenia o kosztach postępowania.

3.6.2. Warunki uznania lub stwierdzenia wykonalności

Warunki pozytywne uznania to przynależność rozstrzygnięcia do zakre-

su stosowania rozporządzenia, spełnianie warunków wynikających z defini-
cji orzeczenia, skuteczność rozstrzygnięcia w świetle państwa pochodzenia.

uwagi ogólne

zakres uznania

lub stwierdzenia

wykonalności

warunki uznania

lub stwierdzenia

wykonalności

111

W przypadku stwierdzenia wykonalności należy stosować te same reguły,
które zostały wymienione wyżej odnośnie do uznania, a ponadto orzeczenie
musi być wykonalne w państwie pochodzenia oraz musi być spełniony wy-
móg jego doręczenia stronie przeciwnej. Warunkiem nie jest zatem prawo-
mocność orzeczenia.

3.6.3. Podstawy odmowy uznania

A. Orzeczenia, które dotyczy rozwodu, separacji lub unieważnienia mał-

żeństwa, nie uznaje się:

1) jeżeli uznanie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym pań-

stwa członkowskiego (ordre public), w którym wystąpiono o uznanie (wy-
kładnia analogiczna jak przy rozporządzeniu 44/2001);

2) jeżeli stronie przeciwnej, która nie wdała się w spór, nie doręczono do-

kumentu wszczynającego postępowanie lub dokumentu równorzędne-
go w czasie i w sposób umożliwiający jej przygotowanie obrony, chyba
że zostanie stwierdzone, iż zgadza się ona jednoznacznie z orzeczeniem
(przepis ten jest odpowiednikiem art. 34 pkt 2 rozporządzenia 44/2001,
z tym że tu wprowadza się dodatkowe ograniczenie stosowania tej pod-
stawy odmowy uznania — nie może się na nią powołać strona przeciw-
na, która zgadza się jednoznacznie z uznawanym orzeczeniem);

3) jeżeli orzeczenia nie da się pogodzić z orzeczeniem wydanym między

tymi samymi stronami w państwie członkowskim, w którym wystąpio-
no o uznanie;

4) jeżeli orzeczenia nie da się pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem wy-

danym w innym państwie członkowskim albo w państwie trzecim mię-
dzy tymi samymi stronami, o ile to wcześniejsze orzeczenie spełnia wa-
runki konieczne do jego uznania w państwie członkowskim, w którym
wystąpiono o uznanie.

Orzeczenia dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej nie uznaje się:

1) jeżeli uznanie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym pań-

stwa członkowskiego (ordre public), w którym wystąpiono o uznanie, przy
czym uwzględnić należy interes dziecka;

2) jeżeli orzeczenie — z wyjątkiem wypadków niecierpiących zwłoki —

wydane zostało bez umożliwienia dziecku jego wysłuchania, przez co
naruszone zostały istotne zasady postępowania państwa członkowskie-
go, w którym wystąpiono o uznanie (założeniem tej podstawy odmowy
uznania jest respektowanie prawa dziecka do wysłuchania jako reguły
w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej, wyjątek
może nastąpić jedynie w przypadkach niecierpiących zwłoki);

3) jeżeli osobie, która nie wdała się w spór, nie doręczono dokumentu

wszczynającego postępowanie lub dokumentu równorzędnego w cza-
sie i w sposób umożliwiający jej przygotowanie obrony, chyba że zosta-
nie stwierdzone, iż zgadza się ona jednoznacznie z orzeczeniem;

podstawy
odmowy uznania
orzeczeñ
dotycz¹cych
rozwodu,
separacji lub
uniewa¿nienia
ma³¿eñstwa

podstawy
odmowy uzna-
nia orzeczeñ
dotycz¹cych od-
powiedzialności
rodzicielskiej

112

4) na wniosek każdego, kto twierdzi, że orzeczenie narusza jego odpowie-

dzialność rodzicielską, jeżeli orzeczenie zostało wydane bez wysłuchania
tej osoby (przepis ten ma na względzie ochronę osób trzecich w stosunku
do małżonków w sytuacji, gdy wydane przy okazji sprawy małżeńskiej
orzeczenie co do odpowiedzialności rodzicielskiej narusza prawa przy-
sługujące tym osobom);

5) jeżeli orzeczenia nie da się pogodzić z późniejszym orzeczeniem doty-

czącym odpowiedzialności rodzicielskiej, wydanym w państwie człon-
kowskim, w którym wystąpiono o uznanie;

6) jeżeli orzeczenia nie da się pogodzić z późniejszym orzeczeniem doty-

czącym odpowiedzialności rodzicielskiej, wydanym w innym państwie
członkowskim albo w państwie trzecim, w którym dziecko ma zwyczaj-
ny pobyt, o ile to późniejsze orzeczenie spełnia warunki konieczne do
jego uznania w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uzna-
nie (przepisy te kładą nacisk na to, aby orzeczenie niedające się pogo-
dzić z uznawanym orzeczeniem było „późniejsze” — przyjęcie tej reguły
wynika z faktu, że ewentualne wcześniejsze orzeczenia powinny zostać
uwzględnione już w czasie wydawania uznawanego orzeczenia; ponad-
to w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej decydować
powinien aktualny stan rzeczy, któremu z reguły bliższe jest późniejsze
orzeczenie);

7) jeśli nie przestrzegano procedury przewidzianej w art. 56 rozporządze-

nia, dotyczącej umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczej lub rodzi-
nie zastępczej.

W żadnym wypadku orzeczenia podlegające uznaniu lub wykonaniu nie

podlegają kontroli merytorycznej w toku postępowania w przedmiocie uzna-
nia lub stwierdzenia wykonalności. Podstawy odmowy uznania są brane pod
uwagę z urzędu przez sąd.

3.6.4. Tryb uznania

Uznawanie orzeczeń nie wymaga przeprowadzania dodatkowego spe-

cjalnego postępowania. Podobnie jak w rozporządzeniu 44/2001, i tu mamy do
czynienia z zasadą automatycznego uznania. W szczególności nie jest wyma-
gana żadna procedura (postępowanie delibacyjne) w celu uaktualnienia ksiąg
stanu cywilnego państwa członkowskiego na podstawie orzeczenia w sprawie
rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa wydanego w innym pań-
stwie członkowskim, które jest prawomocne. Należy stwierdzić, że każda ze
stron może jednak złożyć wniosek o uznanie lub nieuznanie orzeczenia (właś-
ciwość miejscową sądu ustala się na podstawie prawa wewnętrznego państwa
członkowskiego, w którym toczy się postępowanie w sprawie o uznanie lub
nieuznanie orzeczenia), o ile ma w tym interes. Badanie uznania orzeczenia
jest także dopuszczalne, jeżeli przed sądem państwa członkowskiego kwestię
uznania należy rozstrzygnąć jako kwestię wstępną. Nie jest przy tym istot-

uznanie ex lege

113

ne, czy sąd ten jest rzeczowo właściwy do rozpoznania tej sprawy (o uzna-
nie) według prawa krajowego. Strona wnioskująca o uznanie lub nieuznanie
orzeczenia lub wnosząca o stwierdzenie wykonalności zobowiązana jest do
przedstawienia:

− odpisu orzeczenia spełniającego warunki wymagane do uznania go za

posiadające moc dowodową oraz

− zaświadczenia, które wystawia właściwy sąd albo inny organ państwa

członkowskiego pochodzenia na wniosek strony zgodnie z formularzem
zawartym w załączniku I (orzeczenia w sprawach małżeńskich) lub w za-
łączniku II (orzeczenia w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej).
W przypadku orzeczenia wydanego w postępowaniu zaocznym strona,
która stara się uzyskać uznanie orzeczenia lub stwierdzenie jego wyko-
nalności, zobowiązana jest ponadto do przedstawienia: oryginału lub
uwierzytelnionego odpisu dokumentu, z którego wynika, że dokument
wszczynający postępowanie lub dokument równorzędny został doręczo-
ny stronie, która nie wdała się w spór, lub dokumentu, z którego wynika,
że strona przeciwna jednoznacznie zgadza się z orzeczeniem. W razie
braku tych dokumentów sąd może wyznaczyć termin do ich przedstawie-
nia lub poprzestać na dokumentach równorzędnych albo nawet zwolnić
od tego obowiązku, jeżeli dalsze wyjaśnienie uzna za niekonieczne.

3.6.5. Postêpowanie o stwierdzenie wykonalności

Orzeczenia o wykonywaniu władzy rodzicielskiej wydane w jednym

państwie członkowskim i w tym państwie wykonalne oraz te, które zostały
doręczone, będą wykonywane w innym państwie członkowskim na wniosek
uprawnionego (art. 28 ust. 1). Do postępowania w sprawie składania wniosku
stosuje się prawo państwa członkowskiego, w którym orzeczenie ma być wy-
konane. Do wniosku należy dołączyć odpis orzeczenia spełniającego warunki
wymagane do uznania go za posiadające moc dowodową oraz zaświadczenie.
Wnioskodawca ma obowiązek wskazania adresu do doręczeń w okręgu sądu,
do którego składa wniosek. Jeśli prawo państwa wykonania tego nie przewi-
duje, wskazuje pełnomocnika do doręczeń, podobnie jak w przypadku roz-
porządzenia 44/2001. Wniosek składa się do sądu wskazanego w załączniku
do rozporządzenia — w Polsce będzie to sąd okręgowy. W pierwszej instancji
jest to postępowanie jednostronne (ex parte), tzn. toczące się bez udziału dru-
giej strony. Ta ostatnia nie może więc na tym etapie składać oświadczeń ani
przedstawiać wniosków. W praktyce nie można jej zawiadomić o posiedzeniu
wyznaczonym w celu rozpoznania wniosku. O terminie tego posiedzenia na-
leży jednak zawiadomić wnioskodawcę. Należy jednak podkreślić, że w od-
różnieniu od rozporządzenia 44/2001, przyczyny odmowy wykonania orze-
czenia są badane już w postępowaniu w pierwszej instancji.

postêpowanie
o stwierdzenie
wykonalności

114

3.6.6. Postêpowanie odwo³awcze

Każda ze stron może wnieść środek zaskarżenia od wydanego w pierw-

szej instancji orzeczenia rozstrzygającego o wniosku o stwierdzenie wyko-
nalności. Środek zaskarżenia wnosi się do sądów wskazanych w załączniku.
W Polsce będą to sądy apelacyjne, a środek zaskarżenia to zażalenie. Termin na
wniesienie zażalenia jest analogiczny jak w przypadku rozporządzenia 44/2001,
czyli dla wnioskodawcy jest to siedem dni od dnia zawiadomienia go o po-
stanowieniu, a w przypadku dłużnika jest to miesiąc od dnia doręczenia mu
orzeczenia. Jeżeli natomiast dłużnik ma miejsce zwyczajnego pobytu w innym
państwie członkowskim niż to, którego sąd rozpoznaje wniosek o stwierdze-
nie wykonalności, wówczas termin ten wynosi najwyżej dwa miesiące i nie
może ulec przedłużeniu. Środek zaskarżenia wnosi się do sądu wskazanego
w rozporządzeniu bezpośrednio, czyli w Polsce bezpośrednio do Sądu Ape-
lacyjnego z pominięciem sądu okręgowego, który rozpoznawał w pierwszej
instancji wniosek o stwierdzenie wykonalności orzeczenia. Jeżeli sąd oddalił
wniosek o exequatur, dłużnik zostaje wezwany do wdania się w spór przed
sądem odwoławczym. Jeżeli tego nie uczyni, postępuje się zgodnie z art. 18
i bada się dopuszczalność postępowania z uwagi na doręczenie dłużnikowi
pisma wszczynającego postępowanie lub mu równorzędnego. Orzeczenie wy-
dane w następstwie rozpoznania zażalenia może być zaskarżane dalej, przy-
sługuje bowiem skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego. Sądy rozpatrujące
sprawę w drugiej i trzeciej instancji mogą zawiesić postępowanie na wniosek
strony, przeciwko której wniesiony został wniosek o wykonanie, jeżeli w pań-
stwie członkowskim pochodzenia został wniesiony od orzeczenia zwyczajny
środek zaskarżenia lub jeżeli termin do wniesienia takiego środka zaskarżenia
jeszcze nie upłynął. W tym ostatnim wypadku sąd może wyznaczyć termin,
w którym środek zaskarżenia powinien być wniesiony.

3.6.7. Zniesienie exequatur

Ciekawym rozwiązaniem jest ustanowienie odrębnego trybu wykony-

wania orzeczeń dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (art. 40–45), czyli
orzeczeń o prawie do osobistej styczności z dzieckiem oraz orzeczeń nakazują-
cych wydanie dziecka. Przepis art. 11 ust. 8 dotyczy sytuacji, w której najpierw
wydano orzeczenie odmawiające zarządzenia wydania dziecka w trybie art. 13
konwencji haskiej z 25 października 1980 r., dotyczącej cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę, a później wydano orzeczenie nakazują-
ce takie wydanie. Jeżeli orzeczenie wydane później zostało wydane zgodnie
z przepisami jurysdykcyjnymi rozporządzenia, to będzie objęte właśnie tym
szczególnym trybem wykonania. Cechą charakterystyczną tego trybu jest re-
zygnacja z uzyskania stwierdzenia wykonalności orzeczenia w państwie jego
wykonania jako przesłanki rozpoczęcia egzekucji. Uznanie oraz stwierdzenie
wykonalności tego orzeczenia występuje wyłącznie na podstawie stosownego
zaświadczenia sporządzonego w państwie członkowskim pochodzenia, przy

postêpowanie

odwo³awcze

przypadki

zniesienia

exequatur

115

czym zgodnie z art. 41 ust. 1 i art. 42 ust. 1 nie przysługują środki odwoław-
cze. Wystawienie zaświadczenia w państwie członkowskim pochodzenia orze-
czenia jest uzależnione od spełnienia szczególnych przesłanek z art. 41 ust. 1
lit. a–c, jeżeli dotyczy to orzeczeń obejmujących prawo do osobistej styczności
z dzieckiem, albo przesłanek określonych w art. 42 ust. 2 lit. a–c w przypadku
orzeczeń zarządzających wydanie dziecka. Przesłanki te odnoszą się jedynie
do możliwości przesłuchania dziecka oraz obrony. Powyższe zaświadczenie,
podobnie jak w przypadku rozporządzenia 805/2004 czy 44/2001, stanowi za-
łącznik do tego rozporządzenia. Będą to załączniki III lub IV w zależności od
tego, czy orzeczenie dotyczy osobistej styczności z dzieckiem czy zarządze-
nia wydania dziecka. Dopuszczalne jest sprostowanie zaświadczenia, stosuje
się wówczas przepisy sądu państwa członkowskiego pochodzenia orzecze-
nia. Zaświadczenie nie podlega żadnym środkom zaskarżenia — wynika to
wprost z art. 43 rozporządzenia. Należy zauważyć, że ten nowy tryb wyko-
nania orzeczeń jest zbliżony do tego, który został uregulowany w rozporzą-
dzeniu 805/2004 o europejskim tytule egzekucyjnym, z tym że podobnie jak
w cytowanym rozporządzeniu, ma on charakter fakultatywny, strony mogą
bowiem wybrać uzyskanie stwierdzenia wykonalności na podstawie uregu-
lowań ogólnych, co wynika z art. 40 ust. 2 rozporządzenia. Zgodnie z art. 47
ust. 1 i 2 stosuje się przepisy procesowe państwa wykonania orzeczenia, nie-
zależnie od pochodzenia danego orzeczenia. Przesłanką negatywną wykona-
nia orzeczenia w trybie art. 40–45 rozporządzenia może być niezgodność tego
orzeczenia z innym, późniejszym i wykonalnym orzeczeniem. Przepis art. 48
rozporządzenia umożliwia również sądom państwa członkowskiego wykona-
nie orzeczenia poprzez określenie praktycznych warunków wykonania prawa
do osobistej styczności z dzieckiem, jeżeli koniecznych środków nie podjęto
już w orzeczeniu sądu dla sprawy głównej lub podjęto je w niedostatecznym
stopniu. Regulowanie tych praktycznych warunków nie może jednak naruszyć
istoty samego orzeczenia. Jeżeli natomiast sądy państwa członkowskiego właś-
ciwe do rozpoznania sprawy głównej wydały orzeczenie, wówczas te praktycz-
ne warunki wykonania prawa do osobistej styczności z dzieckiem tracą moc.

Rozporządzenie przewiduje także nową instytucję współpracy organów

państw członkowskich w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzi-
cielskiej. Mianowicie, zgodnie z art. 53, każde państwo członkowskie w wy-
znacza jeden lub więcej organów centralnych, które pomagają w stosowaniu
rozporządzenia, oraz ustala ich właściwość miejscową i rzeczową. Rozporzą-
dzenie reguluje także zadania organów centralnych w zakresie współpracy
— w szczególności chodzi tutaj o udostępnianie informacji o krajowych prze-
pisach prawnych i postępowaniu, jak również o obowiązek podejmowania
środków prawnych w celu lepszej realizacji tego rozporządzenia, przy czym
wykorzystuje się tutaj Europejską Sieć Sądowniczą ds. Cywilnych i Handlo-
wych, ustanowioną decyzją 470/2001/WE. Ciekawym rozwiązaniem przyjętym
w zakresie tej współpracy jest zasięgnięcie przez sąd, który rozważa — zgod-
nie z art. 8–15 rozporządzenia — umieszczenie w placówce opiekuńczej albo
rodzinie zastępczej dziecka, które powinno być umieszczone w innym pań-

116

stwie członkowskim, rady organu centralnego albo innego właściwego orga-
nu państwa członkowskiego. Orzeczenie o umieszczeniu dziecka, zgodnie
z art. 56 ust. 1, może być wydane we wzywającym państwie członkowskim,
tylko gdy właściwy organ państwa wzywającego zgodził się na takie umiesz-
czenie. Tryb konsultacji i sposób uzyskania zgody podlegają przepisom prawa
krajowego państwa wezwanego. Ponadto każdy podmiot odpowiedzialności
rodzicielskiej może, zgodnie z art. 55, przedstawić wniosek o udzielenie pomo-
cy każdemu organowi centralnemu państwa członkowskiego, na terytorium
którego dziecko ma zwyczajny pobyt albo w którym się znajduje. Do takiego
wniosku powinny być dołączone wszelkie posiadane informacje, które mogą
ułatwić rozpoznanie wniosku. Jeżeli wniosek o uznanie i wykonanie orzecze-
nia odnoszącego się do odpowiedzialności rodzicielskiej należy do zakresu
tego rozporządzenia, wówczas podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej musi
dołączyć zaświadczenie zgodnie z art. 39 albo art. 42 ust. 2. Każde państwo
członkowskie ma obowiązek poinformować Komisję o języku lub językach
urzędowych do kontaktów z organami centralnymi.

3.7. Stosunek do innych regulacji prawnych

Rozporządzenie zastępuje konwencje obowiązujące między dwoma lub

więcej państwami członkowskimi, dotyczące tych samych zagadnień.

Rozporządzenie ma pierwszeństwo przed następującymi konwencjami

— w takim zakresie, w jakim dotyczą one spraw będących przedmiotem ni-
niejszego rozporządzenia:

− konwencja haska z 5 października 1961 r. dotycząca uprawnień organów

oraz prawa stosowanego w odniesieniu do ochrony nieletnich,

− konwencja luksemburska z 8 września 1967 r. w sprawie uznawania de-

cyzji odnoszących się do ważności małżeństw,

− konwencja haska z 1 czerwca 1970 r. o uznawaniu rozwodów i separacji,

− europejska konwencja z 20 maja 1980 r. o uznawaniu i wykonywaniu

orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy
nad dzieckiem,

− konwencja haska z 25 października 1980 r. o cywilnych aspektach upro-

wadzenia dziecka za granicę.

Natomiast jeśli chodzi o relację rozporządzenia do konwencji haskiej

z 19 października 1996 r. w sprawie jurysdykcji, właściwego prawa, uznawa-
nia, wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie odpowiedzialności
rodzicielskiej oraz środków ochrony dziecka, to ma ono pełne zastosowanie,
jeżeli dziecko, którego działania prawne dotyczą, zwykle zamieszkuje w pań-
stwie członkowskim. Regulacje dotyczące uznawania i wykonywania orzeczeń
znajdują również zastosowanie, jeśli orzeczenie wydał sąd państwa członkow-
skiego, nawet jeżeli dziecko, którego działania prawne dotyczą, ma miejsce
stałego pobytu na terytorium państwa trzeciego, będącego umawiającą się
stroną wspomnianej konwencji.

stosunek do

innych regulacji

117

4. Wspó³praca pañstw cz³onkowskich

w zakresie dorêczeñ oraz przeprowadzania dowodów

w sprawach cywilnych lub handlowych

4.1. Dorêczenie dokumentów s¹dowych i pozas¹dowych

4.1.1. Rozwój regulacji dotycz¹cych dorêczania dokumentów s¹dowych

W traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską projektodawcy nie

przewidzieli żadnych unormowań odnoszących się do współpracy sądowej
w sprawach cywilnych, a tym bardziej karnych. W tamtym okresie wśród po-
lityków i prawników panował pogląd, że kwestie te powinny podlegać wy-
łącznej prerogatywie państw członkowskich. Artykuł 220 TWE wprowadzał
wyłącznie marginalne uregulowania tych zagadnień, a mianowicie odnosił się
tylko do uproszczenia procedury uznawania i wykonywania orzeczeń sądów
państw członkowskich. Na podstawie powołanego przepisu Komisja Europej-
ska zainicjowała prace nad konwencją brukselską (o jurysdykcji i wykonywa-
niu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych) z 27 września
1968 r., a następnie konwencją z Lugano z 16 września 1988 r. o jurysdykcji
i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych,
umożliwiającą państwom należącym do EFTA, a pozostającym poza Wspólno-
tą Europejską, integrację procesową w tym zakresie. Pierwsza próba przenie-
sienia kompetencji prawodawczych w dziedzinie „wymiaru sprawiedliwości
i spraw wewnętrznych” na poziom europejski miała miejsce w traktacie o Unii
Europejskiej (traktacie z Maastricht), który regulował te kwestie w ramach III
filaru. Dopiero w rezultacie uchwalenia traktatu amsterdamskiego nastąpiło
przesunięcie odpowiedzialności za „współpracę sądową w sprawach cywil-
nych” z III filaru Unii Europejskiej do filaru I (por. M. Mataczyński, Współpraca
sądowa w sprawach cywilnych i handlowych (w:) Unia Europejska. Prawo instytucjo-
nalne i gospodarcze, red. A. Łazowski, Warszawa 2005, s. 1216). Przedstawiona
geneza integracji w zakresie prawa wspólnotowego przyczyniła się do roz-
woju współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych, przejawia-
jącego się w poprawie i uproszczeniu systemu ponadgranicznego doręczania
dokumentów sądowych i pozasądowych oraz współpracy w zakresie groma-
dzenia i przeprowadzania dowodów, uznawania i wykonywania orzeczeń
w sprawach cywilnych i handlowych, a także we wspieraniu i ujednolicaniu
obowiązujących w państwach członkowskich norm kolizyjnych i jurysdyk-
cyjnych oraz eliminowaniu przeszkód prawidłowego funkcjonowania postę-
powań cywilnych (por. 65 TWE).

Rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 z 29 maja 2000 r. o doręczaniu

dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlo-
wych w państwach członkowskich weszło w życie 31 maja 2001 r. (art. 25).
W stosunku do Polski obowiązuje od 1 maja 2004 roku, tj. od daty naszej ak-
cesji do Unii Europejskiej.

geneza

118

Przystępując do analizy rozwoju regulacji prawnych w zakresie proble-

matyki doręczania dokumentów, wskazać należy, że pierwszym aktem prawa
międzynarodowego odnoszącym się do rozpatrywanych zagadnień była kon-
wencja haska dotycząca procedury cywilnej z 1905 r. (Dz. U. z 1926 r. Nr 126,
poz. 734 i 735 z późn. zm.). Obecnie konwencja ta obowiązuje jedynie w rela-
cjach pomiędzy Polską a Islandią, bowiem zastąpiona została przez konwencję
haską z 3 marca 1954 r. dotyczącą procedury cywilnej, która odgrywa ważną
rolę w dziedzinie unormowań dotyczących postępowania cywilnego w sfe-
rze stosunków międzynarodowych. W stosunku do Polski weszła ona w życie
13 marca 1963 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 90 z późn. zm. i poz. 91).

Kolejnym krokiem w rozwoju regulacji międzynarodowych, bezpośred-

nio odnoszącym się już do kwestii doręczania dokumentów sądowych, było
przyjęcie konwencji haskiej z 15 listopada 1965 r. o doręczaniu dokumentów
sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz. U.
z 2000 r. Nr 87, poz. 968 i 969), obowiązującej Polskę od 1 września 1996 r. Akt
ten stanowił w istocie podstawę dokonywania doręczeń dokumentów w spra-
wach cywilnych i handlowych między wszystkimi państwami członkowskimi
Unii Europejskiej, z wyjątkiem Austrii i Węgier (w tym zakresie nadal wiązała
Polskę konwencja haska z 1954 r.) oraz Malty. Ponadto Polska zawarła szereg
umów dwustronnych, ale tylko w relacjach pomiędzy Polską a Węgrami, Cze-
chami i Słowacją oraz Niemcami obowiązywały zasady bezpośredniego poro-
zumiewania się sądów w zakresie doręczenia dokumentów, a zatem system
rekwizycji, przyjęty następnie w rozporządzeniu 1348/2000. Podkreślenia wy-
maga również fakt, że układ z Niemcami dotyczący procedury cywilnej stano-
wił podstawę do ustanawiania dwujęzycznych wzorów wniosków (wniosek
o doręczenie i dowód doręczenia), a także słowniczka pojęć prawnych, który
ułatwiać miał jego wypełnianie.

W ramach Wspólnot Europejskich prowadzone były prace nad stworze-

niem konwencji zajmującej się problematyką doręczeń dokumentów w spra-
wach cywilnych i handlowych pomiędzy państwami członkowskimi. Ich
efektem było przygotowanie projektu podpisanego przez ówczesne państwa
członkowskie Unii Europejskiej w Brukseli 26 maja 1997 r. Tak więc, podobnie
jak inne zagadnienia z zakresu współpracy sądowej w sprawach cywilnych,
również wspomniane kwestie zostały unormowane w drodze umowy mię-
dzynarodowej, podpisanej przez państwa członkowskie. Z tych względów,
na podstawie wprowadzonych przez traktat z Maastricht z 1992 r. przepi-
sów o współpracy sądowej, należących w tamtym czasie jeszcze do III filaru,
podpisano konwencję o doręczaniu dokumentów sądowych i pozasądowych
w sprawach cywilnych lub handlowych w państwach członkowskich Unii Eu-
ropejskiej (por. M. Mataczyński, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i han-
dlowych..., s. 1251). Równocześnie sporządzono sprawozdania wyjaśniające,
wzorowane na sprawozdaniach towarzyszących konwencjom brukselskiej
i lugańskiej (Dz. Urz. UE C 261 z 27.08.1997, s. 26), a państwa członkowskie
podpisały protokół o przekazaniu Trybunałowi Sprawiedliwości WE kompe-
tencji do wykładni postanowień konwencji.

dotychczasowe

regulacje

119

Konwencja brukselska nigdy nie weszła w życie z uwagi na niewystar-

czająca liczbę ratyfikacji. W rezultacie, na mocy traktatu amsterdamskiego,
problematyka współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych
przeszła do filaru wspólnotowego (art. 61 lit. c i art. 65). Pojawiła się również
możliwość stosowania instrumentów wspólnotowego prawa pochodnego,
co zaowocowało uchwaleniem przez Radę UE, na podstawie art. 61 lit. c oraz
art. 67 ust. 1 TWE, rozporządzenia regulującego omawianą materię. Nato-
miast unormowania konwencji brukselskiej niemal w całości zostały włączo-
ne w tekst rozporządzenia 1348/2000 (por. pkt 5 motywów rozporządzenia).
Rozporządzenie obowiązuje zatem i jest bezpośrednio stosowane we wszyst-
kich państwach członkowskich (z wyjątkiem Danii), bez konieczności jego
dodatkowej ratyfikacji.

4.1.2. Cele regulacji

Głównym celem rozporządzenia jest wprowadzenie jednolitego systemu

doręczeń pism sądowych i pozasądowych pomiędzy państwami członkowski-
mi Unii Europejskiej, w celu uniknięcia opóźnień wynikających z przekazy-
wania ich pomiędzy kolejnymi pośrednikami. Realizacji tego założenia służyć
ma wprowadzenie bezpośrednich powiązań między osobami lub organami
odpowiedzialnymi za przekazywanie (jednostkami przekazującymi) oraz od-
powiadającymi im jednostkami przyjmującymi, zajmującymi się doręczaniem
dokumentów w państwie członkowskim, w którym znajduje się siedziba od-
biorcy. Do wyłącznej kompetencji państwa członkowskiego należy wyzna-
czenie właściwych jednostek, którymi najczęściej zostają jednak już istniejące
podmioty, tj. sądy, komornicy sądowi lub inne organy.

Rozporządzenie umożliwia także bezpośrednie przesyłanie dokumentów

sądowych za pośrednictwem placówki pocztowej państwa przyjmującego. Ze
względów bezpieczeństwa niemal wszystkie państwa członkowskie wymagają
korzystania z listów poleconych z potwierdzeniem odbioru.

System rekwizycji wprowadzony rozporządzeniem 1348/2000 oparty jest

na ustandaryzowanych formularzach zapewniających stronom oraz organom
postępowania uproszczony sposób składania wniosków o doręczenie. Prze-
widziano także wprowadzenie instrukcji zawierającej wykaz jednostek przyj-
mujących w każdym państwie członkowskim. Wprowadzone instrumenty
uwzględniają interesy obu stron postępowania, tj. umożliwiają uproszczenie
i przyśpieszenie procedury, a w efekcie szybsze wydanie orzeczenia przez sąd
oraz zapewniają realizację prawa do obrony przysługującego przeciwnikowi
procesowemu. W tym ujęciu rozporządzenie zawiera rozwiązania urzeczywist-
niające założone cele (por. motywy), a jednocześnie ograniczające znaczenie
interesów państw członkowskich wobec rezygnacji z klauzuli porządku pub-
licznego jako podstawy odmowy dokonania doręczenia.

cele regulacji

120

4.1.3. Przedmiot regulacji i zakres zastosowania

Rozporządzenie ma zastosowanie w sprawach cywilnych lub handlo-

wych, w których dokument sądowy lub pozasądowy ma być przekazany z jed-
nego państwa członkowskiego do innego celem doręczenia. Przepisy nie defi-
niują pojęcia sprawy cywilnej ani handlowej. Wnioskować należy, że nie ma
ono zastosowania do spraw o charakterze publicznoprawnym, na przykład
spraw administracyjnych, podatkowych czy też celnych, niezaliczanych na
gruncie przepisów europejskich do prawa cywilnego lub handlowego, w od-
różnieniu od systemu common law, który nie przewiduje podziału na prawo
publiczne i prywatne.

Do pojęcia sprawy cywilnej lub handlowej prawo wspólnotowe odwołuje

się powszechnie, wobec czego ETS wielokrotnie zajmował się jego wykładnią,
głównie na kanwie rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r.
w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania
w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 12/1 z 16.01.2001). Arty-
kuł 1 powołanego rozporządzenia wskazuje, że znajduje ono zastosowanie
w sprawach cywilnych i handlowych niezależnie od rodzaju sądu. Nie obej-
muje natomiast zakresem swego zastosowania w szczególności spraw podat-
kowych, celnych i administracyjnych. Nadto w ust. 2 rozporządzenia określo-
no, że jego przepisów nie stosuje się do:

– stanu cywilnego, zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych,

jak również ustawowego przedstawicielstwa osób fizycznych, stosunków
majątkowych wynikających z małżeństwa oraz do prawa spadkowego,
włącznie z testamentami,

– upadłości, układów i innych podobnych postępowań,
– ubezpieczeń społecznych,
– sądownictwa polubownego.

Wskazana opozycja do spraw o charakterze publicznoprawnym podyk-

towana została właśnie odmiennym rozumieniem prawa publicznego w kra-
jach systemu kontynentalnego oraz systemu common law. Omawiane wcześniej
rozporządzenie 1348/2000 nie zawiera negatywnego katalogu spraw wyłączo-
nych spod jego zastosowania, co oznacza, że stosuje się je także, gdy doręczenie
ma nastąpić na potrzeby spraw wymienionych w art. 1 ust. 2 rozporządzenia
„Bruksela I”. Tym bardziej, że jurysdykcja w sprawach małżeńskich i dotyczą-
cych odpowiedzialności rodzicielskiej za wspólne dzieci małżonków objęta jest
unormowaniem rozporządzenia „Bruksela II”, którego przepisy, obowiązujące
od 1 marca 2005 r., mają zastosowanie także do spraw z zakresu odpowiedzial-
ności rodzicielskiej, prowadzonych niezależnie od toczącego się postępowania
ze stosunków między małżonkami. W tym ujęciu stosowanie rozporządzenia
„Bruksela I” do stosunków z zakresu prawa rodzinnego zostało wprost wyłą-
czone, wobec samodzielnej i wyczerpującej regulacji.

Analiza orzecznictwa ETS prowadzi do wniosku, że „sprawy cywilne”

obejmują także sprawy alimentacyjne (por. orzeczenie ETS z 6 marca 1980 r.

przedmiotowy

zakres regulacji

sprawa cywilna

i handlowa

121

w sprawie Jacques De Cavel v. Louise De Cavel, Rs 120/79, europa.eu.int/eur-
lex/en/index.html), sprawy z zakresu prawa pracy (por. orzeczenie ETS z 13 li-
stopada 1979 r. w sprawie Sanicentral v. Collin, Rs 25/79, europa.eu.int/eur-
lex/en/index.html), powództwa adhezyjne dochodzone przed sądem karnym
(por. orzeczenie ETS z 21 kwietnia 1993 r. w sprawie Sonntag v. Waidmann,
C–172/92, europa.eu.int/eur-lex/en/index.html). W praktyce mogą również wy-
stąpić problemy z ustaleniem, czy omawiany akt prawny znajduje zastoso-
wanie do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. Wydaje się, że można
uznać, iż sprawy między organem właściwym w sprawach ubezpieczeń spo-
łecznych a uprawnionym do świadczenia nie będą miały charakteru spraw
cywilnych. Sprawami takimi mogą być natomiast sprawy regresowe między
organem publicznym, który wypłacił świadczenie uprawnionemu, a zobowią-
zanym do świadczenia na rzecz uprawnionego (zob. wyrok ETS z 14 listopada
2002 r. w sprawie Gemeente Steenbergen v. Luc Baten, C–271/00, za: K. Weitz,
Współpraca państw członkowskich w zakresie doręczeń oraz przeprowadzania dowo-
dów w sprawach cywilnych i handlowych (w:) A. Wróbel, Stosowanie prawa Unii
Europejskiej..., s. 700). Dokonując wykładni pojęcia sprawy cywilnej i handlo-
wej, należy uwzględnić pogląd wyrażony w wielu orzeczeniach ETS, zgodnie
z którym pojęcie to rozumieć należy autonomicznie, tzn. uwzględniając cele
i zasady konkretnej regulacji, do której ma się ono odnosić (zob. orzeczenie
ETS z 14 października 1976 r. w sprawie LTU v. Eurocontrol, 29/76, Slg. 1976,
1541; orzeczenie ETS z 16 grudnia 1980 r. w sprawie Niederlande v. Rueffer,
814/79, Slg. 3807). W tym znaczeniu brak katalogu spraw, do których zastoso-
wanie znajdować miało omawiane rozporządzenie, oznacza, że ostatecznie
decydować o tym powinny względy praktyczne. Niewątpliwie znaczenie tej
regulacji dla ekonomiki toczącego się postępowania jest ogromne, toteż za-
sadne wydaje się stosowanie wykładni rozszerzającej, umożliwiającej obję-
cie jego zakresem wielu rodzajów spraw. Decydującym kryterium powinien
być element prawa prywatnego występujący w danym stosunku prawnym,
umożliwiający korzystanie w toczącym się postępowaniu ze zintegrowanego
systemu doręczeń dokumentów sądowych i pozasądowych.

Rozporządzenie znajduje zastosowanie wyłącznie, gdy doręczony ma

zostać dokument sądowy lub pozasądowy. Pojęcie „dokument sądowy” od-
nosi się do wszystkich dokumentów sporządzonych w toku postępowania
sądowego, zarówno w fazie wszczęcia postępowania, jak i przy jego zakoń-
czeniu. Dotyczy to nie tylko dokumentów sporządzonych przez sąd, ale rów-
nież pism wniesionych przez strony oraz innych pism procesowych, m.in.
zawiadomień o posiedzeniach. „Dokumenty pozasądowe” nie odnoszą się
natomiast bezpośrednio do konkretnego postępowania sądowego, aczkolwiek
są z nim powiązane. Są to dokumenty, dla których prawo krajowe państwa
członkowskiego przewiduje sformalizowany sposób doręczania, podobny
do sposobu doręczania dokumentów sądowych. W praktyce, wśród doku-
mentów pozasądowych, o których doręczanie mogą występować sądy pol-
skie, wymienić należy dokumenty dotyczące postępowania egzekucyjnego
prowadzonego przez komornika, protesty wekslowe, wykonalne akty nota-

dokument s¹dowy

122

rialne oraz ich wypisy (por. art. 102 § 1 oraz 110 § 1 i 2 ustawy z dnia 14 lu-
tego 1991 r. — Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369
z późn. zm.), a także orzeczenia sądów arbitrażowych. Pomocny w ustaleniu
katalogu dokumentów podlegających doręczeniu w trybie rozporządzenia
będzie glosariusz sporządzony na postawie art. 17 lit. b przez Komisję. Arty-
kuł 17 i 18 stanowią przepisy wykonawcze, nakładające na Komisję obowiązki
informacyjne i aktualizacyjne. Na ich podstawie, decyzją z 3 kwietnia 2002 r.
(uzupełniającą decyzję z 25 września 2001 r. o informacje przekazane przez
RFN), Komisja przyjęła informator o jednostkach przyjmujących oraz glosa-
riusz o dokumentach, które mogą być doręczone zgodnie z rozporządzeniem
(Dz. Urz. L 298 z 15.11.2001, s. 1).

Rozporządzenie ma zastosowanie, jeżeli dokument sądowy lub pozasą-

dowy zostaje przekazany do innego państwa członkowskiego w celu doręcze-
nia. W każdym przypadku prawo krajowe państw członkowskich decyduje
o tym, czy dany dokument pozasądowy wymaga zastosowania procedury do-
ręczeniowej (lex fori). Na gruncie prawa polskiego rozporządzenie znajdzie za-
stosowanie, jeśli adresat określonego dokumentu sądowego lub pozasądowego
ma miejsce zamieszkania lub siedzibę w jednym z państw członkowskich UE,
z wyjątkiem Danii. Rozporządzenie nie wyklucza również stosowania fikcji
doręczenia, jeśli prawo krajowe dopuszcza rozwiązania polegające na tym, że
dokument uważa się za doręczony w razie zaistnienia określonego zdarzenia,
z którym prawo łączy taki skutek (por. K. Weitz, Współpraca państw członkow-
skich w zakresie doręczeń..., s. 701; J. Ciszewski, Doręczanie dokumentów sądowych
i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych w państwach UE. Komentarz,
Warszawa 2005, s. 38). Z punktu widzenia prawa polskiego fikcję doręczenia
przewiduje art. 1135 § 2 k.p.c., w razie niewskazania przez stronę postępowa-
nia pełnomocnika do doręczeń. Wydaje się jednak, że skoro z dniem 1 maja
2004 r. rozporządzenie wyłączyło dokonywanie doręczeń za pośrednictwem
Ministerstwa Spraw Zagranicznych w stosunku do osób posiadających miejsce
zamieszkania lub siedzibę w jednym z państw członkowskich UE, to względy
teleologiczne wymagają całościowego stosowania omawianej regulacji, tym
bardziej że umożliwia ona sądowi prowadzącemu postępowanie bezpośrednie
doręczenie dokumentów adresatowi przez placówkę pocztową, co znacząco
przyśpiesza i upraszcza całą procedurę.

Rozporządzenie nie będzie natomiast miało zastosowania, jeżeli nie za-

chodzi konieczność przekazania dokumentu za granicę w celu doręczenia,
mimo że strona ma za granicą miejsce zamieszkania lub zwyczajnego poby-
tu. Sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy strona ustanowi pełnomocnika pro-
cesowego lub pełnomocnika do doręczeń w kraju, w którym toczy się postę-
powanie, albo ma w tym kraju miejsce pobytu czasowego (por. J. Ciszewski,
Doręczanie dokumentów sądowych i pozasądowych..., s. 38).

Zgodnie z art. 1 ust. 2 rozporządzenie nie ma zastosowania, gdy nie jest

znany adres odbiorcy dokumentu, bowiem nie jest możliwe obciążenie jed-
nostki przyjmującej odpowiedzialnością za dokonanie doręczenia. Natomiast
doręczenie w trybie rozporządzenia będzie możliwe, jeśli we wniosku o dorę-

123

czenie wskazano adres odbiorcy, jednak okazał się on nieprawidłowy. W ta-
kich sytuacjach o sposobie doręczenia decydować będzie prawo krajowe (lex
fori) państwa członkowskiego jednostki przyjmującej. W Polsce w grę może
wchodzić doręczenie w trybie art. 143–145 k.p.c. (por. K. Weitz, Współpraca
państw członkowskich w zakresie doręczeń..., s. 702). Ten sam łącznik zastosować
należy do określenia, gdzie doręczenie powinno nastąpić, tzn. w miejscu za-
mieszkania, w miejscu stałego pobytu, w miejscu zwyczajnego lub też czaso-
wego pobytu odbiorcy.

Pod względem terytorialnym rozporządzenie ma zastosowanie w sto-

sunkach między państwami członkowskimi (art. 299 TWE). Oznacza to, że
zarówno państwo przekazujące (państwo występujące z wnioskiem o doko-
nanie doręczenia), jak i państwo przyjmujące (państwo wykonujące na swoim
terytorium ten wniosek) muszą mieć taki status. Państwami członkowskimi są
wszystkie państwa członkowskie UE, oprócz Danii, której szczegółowa pozycja
wynika z treści art. 1 i 2 protokołu w sprawie stanowiska Danii dołączonego
do TUE i TWE. W rezultacie wspólnotowe instrumenty przyjęte m.in. w dzie-
dzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych nie były wiążące dla Danii
ani nie miały do tego kraju zastosowania. Dopiero 20 września 2005 r. zosta-
ła podjęta decyzja Rady dotycząca podpisania w imieniu Wspólnoty umowy
pomiędzy Wspólnotą Europejską a Królestwem Danii w sprawie doręczania
dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlo-
wych (2005/794/WE). Celem umowy stało się stosowanie przepisów rozporzą-
dzenia w sprawie doręczania dokumentów oraz przepisów wykonawczych do
niego w stosunkach pomiędzy Wspólnotą a Danią. Z kolei 27 kwietnia 2006 r.
została wydana kolejna decyzja Rady dotycząca zawarcia umowy pomiędzy
Wspólnotą Europejską a Królestwem Danii w sprawie doręczania dokumen-
tów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych, czym
zatwierdzono poprzednio zawartą umowę.

Aby rozporządzenie mogło być skutecznie stosowane w praktyce, pań-

stwa członkowskie powinny udzielić informacji dotyczących jednostek prze-
kazujących i przyjmujących, jednostki centralnej, obowiązujących języków,
okresów przejściowych, innych środków doręczania dokumentów sądowych,
których stosowanie dopuściły na swoim terytorium. Zakres niezbędnych in-
formacji określa art. 23 ust. 1 rozporządzenia. Zgodnie z art. 23 ust. 2 przeka-
zane Komisji informacje są następnie publikowane w Dzienniku Urzędowym
Wspólnot Europejskich oraz w informatorze i glosariuszu (art. 17 lit. a i b).

4.1.4. Przekazywanie i dorêczanie dokumentów

w ramach systemu rekwizycji

Rekwizycja oznacza zwrócenie się jednej instancji sądowej do innej,

najczęściej zlokalizowanej w oddalonej miejscowości, z prośbą o udzielenie
pomocy prawnej. Podstawę sytemu rekwizycji stworzonego zgodnie z roz-
porządzeniem stanowią jednostki (agencje) przekazujące i jednostki (agen-

zakres terytorialny
regulacji

rekwizycja

124

cje) przyjmujące oraz jednostki centralne (por. K. Weitz, Współpraca państw
członkowskich w zakresie doręczeń..., s. 704). W myśl art. 2 ust. 1 i 2 rozporządze-
nia każde państwo członkowskie wyznacza urzędników publicznych, organy
lub inne osoby, zwane agencjami przekazującymi, właściwe do przekazywa-
nia dokumentów sądowych lub pozasądowych, które mają zostać doręczone
w innym państwie członkowskim, a także urzędników publicznych, organy
lub inne osoby, zwane dalej agencjami przyjmującymi, właściwe do przyj-
mowania dokumentów sądowych lub pozasądowych pochodzących z inne-
go państwa członkowskiego. Przytoczone przepisy zakładają decentralizację
systemu opartego na odpowiednich jednostkach wskazanych przez państwa
członkowskie. Jednak art. 2 ust. 3 umożliwia także swoistą centralizację przez
wyznaczenie jednej agencji przekazującej i jednej agencji przyjmującej lub
jednej agencji spełniającej obie te funkcje. Państwa federalne, państwa, w któ-
rych obowiązuje więcej niż jeden system prawny, oraz państwa posiadające
autonomiczne jednostki terytorialne mogą wyznaczyć więcej niż jedną agen-
cję. Wyznaczenie to jest skuteczne przez okres pięciu lat i może być co pięć
lat odnawiane. Każde państwo członkowskie przekazuje Komisji informacje
odnośnie do nazwy i adresów swoich agencji przyjmujących, obszarów ich
właściwości miejscowej, środków odbioru dokumentów, którymi dysponu-
ją te agencje oraz języków, w których można wypełniać formularze, których
wzór przedstawiony został w załączniku do rozporządzenia. Państwa człon-
kowskie mają obowiązek zgłaszania Komisji wszystkich późniejszych zmian
tych informacji (art. 20 ust. 4).

Obok wyznaczenia jednostek przekazujących i przyjmujących, każde

państwo członkowskie obowiązane jest do wyznaczenia agencji (jednostki)
centralnej, której zadaniem jest: dostarczanie informacji jednostkom prze-
kazującym, szukanie rozwiązań problemów, które mogą wystąpić podczas
przekazywania dokumentów w celu ich doręczenia, w wyjątkowych wypad-
kach kierowanie, na żądanie jednostki przekazującej, wniosków o doręczenie
właściwej jednostce przyjmującej. Państwa federalne oraz państwa, w których
obowiązuje więcej niż jeden system prawny, a także państwa posiadające au-
tonomiczne jednostki terytorialne mogą wyznaczyć więcej niż jedną jednost-
kę centralną (art. 3). Funkcję jednostek centralnych zasadniczo określić moż-
na jako wspomagającą i organizacyjną, poza wyjątkowymi wypadkami nie
uczestniczą one bowiem bezpośrednio w przekazywaniu dokumentów. Jed-
nostki centralne mogą podejmować działania samodzielnie lub na wniosek
każdej jednostki funkcjonującej w ramach systemu rekwizycji.

Zgodnie z notą informacyjną Polski do rozporządzenia jednostkami prze-

kazującymi są: sądy rejonowe, sądy okręgowe, sądy apelacyjne oraz Sąd Naj-
wyższy, zaś jednostkami przyjmującymi wyłącznie sądy rejonowe. Działają
one w obszarze ustalonej dla nich właściwości miejscowej. Formularze kiero-
wane do nich mogą być wypełnione w języku polskim, niemieckim i angiel-
skim, a przyjmowane są wyłącznie za pośrednictwem poczty. Funkcję jednostki
centralnej w Polsce pełni natomiast Ministerstwo Sprawiedliwości (Departa-
ment Współpracy Międzynarodowej i Prawa Europejskiego).

jednostki

przekazuj¹ce

i przyjmuj¹ce

125

Dokonane w Polsce wyodrębnienie jednostek przekazujących umożliwia

każdemu sądowi, prowadzącemu postępowanie, w którym zachodzi koniecz-
ność doręczenia dokumentu w innym państwie członkowskim, bezpośrednie
jego przekazanie jednostce przyjmującej danego państwa członkowskiego.
W odniesieniu do sądów rejonowych wskazać należy, że są one właściwe do
przekazania dokumentów za granicę z pominięciem prezesa sądu okręgo-
wego. W omawianym zakresie wyłączone jest również stosowanie § 14 ust. 3
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie
szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowe-
go postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych
(Dz. U. Nr 17, poz. 164).

System rekwizycji oparty jest na zasadzie bezpośredniego i szybkiego

porozumiewania się działających w jego ramach jednostek przekazujących
i przyjmujących. Przyjęcie metody rekwizycji służy więc przede wszystkim
uproszczeniu i przyśpieszeniu doręczeń międzynarodowych. Bezpośredni
tryb porozumiewania się obejmuje zarówno przesyłanie wniosków o doręcze-
nie, jak również dalszą wymianę pism pomiędzy wyznaczonymi jednostkami.
Podkreślenia wymaga, że przy konstruowaniu zasad tego systemu odstąpiono
od modelu przyjętego w konwencji haskiej, który przewidywał przesyłanie
wniosków za pośrednictwem organu centralnego państwa przyjmującego.
W praktyce obowiązywania rozporządzenia w Polsce zagraniczne jednostki
przesyłające powinny kierować wnioski bezpośrednio do właściwych sądów
rejonowych, a nie do prezesa sądu okręgowego, w którego okręgu znajduje się
sąd rejonowy właściwy do doręczania dokumentów. Sądy rejonowe, jako jed-
nostki przyjmujące, przekazują natomiast potwierdzenia odbioru i inne pisma
bezpośrednio zagranicznym jednostkom przekazującym. W tym zakresie wy-
łączone jest pośrednictwo prezesów sądów okręgowych, które przewidziane
było w prawie polskim. Także wnioski sądów rejonowych o doręczenie doku-
mentów są przesyłane za granicę bezpośrednio. Rozporządzenie dopuszcza
jednak możliwość przekazywania wniosków o doręczenie dokumentów są-
dowych za pomocą innych środków, w tym przez placówki dyplomatyczne
lub konsularne jako organy pośredniczące.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia dokumenty sądowe przekazywane

są między wyznaczonymi jednostkami bezpośrednio i tak szybko, jak to moż-
liwe. Przekazywanie dokumentów, wniosków, potwierdzeń, potwierdzeń od-
bioru, poświadczeń i wszystkich innych akt między jednostkami przekazujący-
mi i przyjmującymi może odbywać się z zastosowaniem wszelkich właściwych
środków, pod warunkiem że treść przyjmowanego dokumentu jest wierna
i zgodna z treścią dokumentu, który został wysłany, a wszystkie umieszczone
na nim wpisy są czytelne (art. 4 ust. 2). Wskazany przepis dotyczy przekazy-
wania wszelkich dokumentów po między jednostkami przyjmującymi i prze-
kazującymi, a generalnie określa on sposoby porozumiewania się między nimi.
Wśród szczegółowo wymienionych dokumentów znajdują się m.in.:

– wnioski (zwłaszcza wnioski o doręczenie dokumentów sporządzone na

podstawie art. 4 ust. 3 według formularza),

przekazywanie
dokumentów

126

– potwierdzenia odbioru dokumentu (sporządzone na podstawie art. 6

ust. 1 według formularza),

– zaświadczenia o doręczeniu albo o niedoręczeniu dokumentów (sporzą-

dzone na podstawie art. 10 ust. 1 według formularza)

– zawiadomienia sporządzone na podstawie art. 6 ust. 3 i 4 według for-

mularzy.

Powyższy przepis umożliwia państwom członkowskim posługiwanie się

przy przekazywaniu dokumentów celem ich doręczenia wszystkimi metoda-
mi, również z wykorzystaniem nowoczesnych technologii porozumiewania się
na odległość. Jedynym kryterium dopuszczalności zastosowania takiej metody,
w postaci m.in. telefaxu i komunikacji elektronicznej, jest zapewnie czytelności
przekazywanego dokumentu i zachowanie go w pierwotnym brzmieniu. Pol-
ska nie skorzystała z tej możliwości i dopuściła przekazywanie dokumentów
polskim jednostkom przyjmującym za pomocą placówek pocztowych. Wyłą-
czono zatem przesyłanie ich pocztą elektroniczną lub za pośrednictwem ko-
munikatorów. Zgodnie z informacjami złożonymi przez inne państwa człon-
kowskie sposób przekazania wniosku wyłącznie przez pocztę wybrało łącznie
siedem państw, pozostałe dopuściły również korzystanie z poczty elektronicz-
nej, telefaxu, telefonu oraz usług firm kurierskich.

W myśl art. 4 ust. 3 do dokumentu, który ma zostać przekazany, jest za-

łączany wniosek sporządzony z wykorzystaniem formularza, którego wzór
przedstawiono w załączniku do rozporządzenia. Formularz ten musi być wy-
pełniony w języku urzędowym państwa członkowskiego, do którego przeka-
zywane są dokumenty, lub — w przypadku gdy w tym państwie członkowskim
jest więcej języków urzędowych — w języku urzędowym miejsca, gdzie ma
nastąpić doręczenie lub w jakimkolwiek innym języku, który został dopuszczo-
ny przez to państwo członkowskie. Każde państwo członkowskie podaje język
lub języki urzędowe Unii Europejskiej, inne niż swój lub swoje, dopuszczone
przez nie jako języki, w których może być wypełniony formularz. Dokumenty
i wszystkie inne akta podlegające przekazaniu są zwolnione z obowiązku lega-
lizacji lub równoważnych formalności. Jeżeli natomiast jednostka przekazująca
chce, aby został jej zwrócony jeden egzemplarz dokumentu z poświadczeniem
doręczenia określonym w art. 10, przekazuje dokument, który ma zostać do-
ręczony, w dwóch egzemplarzach. Rozporządzenie nie przewiduje natomiast,
w jakim języku sporządza się potwierdzenie odbioru (art. 6 ust. 1) czy zawiado-
mienie w trybie art. 6 ust. 3 i 4 ani w jakim języku porozumiewają się poszcze-
gólne agencje w zakresie określonym w art. 6 ust. 2 i w innych kwestiach. Skoro
zasadą jest, że formularz wniosku powinien być wypełniany w języku pań-
stwa przyjmującego lub w innym języku, który to państwo dopuściło, to kon-
sekwentnie należałoby przyjąć, że wskazane języki będą właściwe w każdym
przypadku, wymagającym wystąpienia do państwa członkowskiego w toku
jego wykonywania. W praktyce państwa członkowskie wskazywały, obok swo-
jego języka urzędowego, głównie język angielski, niemiecki i francuski. Nato-
miast Słowacja i Malta wskazały tylko obowiązujący u siebie język urzędowy.

formularz

127

Osoba, w której interesie składany jest wniosek, musi być uprzedzana

przez jednostkę przekazującą, że adresat może odmówić przyjęcia go, jeże-
li nie będzie on sporządzony w jednym z języków przewidzianych w art. 8.
W praktyce art. 8 wymaga, aby język dokumentu był zrozumiały dla adresata
albo był jednym z języków urzędowych państwa członkowskiego, w którym
doręczenie ma miejsce. O tym fakcie sąd sporządzający wniosek o doręcze-
nie dokumentu powinien zatem pouczyć stronę, wzywając ją do wpłacenia
zaliczki. Osoba składająca wniosek ponosi bowiem wszelkie koszty tłuma-
czenia dokumentu, który ma zostać przekazany, co nie narusza ewentual-
nej późniejszej decyzji sądu lub właściwego organu w sprawie obciążenia
jej kosztami. Uczestnik postępowania, w którego interesie dokonywane jest
doręczenie międzynarodowe, zobowiązany jest zatem do pokrycia kosztów
tłumaczenia dokumentu podlegającego doręczeniu. Na wezwanie sądu jed-
nostki przekazującej strona postępowania winna wpłacić zaliczkę na poczet
kosztów tłumaczenia wszystkich przekazywanych dokumentów. Koszty te
wchodzą w skład kosztów postępowania i zostają rozliczone przez sąd orze-
kający w sprawie zgodnie z regułami odpowiedzialności za koszty procesu
(por. art. 98 i n. k.p.c.).

Odbiór dokumentu przez agencję przyjmującą normuje art. 6 rozporzą-

dzenia, który nakłada na nią obowiązek przesłania jednostce przekazującej po-
twierdzenia odbioru dokumentu, określając jednocześnie, że należy dokonać
tego tak szybko, jak to możliwe i z wykorzystaniem najszybszych dostępnych
środków, w każdym przypadku w ciągu siedmiu dni od odbioru, używając
do tego formularza według wzoru ustalonego w załączniku. Postulat szybko-
ści postępowania w tym przepisie został skonkretyzowany przez określenie
siedmiodniowego terminu, w którym najpóźniej jednostka przyjmująca po-
winna przesłać jednostce przekazującej potwierdzenie odbioru dokumentu.
Podobnie jak w art. 4 ust. 2 ustalono, że w zależności od możliwości technicz-
nych obu jednostek przesłanie potwierdzenia odbioru może nastąpić rów-
nież przy użyciu środków komunikacji elektronicznej. Rozporządzenie nie
wskazuje, w jakim języku powinno być sporządzone potwierdzenie odbioru,
skoro sprowadza się ono li tylko do wskazania daty wpływu przekazanego
dokumentu oraz daty i miejsca sporządzenia potwierdzenia. Przyjmuje się
zatem, że dopuszczalne jest posłużenie się językiem polskim. W przypadku
skierowania wniosku do sądu polskiego potwierdzenie odbioru powinno być
podpisane przez sędziego (por. J. Ciszewski, Doręczanie dokumentów sądowych
i pozasądowych..., s. 83).

W przypadku gdy na podstawie przekazanych informacji lub dokumen-

tów wnioskowi o doręczenie nie można nadać biegu, jednostka przyjmująca
ma obowiązek skontaktowania się za pomocą najszybszych środków z jed-
nostką przekazującą, w celu uzupełnienia ustalonych braków (art. 6 ust. 2).
Artykuł 6 ust. 2 odnosi się do sytuacji, gdy według oceny jednostki przyjmują-
cej wniosek nie może być załatwiony na podstawie danych lub dokumentów
przekazanych przez jednostkę przekazującą. Ustalenia w tym zakresie mają
charakter wstępny i poprzedzają działania zmierzające do wykonania wnios-

jêzyk wniosku

odbiór dokumentu

niemo¿nośæ
dorêczenia
dokumentu

128

ku. Istotą tej regulacji jest wobec tego dokonanie wstępnej formalnej kontroli
wniosku i załączonych do niego dokumentów. Wśród okoliczności uniemoż-
liwiających wykonanie wniosku przykładowo wymienić można:

– niezastosowanie przy sporządzaniu wniosku formularza stanowiącego

załącznik do rozporządzenia (art. 4 ust. 3 zdanie pierwsze),

– niekompletne wypełnienie formularza,
– wypełnienie formularza w innym języku niż zgłoszony przez państwo

członkowskie jednostki przyjmującej (art. 4 ust. 3 zdanie drugie),

– nieczytelne lub nieprawidłowe wypełnienie formularza.

Z przyczyn dotyczących dokumentów wniosek nie będzie mógł być wy-

konany m.in. gdy:

– dokumenty są nieczytelne,
– zachodzi rozbieżność pomiędzy oznaczeniem dokumentów a dokumen-

tami dołączonymi do wniosku,

– zachodzi rozbieżność pomiędzy oznaczeniem języka dokumentu a języ-

kiem dołączonego dokumentu,

– dokument nie został przedłożony w dwóch jednobrzmiących egzempla-

rzach (J. Ciszewski, Doręczanie dokumentów sądowych i pozasądowych..., s. 84)

Wskazane sytuacje uniemożliwiają wykonanie wniosku na podstawie

przedstawionych danych lub dokumentów i obligują jednostkę przyjmującą
do usunięcia stwierdzonych braków formalnych przez zwrócenie się do jed-
nostki przekazującej. Postulat szybkości postępowania nakłada na jednostkę
przyjmującą obowiązek niezwłocznego zwrócenia się do jednostki przeka-
zującej, przy czym rozporządzenie nie wskazuje tu żadnego terminu. Wy-
daje się, że posiłkowo zastosować można termin określony w art. 6 ust. 1,
wynoszący siedem dni. Nie ulega również wątpliwości, że jednostka przyj-
mująca może w wezwaniu o uzupełnienie braków formalnych wyznaczyć
odpowiedni termin na ich uzupełnienie, który na wniosek jednostki przeka-
zującej ulega przedłużeniu. Bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu albo
brak odpowiedzi w rozsądnym terminie uzasadnia zwrot wniosku (w trybie
art. 6 ust. 3).

W myśl art. 6 ust. 3, jeśli wniosek o doręczenie oczywiście wykracza poza

zakres stosowania rozporządzenia lub doręczenie nie jest możliwe z powo-
du niespełnienia warunków formalnych, wniosek i dokumenty przy nim zło-
żone należy, po ich przyjęciu, niezwłocznie zwrócić jednostce przekazującej,
wraz z zawiadomieniem o zwrocie, na formularzu, według wzoru ustalone-
go w załączniku.

Wniosek „oczywiście wykraczający poza zakres stosowania rozporzą-

dzenia” musi być wyraźnie sprzeczny z art. 1 normującym tę kwestię. „Oczy-
wistość” tej wady musi być łatwa do ustalenia dla jednostki przyjmującej, co
oznacza, że nie może ograniczać się li tylko do nasuwającej się wątpliwości
w tym zakresie. Jeżeli z treści wniosku oraz złożonych przy nim dokumen-
tów nie wynika jednoznacznie, że podlega on doręczeniu w trybie rozpo-

zwrot wniosku

129

rządzenia, jednostka przyjmująca powinna zwrócić się do jednostki prze-
kazującej na podstawie art. 6 ust. 2 z wezwaniem do usunięcia zaistniałych
sprzeczności.

Celem rozporządzenia jest zapewnienie postulatu szybkości i sprawno-

ści postępowania z elementem międzynarodowym, czemu służyć ma m.in.
wyeliminowanie klauzuli porządku publicznego. Państwo członkowskie nie
może wobec tego odmówić wykonania doręczenia z powołaniem się na jego
sprzeczność z prawem krajowym. Również braki formalne uniemożliwiające
nadanie biegu wnioskowi powinny być niezwłocznie uzupełnione. Warunki
zwrotu wniosku ograniczono do wyjątkowych wypadków, gdy nie należy on
do zakresu zastosowania rozporządzenia albo jego braki formalne nie mogą
zostać uzupełnione przez jednostkę przyjmującą w trybie art. 6 ust. 2. Te same
cele realizuje tryb przewidziany w art. 6 ust. 4 stanowiący, że w sytuacji gdy
agencja przyjmująca nie jest miejscowo właściwa dla doręczenia odebranego
dokumentu, przekazuje go wraz z wnioskiem właściwej miejscowo agencji
przyjmującej tego samego państwa członkowskiego (o ile wniosek spełnia
warunki ustanowione w art. 4 ust. 3) i zawiadamia o tym agencję przekazu-
jącą, wykorzystując do tego formularz, zgodnie z wzorem przedstawionym
w załączniku. Właściwa miejscowo agencja przyjmująca zawiadamia agencję
przekazującą o odebraniu dokumentu zgodnie z przepisem art. 6 ust. 1, prze-
syłając jej potwierdzenie odbioru. Bezpośrednie przekazanie według właś-
ciwości wniosku o doręczenie może nastąpić tylko w obrębie tego samego
państwa członkowskiego. Nie jest zatem możliwe, aby dokonała tego agencja
przyjmująca innego państwa członkowskiego niż właściwa jednostka przyj-
mująca. W takim przypadku wniosek podlega zwrotowi w trybie art. 6 ust. 3,
bowiem jego braków formalnych nie może samodzielnie uzupełnić agencja,
do której błędnie został skierowany.

W oparciu o art. 7 ust. 1 jednostka przyjmująca dokonuje doręczenia

dokumentu lub zarządza jego doręczenie, przy czym następuje to zgodnie
z prawem państwa członkowskiego przyjmującego albo w formie szczególnej,
wymaganej przez jednostkę przekazującą, o ile postępowanie takie zgodne
jest z prawem państwa członkowskiego przyjmującego. Prawem właściwym
dla samego doręczenia jest zatem prawo procesowe państwa przyjmującego,
a w Polsce art. 131 i n. k.p.c. Doręczenie będzie więc mogło nastąpić za po-
średnictwem poczty, woźnego, komornika, a w przyszłości sądowej służby
doręczeniowej (zob. K. Weitz, Współpraca państw członkowskich w zakresie dorę-
czeń..., s. 708). Natomiast jeśli jednostka przekazująca złożyła wyraźny wnio-
sek o zastosowanie formy szczególnej przewidzianej dla doręczeń w jej sy-
stemie prawnym, to jednostka przyjmująca obowiązana jest go uwzględnić,
o ile będzie to zgodne z obowiązującymi tam przepisami. Wszystkie czynności
niezbędne do doręczenia dokonywane są tak szybko, jak to możliwe. W każ-
dym jednak przypadku, jeżeli w terminie miesiąca od odbioru nie można było
doręczyć dokumentów, jednostka przyjmująca powiadamia o tym jednostkę
przekazującą z wykorzystaniem zaświadczenia, którego wzór przedstawiony
jest w załączniku, wypełnionego zgodnie z warunkami określonymi w art. 10

130

ust. 2. Termin obliczany jest zgodnie z prawem państwa członkowskiego, do
którego przekazywane są dokumenty.

Wyjątkowe znaczenie ma regulacja umożliwiająca odbiorcy odmowę

jego przyjęcia z uwagi na zastosowany język. W myśl art. 8 ust. 1 lit. a i b jed-
nostka przyjmująca, dokonując doręczenia, ma obowiązek pouczenia adre-
sata, że może on odmówić odebrania dokumentu, o ile jest on sporządzony
w języku innym niż:

a) język urzędowy państwa członkowskiego, do którego przekazywane

są dokumenty albo, jeżeli w tym państwie członkowskim jest więcej ję-
zyków urzędowych, język urzędowy lub jeden z języków urzędowych
miejsca, gdzie ma nastąpić doręczenie, lub

b) zrozumiały dla adresata język państwa członkowskiego przekazującego,

który odbiorca rozumie

W przypadku gdy jednostka przyjmująca została powiadomiona, że adre-

sat odmówił odebrania dokumentu zgodnie z ust. 1, niezwłocznie powiadamia
o tym jednostkę przekazującą, wykorzystując poświadczenie przewidziane
w art. 10, i zwraca jej wniosek oraz dokumenty, które należy przetłumaczyć.

Zgodnie z przytoczonym unormowaniem odbiorca dokumentu prze-

kazywanego w systemie rekwizycji ma prawo odmowy przyjęcia doręczone-
go dokumentu, w sytuacji gdy dokument ten nie został sporządzony w we
właściwym języku lub nie towarzyszy mu tłumaczenie na właściwy język
(K. Weitz, Współpraca państw członkowskich w zakresie doręczeń..., s. 709). Właści-
wym językiem jest język urzędowy państwa przyjmującego lub język urzędo-
wy państwa przekazującego, o ile adresat go rozumie. W praktyce niebagatelne
znaczenie ma ustalenie kryteriów oceny znajomości języka przez adresatów
dokumentów. Sporną kwestią jest m.in. ustalenie, czy przy dokonaniu tej oce-
ny odnosić się trzeba do indywidualnych cech danego adresata i każdorazo-
wo badać prezentowaną przez niego faktyczną znajomość języka, w którym
sporządzono dokument, czy też odwoływać się do kryteriów generalizujących
i poprzestawać na ustaleniu posiadania przez odbiorcę dokumentu obywatel-
stwa państwa przekazującego albo innego państwa, w którym zastosowany
język jest także językiem urzędowym. Trudności rodzi ponadto przyjęcie jed-
nego modelu stopnia znajomości języka przez adresata, który może przecież
posługiwać się określonym językiem w stopniu komunikacyjnym, a zarazem
nie rozumieć doręczanych mu dokumentów sądowych.

Istotne znaczenie ma również problematyka oceny znajomości języka

w przypadku osób prawnych. Proponuje się w takiej sytuacji, aby przyjąć
znajomość języka, jeśli dokument został sporządzony lub jest przetłumaczo-
ny na język obowiązujący w miejscu, gdzie osoba prawna ma swoją rzeczy-
wistą bądź statutową siedzibę (K. Weitz, Współpraca państw członkowskich w za-
kresie doręczeń...).

Rozporządzenie przyznało odbiorcy prawo odmowy przyjęcia dokumen-

tu ze względu na brak tłumaczenia, ale tylko wtedy, gdy dokument ten nie
został sporządzony w języku urzędowym państwa przyjmującego bądź w ję-

odmowa przyjêcia

dokumentu

brak t³umaczenia

131

zyku państwa przekazującego, który odbiorca rozumie. Innymi słowy, w sy-
tuacji gdy dokument został sporządzony w jednym z tych języków, odbiorcy
nie przysługuje prawo odmowy przyjęcia dokumentu. Z analizy wyroku ETS
z 8 listopada 2005 r. (w sprawie Götz Leffler v. Berlin Chemie AG, C–443/03)
wynika natomiast, że w razie skutecznej odmowy przyjęcia dokumentu przez
odbiorcę, wysyłający nie jest pozbawiony możliwości nadesłania żądanych
tłumaczeń. Uzupełnienie takiego braku powinno być dokonane niezwłocznie,
zgodnie z procedurą państwa członkowskiego jednostki przyjmującej.

Szczególnie ważne z punktu widzenia odbiorcy dokumentu jest także

zapewnienie, aby miał on świadomość treści przysługującego mu uprawnie-
nia. Przyjęto zatem wzór pouczenia w językach urzędowych UE, doręczanego
adresatowi wraz z dokumentem, w sposób umożliwiający mu zapoznanie się
z nim przed odebraniem właściwej przesyłki. Wskazana praktyka nie jest jed-
nak wystarczająca w przypadkach doręczeń za pośrednictwem poczty, kiedy
to adresat może zapoznać się z treścią przesyłki poleconej dopiero po podpi-
saniu potwierdzenia odbioru. Właściwe byłoby zatem uchwalenie w tym za-
kresie przepisów wykonawczych, umożliwiających odbiorcy dokumentu re-
alizację jego uprawnienia z art. 8 ust. 1.

W razie prawidłowego skorzystania przez odbiorcę z prawa do odmowy

przyjęcia dokumentu doręczenie jest bezskuteczne i nie wywołuje żadnych
skutków. Jednostka przyjmująca odsyła wtedy wniosek wraz z dokumentami
wymagającymi tłumaczenia. Wniosek taki może być ponowiony, o ile zawie-
ra wymagane dokumenty, przetłumaczone zgodnie z art. 5. Nieuzasadniona
odmowa przyjęcia dokumentu umożliwia jednostce przyjmującej zastosowa-
nie środków przewidzianych na tę okoliczność w jej systemie prawnym (por.
art. 139 § 2 k.p.c.).

Artykuł 10 reguluje kwestie związane z udokumentowaniem kroków

podjętych przez jednostkę przyjmującą w celu doręczenia dokumentu oraz
wydania odpowiedniego zaświadczenie. Jeżeli formalności dotyczące dorę-
czenia dokumentu zostały spełnione, na formularzu, według wzoru z załącz-
nika, sporządza się zaświadczenie o ich ukończeniu i przesyła się je do agen-
cji przekazującej. W przypadku gdy jednostka przekazująca zażądała zwrotu
jednego egzemplarza doręczonego dokumentu, do zaświadczenia należy do-
łączyć również jego kopię (art. 10 ust. 1). Zaświadczenie wystawia się nie tyl-
ko w opisanym wypadku, gdy nastąpiło skuteczne doręczenie, ale również
w sytuacji gdy doręczenie nie nastąpiło, ze wskazaniem przyczyny takiego
stanu. Formularz zaświadczenia o doręczeniu lub niedoręczeniu dokumentu
szczegółowo określa okoliczności, w jakich doręczenie nastąpiło (doręczenie
osobiste, doręczenie przez pocztę, doręczenie w formie szczególnej, odebra-
nie dokumentu przez adresata lub inną osobę, pouczenie adresata ustnie albo
na piśmie o treści art. 8 ust. 1), jak również przyczyny niewykonania wnio-
sku. Wśród przeszkód uniemożliwiających prawidłowe wykonanie wniosku
formularz wskazuje odmowę przyjęcia dokumentu w trybie art. 8 ust. 1 oraz
inne przyczyny, takie jak nieustalenie miejsca zamieszkania, nieustalenie od-
biorców, niemożność wykonania wniosku w terminie określonym przez jed-

dowód dorêczenia

132

nostkę przekazującą. Zaświadczenie sporządza się również w celu powiado-
mienia w trybie art. 7 ust. 2, jeśli dokument nie mógł zostać doręczony w ciągu
miesiąca od otrzymania go przez jednostkę przyjmującą.

Zaświadczenie sporządza się w języku urzędowym lub w jednym z ję-

zyków urzędowych państwa członkowskiego, z którego pochodzi dokument
lub w innym języku, który został dopuszczony przez to państwo. Każde pań-
stwo członkowskie podaje język lub języki urzędowe Unii Europejskiej, inne
niż swój lub swoje, dopuszczone przez nie jako języki, w których może być
wypełniony formularz. Polska, obok języka polskiego, dopuściła język nie-
miecki i angielski, natomiast Malta i Słowacja dopuściły wyłącznie swoje ję-
zyki urzędowe.

Rozporządzenie reguluje prawo właściwe dla ustalenia daty doręcze-

nia w ramach obowiązującego systemu rekwizycji. Z zastrzeżeniem przepi-
sów art. 8 data doręczenia dokumentu, dokonanego na podstawie art. 7, jest
ustalana zgodnie z prawem państwa członkowskiego, do którego dokumen-
ty są przekazywane. Artykuł 9 ust. 1 oznacza zatem, że data doręczenia do-
kumentu, jako termin, od którego liczyć należy skuteczność podejmowanych
przez stronę akcji procesowych, ustalana jest zgodnie z prawem krajowym
państwa przyjmującego, a następnie wskazywana w zaświadczeniu o dorę-
czeniu. Niemniej jednak art. 9 ust. 2 stanowi, że w przypadku gdy dokument
musi zostać doręczony w określonym czasie w ramach postępowania, które
ma zostać wszczęte lub toczy się w państwie członkowskim przekazującym,
datą doręczenia określoną dla wnioskodawcy (którego wniosek uruchomił
to postępowanie w państwie przekazującym) jest data wyznaczona zgodnie
z prawem państwa przekazującego. Innymi słowy, w ramach jednego postę-
powania mogą funkcjonować różne daty doręczenia dokumentu. Dla odbior-
cy dokumentu datę doręczenia określa się zawsze zgodnie z prawem państwa
przyjmującego, natomiast dla wnioskodawcy, w którego interesie doręczenie
ma nastąpić, prawem właściwym dla ustalenia daty doręczenia będzie prawo
krajowe państwa przekazującego. Ten dualizm zachodził będzie wtedy, gdy
prawo państwa przekazującego przewiduje określone skutki prawne w razie
dochowania terminu doręczenia dokumentu zastrzeżonego dla wnioskodaw-
cy. W praktyce będzie mieć to znaczenie przykładowo przy obliczaniu upływu
terminu przedawnienia roszczenia albo podjęcia określonych aktów staran-
ności. Rozporządzenie dopuszcza jednak możliwość odstąpienia z ważnych
powodów od stosowania przepisów art. 9 ust. 1 i 2 przez państwa członkow-
skie w okresie przejściowym pięciu lat. Co pięć lat, z przyczyn wynikających
ze swojego systemu prawnego, państwa członkowskie mogą wydłużyć okres
przejściowy na kolejne pięć lat. Państwo członkowskie korzystające z tego
uprawnienia jest obowiązane do powiadomienia Komisji o treści takiego od-
stąpienia i okolicznościach danego przypadku. Polska skorzystała z prawa od-
stąpienia od stosowania art. 9 ust. 2, co oznacza, że w stosunku do niej zawsze
zastosowanie znajdzie wyłącznie art. 9 ust. 1. Polska, zarówno jako państwo
przyjmujące, jak i państwo przekazujące, bez wyjątku obliczać będzie datę
doręczenia dokumentu zgodnie z prawem krajowym jednostki przyjmującej.

data dorêczenia

133

Z podobnej możliwości skorzystało również wiele innych państw członkow-
skich, wyłączając stosowanie art. 9 ust. 1 lub 2, co podważa ich znaczenie jako
norm zunifikowanych.

Doręczenie dokumentów sądowych nie upoważnia państw członkow-

skich do pobierania dodatkowych opłat z tego tytułu. Koszty doręczenia nor-
muje art. 11, stanowiąc, że doręczenie dokumentów sądowych pochodzących
z innego państwa członkowskiego nie wiąże się z koniecznością uiszczenia lub
zwrotu opłat albo kosztów za usługę wyświadczoną przez jednostkę przyj-
mującą. Wyjątek wprowadza jednak art. 11 ust. 2 nakładający na osobę skła-
dającą wniosek obowiązek zapłaty lub zwrotu kosztów związanych z udzia-
łem urzędnika publicznego lub osoby właściwej zgodnie z prawem państwa
członkowskiego, do którego przekazywane są dokumenty, albo kosztów zwią-
zanych z zastosowaniem szczególnej formy doręczenia.

Rozporządzenie, zgodnie z celem wyrażonym w preambule, zapewnia

także ochronę przekazywanych danych, stanowiąc, że informacje, a w szcze-
gólności dane osobowe, przekazywane na jego podstawie mogą być wykorzy-
stywane przez agencje przyjmujące tylko do celów, w jakich zostały przekaza-
ne. Zgodnie ze swoim prawem krajowym jednostki przyjmujące zapewniają
poufność tych informacji (art. 22 ust. 1 i 2). Przepisy ust. 1 i 2 nie naruszają
jednak przepisów krajowych pozwalających na informowanie osób, których
dotyczą przekazane dane, o wykorzystaniu informacji przekazanych z zasto-
sowaniem rozporządzenia, o ile prawo krajowe przyznaje im takie upraw-
nienia. Rozporządzenie pozostaje bez uszczerbku dla stosowania przepisów
prawa wspólnotowego, zawartych w dyrektywach (powołanych w pream-
bule) Parlamentu Europejskiego i Rady 95/46/WE z 24 października 1995 r.
o ochronie osób fizycznych przy przetwarzaniu danych osobowych i o swo-
bodnym obiegu danych (Dz. Urz. L 281 z 23.11.1995, s. 31) oraz Parlamentu
Europejskiego i Rady 97/66/WE z 15 grudnia 1997 r. o przetwarzaniu danych
osobowych i o ochronie prywatności w dziedzinie telekomunikacji (Dz. Urz.
UE L 24 z 30.01.1998, s. 2).

4.1.5. Inne środki przekazywania i dorêczania

dokumentów s¹dowych

Omówione powyżej przepisy art. 4–11 zamieszczone zostały w rozdzia-

le I rozporządzenia, natomiast rozdział II obejmuje art. 12–15, przewidujące
inne sposoby przekazywania i doręczania dokumentów sądowych. Sporna jest
kwestia, czy traktować te środki jako równorzędne sposoby dokonywania do-
ręczeń, czy też mają one charakter subsydiarny w odniesieniu do przepisów
rozdziału I. J. Ciszewski, powołując się na treść sprawozdania wyjaśniające-
go, proponuje traktować te sposoby jako dalsze (subsydiarne) w stosunku do
przewidzianych w rozdziale I rozporządzenia (por. J. Ciszewski, Doręczanie
dokumentów sądowych i pozasądowych..., s. 137). K. Weitz wskazuje natomiast,
że nie można generalnie traktować ich jako subsydiarnych w stosunku do
podstawowych sposobów doręczenia, a raczej sugeruje dokonywanie indy-

op³aty

ochrona danych
osobowych

dorêczenie
w inny sposób

134

widualnej oceny, przy uwzględnieniu ich brzmienia (por. K. Weitz, Współpraca
państw członkowskich w zakresie doręczeń..., s. 713). Wydaje się, że konieczne jest
tu odwołanie się do konkretnych przepisów, z uwzględnieniem ich wykładni
językowej i teleologicznej, przy założeniu podstawowych celów rozporządze-
nia wskazanych w preambule. Mając na uwadze fakt, że dominującym postu-
latem jest szybkość postępowania w sprawach cywilnych i handlowych oraz
ochrona interesów odbiorcy, wydaje się, że omawiane sposoby traktować na-
leży zamiennie, o ile doprowadzi to do pełnego i efektywnego zrealizowania
założonych celów.

Zgodnie z art. 12 państwo członkowskie może, w wyjątkowych wypad-

kach, skorzystać z drogi konsularnej lub dyplomatycznej dla przekazania,
w celu doręczenia, dokumentów sądowych jednostkom innego państwa człon-
kowskiego, wyznaczonym zgodnie z art. 2 lub 3. Z tej formy przekazania doku-
mentów państwo członkowskie skorzystać może tylko w wyjątkowych wypad-
kach, co oznacza, że stanowi ona subsydiarny w stosunku do przewidzianych
w rozdziale I sposób, dopuszczalny wyłącznie w trudnych okolicznościach,
uniemożliwiających zastosowanie innej formy. Subsydiarność tej formy prze-
kazania dokumentu wynika również z jej charakteru, sprowadzającego się do
wydłużenia całej procedury przez dodanie do niej dodatkowych podmiotów,
tj. przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego i ewentu-
alnie jednostki centralnej jednego z państw członkowskich. Polska zaznaczy-
ła w swojej informacji skierowanej do Komisji, że sprzeciwia się doręczaniu
dokumentów za pośrednictwem konsulatów i placówek dyplomatycznych,
chyba że dokument ma być doręczony obywatelowi państwa członkowskie-
go, z którego dokument pochodzi.

W myśl art. 13 ust. 1 każdemu państwu wolno dokonywać doręczeń do-

kumentów sądowych osobom, które mają miejsce zamieszkania w innym pań-
stwie członkowskim, bez zastosowania przymusu, bezpośrednio przez swoje
przedstawicielstwa dyplomatyczne lub konsularne. Przepis ten wyłącza zatem
stosowanie systemu rekwizycji przewidzianego w rozdziale I rozporządzenia,
który każdorazowo może zostać zastąpiony przez przedstawicielstwa dyplo-
matyczne i urzędy konsularne każdego państwa członkowskiego. Zgodnie
jednak z art. 13 ust. 2 każde państwo członkowskie może zawiadomić Komisję,
zgodnie z art. 23 ust. 1, że nie wyraża zgody na korzystanie z takiej możliwo-
ści na jego terytorium, chyba że dokument ma zostać doręczony obywatelo-
wi państwa członkowskiego przekazującego. Dziewięć państw, w tym Polska,
zgłosiło zastrzeżenie tej treści.

Doniosłe znaczenie praktyczne ma art. 14, przewidujący możliwość do-

konywania doręczenia dokumentów sądowych bezpośrednio przez pocztę.
Zgodnie z tym przepisem każde państwo członkowskie może doręczać do-
kumenty sądowe osobom zamieszkałym w innym państwie członkowskim
bezpośrednio pocztą. Doświadczenia w stosowaniu rozporządzenia prowa-
dzą do wniosku, że ten sposób doręczenia ma szerokie zastosowanie jako naj-
prostszy i najszybszy. Istota art. 14 ust. 1 sprowadza się do możliwości bezpo-
średniego doręczania dokumentów sądowych na terytorium innego państwa

dorêczenie

bezpośrednio

przez pocztê

135

członkowskiego za pośrednictwem jego placówek pocztowych, z pominięciem
systemu rekwizycji i innych organów, na przykład przedstawicielstw dyplo-
matycznych lub urzędów konsularnych. Tą metodą można doręczać doku-
menty osobom fizycznym i prawnym. Pewne ograniczenia wprowadza tutaj
art. 14 ust. 2 przyznający każdemu państwu członkowskiemu uprawnienie do
określenia, zgodnie z art. 23 ust. 1, warunków uznania przez nie doręczenia
dokumentów sądowych pocztą. W dotychczasowych regulacjach prawnych
przewidziane były rozwiązania umożliwiające sprzeciwienie się tej formie
doręczenia na swoim terytorium (por. konwencje haskie dotyczące procedu-
ry cywilnej z 17 lipca 1905 r. i z 1 marca 1954 r.). Rozporządzenie wyklucza
możliwość zgłoszenia przez państwo członkowskie sprzeciwu, ale zezwala
na wskazanie warunków, pod którymi ten sposób doręczania może być stoso-
wany na jego terytorium. Najczęściej zgłaszane warunki dotyczą zastrzeżenia
doręczania w formie przesyłki poleconej za zwrotnym potwierdzeniem od-
bioru oraz języka doręczanego dokumentu, a także przyjęcia przez odbiorcę
lub inne upoważnione osoby. Niejednolitość tych zastrzeżeń komplikuje ten
sposób doręczenia, wymuszając na jednostce przekazującej szczegółowe zba-
danie warunków zgłoszonych przez państwo przyjmujące.

Polska akceptuje taki sposób doręczania dokumentów, pod warunkiem

że dokumenty są doręczane w formie przesyłki poleconej za zwrotnym po-
świadczeniem odbioru i są sporządzone lub przetłumaczone na język polski
lub jeden z języków urzędowych państwa członkowskiego, z którego doku-
ment pochodzi, jeżeli adresat jest obywatelem tego państwa. W tym przypadku
na organie przekazującym spoczywa obowiązek pouczenia adresata o prawie
odmowy przyjęcia dokumentów w przypadku niespełnienia wymogów do-
tyczących języka. Prawo to realizowane jest poprzez odesłanie pisma do na-
dawcy z informacją o odmowie. Rozporządzenie nie określa jednak terminu,
w jakim należy to uczynić, nie zawiera również wzoru zwrotnego poświad-
czenia odbioru.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 rozporządzenie nie wyklucza tego, aby każdy

uczestnik postępowania sądowego mógł dokonywać doręczeń dokumentów
sądowych bezpośrednio przez urzędników sądowych, funkcjonariuszy lub
inne właściwe osoby państwa członkowskiego przyjmującego. Przepis ten
dopuszcza stosowanie doręczeń bezpośrednio między stronami lub uczest-
nikami postępowania, przy wykorzystaniu właściwych funkcjonariuszy pań-
stwa przyjmującego. Przepis art. 15 ust. 2 umożliwia każdemu państwu człon-
kowskiemu poinformowanie Komisji, zgodnie z art. 23 ust. 1, o braku swojej
zgody na doręczanie dokumentów sądowych na swoim terytorium w trybie
art. 15 ust. 1. Opisane zastrzeżenie ma istotne znaczenie dla państw, w któ-
rych systemie prawnym obowiązuje zasada oficjalności doręczeń, w Polsce
wyrażona w art. 131 § 1 k.p.c. Z tych przyczyn Polska skorzystała z prawa do
zgłoszenia takiego zastrzeżenia, dlatego też bezpośrednie doręczenie jest na
jej terytorium niemożliwe.

Przesyłanie pism za pośrednictwem jednostek przyjmujących i przeka-

zujących w założeniu ma być głównym sposobem doręczania dokumentów.

136

W praktyce jednak, z uwagi na mniejsze formalności i koszty, często stosu-
je się doręczanie za pośrednictwem poczty lub placówek dyplomatycznych
i konsularnych.

Zgodnie zaś z art. 16 dokumenty pozasądowe mogą być przekazywane

w celu doręczenia w innym państwie członkowskim zgodnie z przepisami
rozporządzenia.

4.1.6. Niestawiennictwo pozwanego

Prawa osób, do których skierowane są dokumenty, są chronione przez

wiele zasad ustanowionych jeszcze przez konwencję haską z dnia 15 listopa-
da 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych
w sprawach cywilnych i handlowych. Regulacje przyjęte w art. 19, traktujące
o ochronie pozwanego, są wierną kopią art. 15 i 19 konwencji haskiej. Do art.
19 rozporządzenia 1348/2000 nawiązują również postanowienia rozporządze-
nia „Bruksela I”, rozporządzenia 1347/2000 oraz rozporządzenia 2201/2003,
przyznając mu pierwszeństwo jako regulującemu powyższe kwestie dużo
szczegółowiej i czasami odmiennie niż ma to miejsce we wskazanych aktach
prawnych.

Przepis art. 19 normuje zasadniczo dwie kwestie: dopuszczalności orze-

kania przez sąd, w sytuacji gdy pozwany nie wdaje się w spór, oraz przywró-
cenia terminu do wniesienia środka odwoławczego od orzeczenia zaocznego
wydanego w wypadku niestawiennictwa pozwanego.

W myśl art. 19 ust. 1 w przypadku gdy pozew lub równoważny dokument

został przekazany do innego państwa członkowskiego w celu doręczenia go
zgodnie z przepisami rozporządzenia, a pozwany nie stawił się (nie wdał się
w spór), postępowanie zawiesza się do czasu ustalenia, że:

1) dokument został doręczony w sposób określony w przepisach krajowych

państwa członkowskiego przyjmującego, normujących doręczanie do-
kumentów wystawionych na terytorium tego państwa, adresowanych
do znajdujących się tam osób;

2) dokument rzeczywiście został wręczony osobiście pozwanemu lub od-

dany w miejscu jego zamieszkania w inny sposób przewidziany rozpo-
rządzeniem.

W każdym z tych przypadków sąd orzekający w danej sprawie musi usta-

lić, że dokument został wręczony lub oddany w czasie pozwalającym pozwa-
nemu na przygotowanie się do obrony. Orzeczenie nie może zapaść do czasu
stwierdzenia, że opisane warunki zostały spełnione i brak przeszkód do jeg
wydania. Nie zawsze musi to oznaczać formalne zawieszenie postępowania,
wystarczy, aby sąd wstrzymał wydanie orzeczenia kończącego postępowanie
w sprawie do chwili zbadania ujemnych przesłanek z art. 19. Każde państwo
członkowskie może jednak zawiadomić Komisję, zgodnie z art. 23 ust. 1, że
jego sądy, bez względu na przepisy art. 19 ust. 1, mogą rozstrzygnąć sprawę
i wydać orzeczenie, nawet jeżeli nie otrzymano zaświadczenia potwierdzają-

niestawiennictwo

pozwanego

137

cego wręczenie, oddanie lub doręczenie dokumentu, jeśli łącznie spełnione
zostały wszystkie wymienione niżej warunki:

1) dokument został przekazany z wykorzystaniem jednego ze sposobów

przewidzianych w rozporządzeniu;

2) od przekazania dokumentu upłynął termin przynajmniej sześciu mie-

sięcy, który sąd w okolicznościach sprawy uznaje za odpowiedni;

3) nie uzyskano jakiegokolwiek zaświadczenia, pomimo wszelkich uzasad-

nionych działań podjętych przed właściwymi władzami lub agencjami
państwa członkowskiego, do którego przekazano dokument.

Polska nie skorzystała z uprawnienia określonego w art. 19 ust. 2, wo-

bec tego stosowanie przez polskie sądy tego przepisu zostało wyłączone, co
oznacza, że w razie gdy pozwany nie stawi się na rozprawie, nie można wydać
orzeczenia, dopóki nie ustali się, że dokument został doręczony. Bez względu
na przepisy art. 19 ust. 1 i 2 sędzia może zarządzić, w przypadkach niecierpią-
cych zwłoki, podjęcie wszelkich środków tymczasowych lub zabezpieczają-
cych (art. 19 ust. 3). Stosowanie środków tymczasowych lub zabezpieczających
przez sąd orzekający jest zatem dopuszczalne w szczególnych okolicznościach,
nawet w sytuacji określonej w art. 19 ust. 1, kiedy postępowanie jest zawie-
szone lub wstrzymane.

Przywrócenie terminu do wniesienia środka odwoławczego reguluje

art. 19 ust. 4. Zgodnie z tym przepisem w razie gdy pozew lub równoważny
dokument wszczynający postępowanie musiał zostać przekazany do innego
państwa członkowskiego w celu doręczenia zgodnie z rozporządzeniem, a wy-
dano orzeczenie przeciw pozwanemu, który nie stawił się przed sądem (nie
wdał się w spór), sąd może mu przywrócić termin do wniesienia odwołania
od tego orzeczenia, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:

1) pozwany, nie ze swojej winy, nie dowiedział się o tym dokumencie w cza-

sie pozwalającym mu na przygotowanie się do obrony lub nie zapoznał
się z orzeczeniem w czasie umożliwiającym mu złożenie odwołania;

2) obrona pozwanego nie wydaje się być z góry pozbawiona szans, bowiem

ujawnił zarzuty dotyczące na pierwszy rzut oka meritum sprawy.

Dopuszczalność przywrócenia terminu uwarunkowana jest spełnieniem

obu wymienionych warunków. Wniosek o zwolnienie może być złożony jedy-
nie w rozsądnym terminie po otrzymaniu przez pozwanego wiadomości o wy-
danym przeciwko niemu orzeczeniu. Nadto każde państwo członkowskie może
oświadczyć, w trybie art. 23 ust. 1, że wniosek o przywrócenie terminu nie bę-
dzie przyjęty do rozpoznania, jeżeli został złożony po upływie wyznaczonego
przez nie terminu, wskazanego w zawiadomieniu skierowanych do Komisji.
Termin ten nie może być w żadnym razie krótszy od jednego roku, licząc od dnia
wydania orzeczenia. Polska złożyła takie oświadczenie w trybie art. 19 ust. 4,
wskazując jednocześnie minimalny termin określony wprost w rozporządze-
niu. Wobec tego przed polskim sądem wniosek pozwanego o przywrócenie ter-
minu do wniesienia środka zaskarżenia będzie mógł być rozpoznawany, o ile

przywrócenie
terminu

138

został złożony przed upływem roku od wydania orzeczenia, którego dotyczy.
Przepis art. 19 ust. 4 o przywróceniu terminu do wniesienia odwołania nie ma
jednak zastosowania do orzeczeń dotyczących stanu cywilnego osób.

4.1.7. Stosunek do innych regulacji prawnych

Zgodnie z art. 20 rozporządzenie w kwestiach objętych zakresem jego

stosowania zachowuje pierwszeństwo przed postanowieniami dwustronnych
lub wielostronnych umów albo uzgodnień zawartych przez państwa człon-
kowskie, a w szczególności przed art. IV protokołu do konwencji brukselskiej
z 1968 r. i konwencją haską z dnia 15 listopada 1965 r. Przepis art. 20 ust. 2 prze-
widuje jednak, że rozporządzenie nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu
lub zawieraniu indywidualnie przez państwa członkowskie umów lub uzgod-
nień mających na celu przyspieszenie albo uproszczenie przekazywania doku-
mentów, pod warunkiem że będą one z nim zgodne. Państwa członkowskie,
w myśl art. 20 ust. 3 lit. a i b, mają obowiązek przekazania Komisji jednej kopii
umów lub uzgodnień, ich projektów oraz wypowiedzeń lub zmian. Rozporzą-
dzenie nie ma natomiast wpływu na stosowanie w stosunkach między pań-
stwami członkowskimi będącymi stronami tych konwencji art. 23 konwencji
dotyczącej procedury cywilnej z dnia 17 lipca 1905 r. (Dz. U. z 1926 r. Nr 126,
poz. 735 z późn. zm.) oraz art. 24 konwencji dotyczącej procedury cywilnej
z dnia 1 marca 1954 r. (Dz. U. z 1963 r. Nr 17, poz. 90 z późn. zm.), a także art. 13
konwencji o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach
międzynarodowych z dnia 25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 18,
poz. 86) (por. art. 21). Wskazane unormowania odnoszą do kosztów udzielo-
nej pomocy prawnej w zakresie doręczeń, jednak podlegają ograniczeniom
wynikającym z art. 11 ust. 1 rozporządzenia.

4.2. Wspó³praca w zakresie przeprowadzania dowodów

4.2.1. Geneza i cel regulacji

Rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z 28 maja 2001 r. o współpracy

między państwami członkowskimi w dziedzinie przeprowadzania dowodów
w sprawach cywilnych lub handlowych weszło w życie 1 lipca 2001 r., a sto-
suje się je od 1 stycznia 2004 r. W stosunku do Polski obowiązuje natomiast od
daty naszego przystąpienia do UE, tj. od 1 maja 2004 r.

W dorobku prawa międzynarodowego kwestie związane z transgranicz-

nym przeprowadzaniem dowodów oraz dotyczące genezy aktów prawnych
z dziedziny prawa wspólnotowego w zakresie współpracy sądowej w spra-
wach cywilnych i handlowych regulowane były jednocześnie z omówioną
już problematyką doręczania dokumentów sądowych i pozasądowych. Go-
dzi się wspomnieć tylko, że pierwszym aktem prawnym w tej dziedzinie była
konwencja haska z dnia 17 lipca 1905 r. dotycząca procedury cywilnej, obec-

stosunek

do innych regulacji

geneza regulacji

139

nie wiążąca Polskę jeszcze tylko z Islandią. Konwencja ta została zastąpiona
przez konwencję dotyczącą procedury cywilnej, podpisaną również w Hadze
1 marca 1954 r., która wobec Polski weszła w życie 13 marca 1963 r. Natomiast
pierwszym aktem prawa międzynarodowego odrębnie regulującym kwestie
związane z wykonywaniem wniosków dowodowych była konwencja haska
o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych i handlo-
wych z 1970 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 50, poz. 582 i 583 ze sprostowaniem). Kon-
wencja ta stanowiła podstawę przeprowadzania dowodów między Polską
a Grecją, Irlandią i Maltą oraz państwami członkowskimi Unii Europejskiej,
z wyjątkiem Austrii, Belgii, Węgier i Włoch, bowiem w odniesieniu do tych
ostatnich państw podstawą współpracy w tym zakresie była nadal konwen-
cja haska z 1954 r. Polskę łączył także szereg umów dwustronnych z wieloma
państwami europejskimi, jednak jedynie umowy dwustronne między Polską
a Węgrami, Niemcami i byłą Czechosłowacją przewidywały tryb bezpośred-
niego porozumiewania się między poszczególnymi sądami, a zatem system
rekwizycji, na którym oparto omawiane rozporządzenie.

W zasadzie przed 2000 r. nie istniał żaden wiążący wszystkie państwa

członkowskie akt prawny dotyczący przeprowadzania dowodów. Z kolei kon-
wencja haska z 1970 r. o przeprowadzaniu za granicą dowodów w sprawach
cywilnych i handlowych znajdowała zastosowanie tylko w stosunkach między
jedenastoma państwami członkowskim. Przedstawiciele państw członkow-
skich, na wniosek Niemiec, uznali zatem, że działalność Wspólnoty nie może
ograniczać się wyłącznie do dziedziny przekazywania dokumentów sądowych
i pozasądowych, a współpraca sądów państw członkowskich musi być w dal-
szym ciągu usprawniana (por. M. Mataczyński, Współpraca sądowa w sprawach
cywilnych i handlowych..., s. 1252). Z tych przyczyn w 2001 r. Rada Unii Europej-
skiej przyjęła rozporządzenie 1206/2001 w sprawie współpracy między sądami
państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywil-
nych lub handlowych, które określiło zasady proceduralne ułatwiające prze-
prowadzanie dowodów w innych państwach członkowskich. Rozporządzenie
ma zastosowanie w całej Unii od 1 stycznia 2004 r. Nie obowiązuje natomiast
w stosunku do Danii, która nie uczestniczy w działaniach wspólnotowych
w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych. Pomiędzy Danią i in-
nymi państwami członkowskimi obowiązuje nadal konwencja dotycząca prze-
prowadzania dowodu za granicą w sprawach cywilnych i handlowych z 1970 r.

Głównym celem rozporządzenia jest zagwarantowanie szybkiego

i sprawnego wykonywania wniosków o przeprowadzenie dowodu. Regulu-
je ono dwa podstawowe sposoby rekwizycji w stosunkach między państwami
członkowskimi. Sprawne wykonywanie wniosków o przeprowadzenie dowo-
dów umożliwia stosowanie dziesięciu ustandaryzowanych formularzy, któ-
rych wzory stanowią załącznik do rozporządzenia. Europejski Atlas Sądow-
niczy w Sprawach Cywilnych zapewnia informacje dotyczące zastosowania
rozporządzenia i przyjazne narzędzia do wypełniania formularzy. Niewąt-
pliwie zawarte w rozporządzeniu instrumenty w porównaniu do dotychczas
obowiązujących rozwiązań cechują się nowatorstwem. Uwzględniają one za-

140

równo interesy wnioskodawcy, jak i jego przeciwnika procesowego. Na dru-
gim zaś planie pozostają interesy państwa członkowskiego, które wyłącznie
w przypadku rekwizycji biernej może odmówić wykonania wniosku z powo-
łaniem się na klauzulę porządku publicznego. Wskazać należy, że omawiane
rozwiązania znacząco wpłyną na przyśpieszenie i uproszczenie procedury są-
dowej, co w powiązaniu z rozporządzeniem 1348/2000 stanowi już kompletny
i uzupełniający się system rekwizycji.

4.2.2. Zakres zastosowania

Rozporządzenie ma zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych,

w przypadku gdy sąd jednego z państw członkowskich, zgodnie z obowiązują-
cym w tym państwie prawem, zwróci się do właściwego sądu innego państwa
członkowskiego o przeprowadzenie dowodu lub z wnioskiem o umożliwie-
nie przeprowadzenia dowodu bezpośrednio w innym państwie członkow-
skim. Innymi słowy, rozporządzenie reguluje dwa podstawowe sposoby trans-
granicznego przeprowadzania dowodów w stosunkach między państwami
członkowskimi. Pierwszy polega na przeprowadzeniu dowodów w drodze
rekwizycji czynnej (aktywnej) przez sąd wezwany (sąd państwa, w którym
dowód jest przeprowadzany, art. 4–16). Drugi obejmuje rekwizycję bierną
(pasywną), tj. bezpośrednie przeprowadzenie dowodu w państwie wezwa-
nym za jego zgodą przez sąd wzywający, czyli sąd państwa, w którym toczy
się postępowanie, na potrzeby którego dowód jest przeprowadzany — art. 17
(por. K. Weitz, Współpraca państw członkowskich w zakresie doręczeń..., s. 718). Re-
kwizycja czynna stanowi standardowy sposób przeprowadzania dowodów
w obrocie międzynarodowym, umożliwiający respektowanie suwerenności
państwa, w którym znajduje się sąd wezwany. Natomiast przeprowadzenie
dowodu przez sąd wzywający bezpośrednio na terytorium państwa wezwa-
nego stanowi istotny wyłom w sferze transgranicznej procedury cywilnej na
korzyść ekonomiki postępowania.

Przedmiotowy zakres rozporządzenia określony został w art. 1 ust. 1a i b,

zgodnie z którym znajduje ono zastosowanie w sprawach cywilnych i hand-
lowych. Termin ten na gruncie omawianego rozporządzenia podlega takim
samym regułom wykładni, jak tożsame mu pojęcie, występujące w art. 1 ust. 1
rozporządzenia 1348/2000. Pojęcie „sprawy cywilne i handlowe” jest auto-
nomicznym pojęciem w prawie wspólnotowym, które należy interpretować
w świetle celów rozporządzenia i TWE, w szczególności zgodnie z jego art. 65.
Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich przy różnych okazjach do-
konywał jego wykładni (zob. wyrok ETS z 14 października 1976 r. w sprawie
LTU v. Eurocontrol, 29/76, Slg. 1976, 1541; wyrok ETS z 16 grudnia 1980 r. w spra-
wie Niederlande v. Rueffer, 814/79, Slg. 1980, 3807; wyrok z 21 kwietnia 1993 r.
w sprawie Sontag v. Waidmann, Slg. 1993, I–1963). Również w omawianym
przypadku w art. 1 ust. 1 a i b nie występują wyłączenia przewidziane w art. 1
rozporządzenia 44/2001. Stąd zakres znaczeniowy tego terminu odpowiada
wykładni art. 1 ust. 1 rozporządzenia 1348/2000, a zatem uwagi poczynione

zakres regulacji

przedmiotowy

zakres

141

uprzednio w tym temacie pozostają aktualne na gruncie omawianego aktu
prawnego. Z tych przyczyn rekwizycyjny system przeprowadzania dowodów
będzie znajdował zastosowanie również w sprawach z zakresu prawa pracy,
rodzinnego i spadkowego, a kontrowersyjnym zagadnieniem pozostanie sto-
sowanie go w sprawach z zakresu zabezpieczenia społecznego.

Rozporządzenie ma zastosowanie we wszystkich postępowaniach

w sprawach cywilnych i handlowych, niezależnie od rodzaju sądu lub trybu-
nału, przed którym postępowanie jest prowadzone. Nie ulega wątpliwości, że
rozporządzenie znajduje zastosowanie, gdy z wnioskiem o przeprowadzenie
dowodu zwróci się sąd państwa, przed którym postępowanie się toczy. W roz-
porządzeniu pojęcie organu sądowego nie zostało zdefiniowane, jednak przy
szerszej wykładni obejmuje ono wszystkie organy w państwach członkowskich
stanowiące w sprawach cywilnych i handlowych objętych zakresem rozporzą-
dzenia, wyłączone jest zatem stosowanie go w odniesieniu do organów ad-
ministracyjnych. Z wnioskiem dotyczącym przeprowadzenia dowodu może
wystąpić jedynie sąd państwowy, jednakże sądem w tym ujęciu nie będzie
mógł być sąd karny oraz administracyjny rozpoznający sprawy podatkowe,
celne i administracyjne czy też sąd arbitrażowy. W tym ostatnim przypadku
możliwe jest wystąpienie przez sąd polubowny w ramach krajowej pomocy
prawnej do sądu państwowego państwa członkowskiego z wnioskiem o prze-
prowadzenie dowodu (por. uchylony art. 706 k.p.c.).

Rozporządzenie nie zawiera również definicji pojęcia „dowód”. Przyjmuje

się jednak na gruncie dotychczasowych regulacji i praktyki ich stosowania sięga-
nie w tym wypadku po wykładnię rozszerzającą, obejmującą swoim zakresem
szereg środków dowodowych, adekwatnych do rodzaju i celu postępowania.
Wśród tych środków wymienić można w szczególności: przesłuchanie świad-
ków, stron oraz biegłych, przedstawienie dokumentów, badanie ich autentycz-
ności, opinie biegłych w sprawach rodzinnych i opieki nad dzieckiem, a tak-
że ustalenie faktów innymi, znanymi procedurze danego państwa metodami.

Rozporządzenie stosuje się jedynie wtedy, gdy przeprowadzenie dowo-

du ma nastąpić w innym państwie członkowskim, zgodnie zaś z art. 1 ust. 2
nie można zwracać się z wnioskiem o uzyskania dowodu, który nie jest prze-
znaczony do wykorzystania w toczącym się lub przyszłym postępowaniu są-
dowym. W tym znaczeniu do zakresu zastosowania rozporządzenia zaliczają
się, obok dowodów przeprowadzanych na użytek toczącego się już postępo-
wania, dowody przeprowadzane w ramach postępowania o zabezpieczenie
dowodu (art. 310 i n. k.p.c.). W tym kontekście możliwe są zatem sytuacje dwo-
jakiego rodzaju, wystąpienie przez sąd polski, mający jurysdykcję w sprawie
głównej, z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu w innym państwie człon-
kowskim albo wystąpienie z wnioskiem o bezpośrednie wszczęcie postępo-
wania zabezpieczającego w innym państwie członkowskim. Z analogiczny-
mi wnioskami do sądu polskiego będzie mógł wystąpić sąd innego państwa
członkowskiego jako sąd wzywający.

Terytorialny zakres rozporządzenia obejmuje wszystkie państwa człon-

kowskie UE z wyjątkiem Danii (299 TWE). Rozporządzenie znajdzie zatem

sprawy cywilne
i handlowe

pojêcie „dowód”

zakres terytorialny

142

zastosowanie, jeśli zarówno państwo wzywające, jak i państwo wezwane są
państwami członkowskimi.

Artykuł 21 normuje stosunek rozporządzenia do istniejących lub przy-

szłych umów bądź porozumień zawartych przez państwa członkowskie.
W myśl tego przepisu rozporządzenie w sprawach, których dotyczy, ma pierw-
szeństwo w stosunku do przepisów określonych w dwustronnych lub wielo-
stronnych umowach bądź porozumieniach zawartych przez państwa człon-
kowskie, w szczególności w konwencji haskiej z dnia 1 marca 1954 r. dotyczącej
procedury cywilnej i w konwencji haskiej o przeprowadzaniu dowodów za
granicą w sprawach cywilnych lub handlowych z dnia 18 marca 1970 r. Po-
szczególne państwa członkowskie zachowują jednak uprawnienie do utrzy-
mywania w mocy lub zawierania umów bądź porozumień w celu dalszego
usprawnienia przeprowadzania dowodów, pod warunkiem że są one zgodne
z rozporządzeniem (art. 21 ust. 2). W takich wypadkach państwa członkowskie
przesyłają Komisji kopie umów lub porozumień utrzymanych w mocy między
nimi lub zawartych zgodnie z dyspozycją art. 21 ust. 2, a także wszelkie pro-
jekty oraz wypowiedzenia i zmiany takich umów lub porozumień.

Praktyczne wykorzystanie systemu rekwizycji w zakresie przeprowa-

dzania dowodów wymaga dla swojej skuteczności prężnego zbierania, prze-
twarzania i udostępniania informacji dotyczących właściwych organów,
stosowanych przez nie języków oraz środków technicznych. Podobnie jak
w przypadku rozporządzenia 1348/2000 funkcję tę pełni Komisja, której za-
daniem jest opracowywanie i aktualizacja podręcznika, dostępnego również
w wersji elektronicznej (na stronie internetowej www.europa.eu.int), który
zawiera informacje przekazane przez państwa członkowskie na podstawie
art. 22 wraz z obowiązującymi porozumieniami lub umowami w myśl art. 21.
Aktualizacja tych informacji lub wprowadzanie zmian technicznych w standar-
dowych formularzach ustalonych w załączniku odbywa się zgodnie z proce-
durą doradczą ustaloną w art. 20 ust. 2 (por. art. 19). Komisję w jej działaniach
wspiera Komitet Doradczy. Rozporządzenie w art. 22 nakładało również na
każde państwo członkowskie obowiązek przekazania Komisji do 1 lipca 2003 r.
danych dotyczących właściwych sądów, nazw i adresów jednostek central-
nych, środków technicznych służących do przyjmowania wniosków oraz ję-
zyków dla nich akceptowanych. Państwa członkowskie powiadamiają także
Komisję o wszelkich zmianach w tych danych.

4.2.3. System rekwizycji czynnej w ramach procedury

transgranicznego przeprowadzania dowodu

Przechodząc do charakterystyki ogólnej systemu rekwizycji czynnej,

wskazać należy, że rozporządzenie wymienia trzy kategorie sądów i orga-
nów, biorących udział w tej procedurze:

1) sąd wzywający (art. 2 ust. 1) — jest to sąd, w którym zostało wszczęte po-

stępowanie, w związku z którym wnosi się o przeprowadzenie dowodu;

stosunek

do innych aktów

rekwizycja czynna

143

2) sąd wezwany (art. 2 ust. 1) — to sąd w innym państwie członkowskim

właściwy do przeprowadzania dowodów;

3) jednostka centralna (art. 3 ust. 1) udziela informacji sądom oraz poszukuje

rozwiązań wszelkich trudności, jakie mogą powstać w związku z wnio-
skiem, a w wypadkach wyjątkowych na wniosek sądu wzywającego
przekazuje także wniosek właściwemu sądowi.

Rozporządzenie wprowadziło model bezpośredniego, w pełni zdecen-

tralizowanego trybu przesyłania wniosków. Sąd, w którym toczy się postępo-
wanie, przesyła wniosek bezpośrednio do sądu, który ma go wykonać, udział
zaś jednostki centralnej ograniczony został do wyjątkowych wypadków. Za-
stosowanie tego trybu znacząco przyczyniło się do przyspieszenia przekazania
wniosków o przeprowadzenie dowodu, co w rezultacie wpłynęło na uspraw-
nienie postępowania.

Na podstawie art. 2 ust. 2 państwa członkowskie zostały zobowiązane

do sporządzenia listy sądów właściwych do przeprowadzania dowodów, tj.
sądów wezwanych, wraz z określeniem obszaru ich właściwości miejscowej
oraz wynikającej z procedury krajowej właściwości szczególnej. Nie zacho-
dziła natomiast potrzeba sporządzania list sądów właściwych do wystąpienia
z wnioskiem o przeprowadzenie dowodów, bowiem uprawnienie to przysłu-
guje każdemu sądowi, przed którym postępowanie się toczy.

W Polsce sądami właściwymi do przeprowadzenia dowodów są sądy

rejonowe, występują one zatem w funkcji sądów wezwanych. Z kolei jed-
nostką centralną jest Ministerstwo Sprawiedliwości, Departament Współpracy
Międzynarodowej i Prawa Europejskiego, wykonujący swe funkcje w języku
polskim, angielskim, niemieckim i francuskim. Wyłącznym sposobem przyj-
mowania wniosków o przeprowadzenie dowodów jest przesyłanie ich za po-
średnictwem placówki pocztowej.

W rozdziale II rozporządzenia zawarto przepisy normujące przekazy-

wanie i wykonywanie wniosków o rekwizycję. Artykuł 4 określa warunki for-
malne wniosku, stanowiąc, że składa się go na formularzu A, załączonym do
rozporządzenia. Formularz wypełnić można również on–line bezpośrednio na
stronie internetowej (www.europa.eu.int/comm/justice_home/judicialatlasci-
vil/html/te_filling_pl.htm). Wniosek powinien zawierać następujące dane:

a) nazwę sądu wzywającego i ewentualnie sądu wezwanego (wykaz sądów

właściwych, wraz z obszarem właściwości miejscowej, udostępniono
w europejskim atlasie sądowym w sprawach cywilnych na stronie inter-
netowej www.europa.eu.int/comm/justice_home/judicialatlascivil/html/
te_documents_pl.htm),

b) nazwiska i adresy stron postępowania oraz ewentualnie ich pełnomoc-

ników,

c) rodzaj i przedmiot sprawy, jak również zwięzłe przedstawienie stanu

faktycznego,

d) opis dowodów, które mają być przeprowadzone,

wniosek

144

e) w przypadku wniosku o przesłuchanie osób: nazwiska i ich adresy, py-

tania, które należy im zadać, ewentualnie przedstawienie faktów, co do
których mają one zostać przesłuchane, określenie wymagań co do złoże-
nia przyrzeczenia, a w stosownych przypadkach powołanie się na pra-
wo do odmowy składania zeznań zgodnie z prawem państwa wzywa-
jącego.

We wniosku powinny się znaleźć także wszystkie inne informacje, któ-

re sąd wzywający uznaje za potrzebne. Jeżeli wniosek dotyczy przedstawie-
nia dokumentów lub zbadania przedmiotów, powinien zawierać inne dane
szczegółowe, umożliwiające ich identyfikację. Nadto sąd wzywający może
zgłosić dodatkowe wnioski, zgodne z art. 10 ust. 3 i 4 (przeprowadzenie do-
wodu w szczególnej formie lub z zastosowaniem określonej technologii) oraz
art. 11 (przeprowadzenie dowodu przy udziale stron) i art. 12 (przeprowa-
dzenie dowodu w obecności przedstawicieli sądu wzywającego). W takim
przypadku we wniosku podać należy wszystkie niezbędne informacje wska-
zane w tych przepisach. Jeśli natomiast sąd wzywający zażądał wykonania
wniosku w ramach szczególnej procedury przewidzianej w prawie jego kraju,
powinien skorzystać z formularza A z takim wskazaniem (art. 4 ust. 1 lit. g).
Dane i wyjaśnienia dotyczące szczególnej procedury, obejmującej m.in. spo-
sób zabezpieczenia dowodu albo sposób przedstawienia dokumentów, nale-
ży zamieścić w załączniku do formularza. Wniosek oraz wszelkie dołączone
do niego dokumenty są wyłączone z obowiązku uwierzytelnienia lub innych
równoważnych formalności (art. 4 ust. 2). Istotą wymienionego przepisu jest
zwolnienie wskazanych dokumentów z obowiązku potwierdzania ich auten-
tyczności. Zasada ta obejmuje zarówno wnioski sporządzone na podstawie
formularza A lub I (wniosek o bezpośrednie przeprowadzenie dowodu), jak
również załączone do nich dokumenty.

W myśl art. 5 wniosek oraz korespondencja wymieniana między sądami

muszą być sporządzane w języku urzędowym państwa członkowskiego we-
zwanego albo jeżeli w tym państwie członkowskim jest kilka języków urzędo-
wych, w języku lub w jednym z języków urzędowych miejsca, w którym mają
być przeprowadzone dowody, lub w innym języku, który wezwane państwo
członkowskie wskazało. Każde państwo członkowskie wskazuje język urzę-
dowy lub języki urzędowe instytucji Wspólnoty Europejskiej inne niż swój
własny, które są przez to państwo akceptowane przy wypełnianiu formularzy.
Załączone dokumenty, które sąd wzywający uważa za niezbędne do wykona-
nia wniosku, należy także przetłumaczyć na język, w którym wniosek został
sformułowany (art. 4 ust. 3). Wykaz języków urzędowych oraz innych języ-
ków, które dane państwo członkowskie zaakceptowało zgodnie z art. 5 i art. 22
ust. 4 dla celów wypełniania formularzy, dostępny jest w europejskim atlasie
sądowym w zakresie spraw cywilnych. Polska, wbrew dyspozycji art. 5, wska-
zała wyłącznie język polski jako język wniosku kierowanego przed sądy pol-
skie. Determinuje to zatem obowiązek państw członkowskich składania przy
wniosku stosownych tłumaczeń. Podobnie uczyniło siedem innych państw

jêzyk wniosku

145

(Estonia, Francja, Irlandia, Malta, Niemcy, Słowacja i Włochy), co jest formal-
nie niezgodne z brzmieniem art. 5.

Zgodnie z art. 6 rozporządzenia wszystkie wnioski i informacje powinny

być przekazywane w możliwie najszybszy sposób, który wezwane państwo
członkowskie wskazało jako możliwy do zaakceptowania. Przekazanie może
odbywać się przy wykorzystaniu wszystkich stosownych środków, pod wa-
runkiem że otrzymany dokument dokładnie oddaje zawartość wysłanego do-
kumentu oraz że wszystkie informacje w nim podane są czytelne. Wskazane
rozwiązania sprzyjają rozwojowi nowoczesnych technik komunikowania się
na odległość oraz przyśpieszają postępowanie. Tymczasem Polska, Irlandia
Północna, Gibraltar, Włochy oraz Hiszpania dopuściły możliwość przekazy-
wania dokumentów wyłącznie za pośrednictwem poczty. Pozostałe państwa
uwzględniają również inne metody, w tym pocztę elektroniczną, telefax oraz
usługi firm kurierskich.

Sposób postępowania sądu wezwanego po otrzymaniu wniosku określa

art. 7 ust. 1 i 2. Zgodnie z tym przepisem sąd wezwany w ciągu siedmiu dni od
daty otrzymania wniosku wysyła do sądu wzywającego potwierdzenie jego
odbioru, używając w tym celu formularza B, którego wzór podany został w za-
łączniku. Jeżeli wniosek nie odpowiada wymaganiom ustanowionym w art. 5
(dotyczącym języka wniosku) oraz w art. 6 (odnoszącym się do sposobu prze-
kazania oraz czytelności wniosku), sąd wezwany umieszcza w potwierdzeniu
odpowiedni wpis na ten temat. W sytuacji gdy wykonanie wniosku, który jest
formalnie zgodny z wymaganiami językowymi, nie podlega właściwości sądu,
do którego został on skierowany, sąd ten ma obowiązek przekazać wniosek
właściwemu sądowi w swoim państwie członkowskim i zawiadomić o tym
sąd wzywający (w pkt 14 formularza A).

Tryb postępowania w razie otrzymania niekompletnego wniosku oraz

sposób jego uzupełnienia przewiduje art. 8 i 9. Jeśli zatem wniosek nie może
zostać wykonany, bowiem nie zawiera wszystkich niezbędnych informacji wy-
maganych zgodnie z art. 4, sąd wezwany, posługując się formularzem C, za-
wiadamia o tym niezwłocznie, najpóźniej w ciągu 30 dni od daty otrzymania
wniosku, sąd wzywający oraz zwraca się do niego o dostarczenie brakujących
informacji, które powinny zostać wskazane w możliwie precyzyjny sposób.
W razie gdy wniosek nie może być wykonany, ponieważ wymagane jest zło-
żenie depozytu (kaucji) lub wpłacenie zaliczki (zgodnie z art. 18 ust. 3), sąd
wezwany bezzwłocznie, najpóźniej w ciągu 30 dni od daty otrzymania wnio-
sku, zawiadamia o tym sąd wzywający (również za pomocą formularza C),
jednocześnie informując o sposobie złożenia depozytu lub wpłacenia zaliczki.
Otrzymanie kaucji lub zaliczki sąd wezwany jest obowiązany bezzwłocznie,
najpóźniej w ciągu 10 dni od daty otrzymania depozytu lub zaliczki, potwier-
dzić, używając w tym celu formularza D, którego wzór podany jest w załączni-
ku. Poza wypadkiem określonym w art. 18 ust. 3 złożenie depozytu lub wpłata
zaliczki nie są warunkami wykonania wniosku. Wspomniany przepis znajduje
natomiast zastosowanie w przypadku konieczności wydania opinii przez bie-
głego. Tylko wtedy sąd wezwany może przed wykonaniem wniosku dodatko-

wniosek
niekompletny

146

wo zwrócić się do sądu wzywającego o złożenie odpowiedniego depozytu lub
zaliczki na koszty powołanego biegłego. Kaucję lub zaliczkę składa lub uiszcza
strona, jeśli taki obowiązek wynika z przepisów sądu wzywającego.

Zasady wykonania wniosku o przeprowadzenie dowodu określone są

w art. 10–13 i 15–16. Jeśli wniosek jest kompletny i może zostać wykonany, sąd
wezwany powinien wykonać go niezwłocznie, nie później jednak niż w cią-
gu 90 dni od daty jego otrzymania (art. 10 ust. 1). Termin ten obowiązuje sąd
właściwy do wykonania wniosku, ale ma charakter wyłącznie instrukcyjny.
W przypadku gdy wniosek nie może zostać wykonany, ponieważ nie zawiera
wszystkich wymaganych informacji, zgodnie z art. 4, lub nie spełnia warun-
ków określonych w art. 5 i 6, termin określony w art. 10 ust. 1 zaczyna biec od
momentu, w którym sąd wezwany otrzyma właściwie wypełniony wniosek
(art. 9). Konkludując, termin ten rozpoczyna swój bieg dopiero od wpłynięcia
kompletnego wniosku do sądu właściwego do jego wykonania. W sytuacji gdy
sąd wezwany przed wykonaniem wniosku poprosił sąd wzywający o wniesie-
nie odpowiedniej kaucji lub uiszczenie zaliczki na poczet przyszłych kosztów
(art. 18 ust. 3), termin ten zaczyna biec od momentu dokonania wpłat (art. 9
ust. 2). Jeżeli sąd wezwany nie jest w stanie wykonać wniosku w terminie 90
dni od daty jego otrzymania, zawiadamia o tym sąd wzywający, używając
w tym celu formularza G, zgodnie z wzorem podanym w załączniku. W za-
wiadomieniu sąd wezwany podaje przyczyny opóźnienia, a także szacowany
czas wykonania wniosku (art. 15).

Z reguły sąd wezwany wykonuje wniosek zgodnie z prawem obowią-

zującym na obszarze swojej właściwości (art. 10 ust. 2). Występuje tu zatem
łącznik prawa właściwego siedziby organu orzekającego — lex fori. Sąd może
jednak wykonać wniosek w ramach szczególnej procedury przewidzianej
w prawie państwa członkowskiego sądu wzywającego, jeśli sąd ten zwróci
się z taką prośbą zgodnie z pkt 13 formularza A (tzw. wniosek o zastosowa-
nie szczególnej formy). Jeśli sąd wezwany ma jakiekolwiek wątpliwości co do
procedury szczególnej, przysługuje mu prawo zwrócenia się, za pomocą for-
mularza C, o dodatkowe informacje.

Jeśli jednak procedura istniejąca w państwie członkowskim sądu wzywa-

jącego jest niezgodna z prawem państwa członkowskiego sądu wezwanego
lub jeśli jej zastosowanie powodowałoby poważne trudności praktyczne, sąd
wezwany może odmówić spełnienia tego wymogu (art. 10 ust. 3). Procedurę
można uznać za niezgodną z prawem państwa członkowskiego sądu wezwa-
nego, jeśli jest ona sprzeczna z podstawowymi zasadami tego prawa. W obu
przypadkach sąd wezwany powinien zawiadomić o tym sąd wzywający za
pomocą formularza E (art. 10 ust. 3). Stwierdzenie niezgodności procedury,
o którą zawnioskował sąd wzywający, z prawem państwa członkowskiego
wymaga ustalenia, że jest ona wyraźnie sprzeczna z porządkiem prawnym
państwa wezwanego i jej stosowanie jest z tych względów zakazane, przy
czym należy posługiwać się w trakcie przeprowadzanie tego wnioskowania
wykładnią ścisłą. Dokonywanie natomiast oceny, czy przeprowadzenie da-
nej procedury wiąże się z istotnymi trudnościami, wymaga odniesienia się

wykonanie

wniosku

147

do szczególnych okoliczności każdego wypadku i nie może ograniczać się do
stwierdzenia, że wykonanie wniosku zgodnie z art. 10 ust. 3 związane jest ze
zwiększonym nakładem pracy. Stwierdzenie przesłanek negatywnych wymie-
nionych w art. 10 ust. 3 wyłącza możliwość zastosowania tego przepisu, na-
tomiast nie zwalnia sądu wezwanego od wykonania wniosku. W tej sytuacji
wniosek zostaje wykonany na podstawie przepisów prawa obowiązującego
w obszarze właściwości sądu wezwanego — lex fori.

Duże znaczenie z punktu widzenia praktyki mają także przepisy rozpo-

rządzenia odnoszące się do możliwości wykorzystania środków porozumie-
wania się na odległość, nowoczesne środki łączności mają bowiem zasadnicze
znaczenie dla sprawnego stosowania rozporządzenia, którego celem jest m.in.
zagwarantowanie szybkiego i skutecznego przeprowadzania dowodów na ob-
szarze UE. Rozporządzenie stanowi, że sąd wzywający może zwrócić się do
sądu wezwanego o przeprowadzenie dowodu przy użyciu technik łączności,
w szczególności w drodze wideokonferencji (przekaz obrazu) lub telekonfe-
rencji (przekaz dźwięku) (art. 10 ust. 4). Wniosek w tym przedmiocie powinien
być zamieszczony na formularzu A. Z art. 10 ust. 4 zdanie drugie wynika, że
sąd wezwany nie uwzględni takiego wniosku, jeżeli przeprowadzenie dowodu
w taki sposób jest niezgodne z prawem państwa wezwanego lub niemożliwe
z powodu poważnych trudności praktycznych. Podstawy nieuwzględnienia
wniosku są zatem tożsame z podstawami odmowy wykonania wniosku o prze-
prowadzenie dowodu w szczególnej formie (art. 10 ust. 3). Jeżeli sąd wezwany
nie zastosuje się do takiego wymogu na skutek jednej ze wskazanych przy-
czyn, zawiadamia o tym sąd wzywający, używając w tym celu formularza E.
Mając na względzie fakt, że w praktyce dominującą podstawą odmowy wy-
konania wniosku z art. 10 ust. 4 będzie brak odpowiedniej bazy technicznej,
spowodowany nierównomiernym stopniem rozwoju poszczególnych państw
członkowskich, przewidziano możliwość udostępniania środków nowoczes-
nej komunikacji na zasadach wzajemnego porozumienia.

Ważną kwestią na gruncie prawa polskiego jest dopuszczalność występo-

wania przez sądy polskie z wnioskami o przeprowadzenie dowodu przy uży-
ciu technologii komunikacyjnych, jak również dopuszczalność wykonywania
przez sądy polskie analogicznych wniosków sądów państw członkowskich.
Przepisy polskiej procedury cywilnej nie zawierają bowiem odpowiedniego
przepisu, który wskazywałby na możliwość przeprowadzenia dowodów „na
odległość”. Jedynymi wyjątkami od zasady, że postępowanie dowodowe od-
bywa się przed sądem orzekającym, jest możliwość przeprowadzenia dowodu
przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany (art. 235 k.p.c.). Podob-
nie przepisy dotyczące pomocy prawnej w stosunkach z zagranicą nie prze-
widują możliwości występowania o przeprowadzenie dowodu przy użyciu
technologii komunikacyjnych, jak również możliwości przeprowadzania do-
wodów w ten sposób na wniosek sądów zagranicznych (art. 1130 i n. k.p.c.).

Mimo to przepisy rozporządzenia są bezpośrednio stosowane w pań-

stwach członkowskich. Zasada ta dotyczy również treści art. 10, co powoduje,
iż przepis może być stosowany bezpośrednio nawet przy braku odpowiednich

środki
porozumiewania
siê na odleg³ośæ

148

regulacji w prawie polskim. W przypadku gdy sąd polski wystąpi o przepro-
wadzenie dowodu z przesłuchania (na przykład świadka, biegłego lub strony)
z wykorzystaniem wideokonferencji i wniosek taki zostanie uwzględniony, są-
dem dokonującym przesłuchania będzie zagraniczny sąd wezwany, który zada
przesłuchiwanej osobie pytania sformułowane we wniosku lub wynikające
z przedstawionego stanu faktycznego. Przekaz obrazu i dźwięku z przepro-
wadzonej czynności umożliwi sądowi wzywającemu „bierne” uczestniczenie
w przesłuchaniu, a zatem zrealizuje zasadę bezpośredniości. Rozporządzenie
stanowi również, że jednostka centralna lub właściwy organ wspierają wyko-
rzystywanie technik łączności (art. 17 ust. 4). Wskazać należy, że obecne roz-
wiązania przyjęte w polskiej procedurze cywilnej odbiegają od standardów
europejskich wyznaczanych programem e–court oraz postulatami szybkości
i sprawności postępowania.

W art. 11 i 12 uregulowano zagadnienia aktywnego i pasywnego uczest-

nictwa stron oraz przedstawicieli sądu wzywającego w przeprowadzaniu do-
wodu przez sąd wezwany. Wskazane uprawnienie uzależnione jest wyłącz-
nie od przepisów prawa obowiązujących w siedzibie sądu wzywającego, nie
zaś od zgody sądu wezwanego. Jeżeli zatem prawo państwa członkowskiego
sądu wzywającego przewiduje taką możliwość, strony i ich pełnomocnicy, pod
warunkiem że zostali ustanowieni, mają prawo być obecni przy przeprowa-
dzaniu dowodów przez sąd wezwany (art. 11 ust. 1). Obecność przy przepro-
wadzaniu dowodu ma charakter uczestnictwa pasywnego, nieobejmującego
możliwości zadawania pytań. Podobna regulacja dotyczy obecności przedsta-
wicieli sądu wzywającego. Pojęcie to obejmuje członków sądu wyznaczonych
przez sąd wzywający, zgodnie z prawem jego państwa członkowskiego (w Pol-
sce kwestie te reguluje art. 235 k.p.c.). Nadto sąd wzywający może wyznaczyć
także inne osoby, jak na przykład biegłego. Zawiadamia wówczas w swoim
wniosku sąd wezwany, że strony i ich przedstawiciele, jeśli zostali wyznacze-
ni, będą obecni (ewentualnie składa wniosek o ich udział), lub informuje, że
jego przedstawiciele będą obecni (ewentualnie składa wniosek o ich udział)
przy przeprowadzaniu dowodu. Informacja taka może również zostać poda-
na w innym stosownym terminie (art. 11 ust. 2 i art. 12 ust. 3). Udział w prze-
prowadzaniu dowodu ma już charakter uczestnictwa aktywnego, tj. wiąże się
z uprawnieniem do zadawania pytań. W wypadku gdy złożony został wniosek
o udział stron (lub ich pełnomocników, jeśli zostali wyznaczeni) albo przed-
stawicieli sądu wzywającego przy przeprowadzaniu dowodu, sąd wezwany
określa warunki udziału tych osób w przeprowadzaniu dowodu, chyba że taka
procedura jest niezgodna z prawem państwa wezwanego lub spowodowałaby
istotne trudności praktyczne (art. 11 ust. 3, art. 12 ust. 4 i art. 10 ust. 3). Ustale-
nie warunków udziału lub uczestnictwa w przeprowadzaniu dowodów jest
domeną sądu wezwanego, który dokonuje tego w oparciu o prawo właściwe
swojej siedziby (lex fori). W razie udzielenia zgody na tę procedurę, sąd we-
zwany zawiadamia (za pomocą formularzy E i F) strony, ich pełnomocników
oraz sąd wzywający o terminie i miejscu, w którym odbędzie się przeprowa-
dzenie dowodu oraz ewentualnie o warunkach ich udziału w postępowaniu

uczestnictwo stron

w przeprowa-

dzeniu dowodu

149

(art. 11 ust. 4 i art. 12 ust. 5). Jeśli zostało to przewidziane w prawie państwa
członkowskiego, sąd wezwany ma w każdym przypadku możliwość zażąda-
nia stawienia się oraz udziału stron i ich pełnomocników procesowych pod-
czas przeprowadzania dowodu (art. 11 ust. 5).

W miarę potrzeby sąd wezwany przy wykonywaniu wniosku stosuje od-

powiednie środki przymusu w wypadkach i w zakresie przewidzianym przez
prawo jego państwa członkowskiego dla wykonywania złożonego w tym sa-
mym celu wniosku organu krajowego lub strony uczestniczącej w postępo-
waniu (art. 13). Innymi słowy, prawo właściwe dla środków przymusu przy
wykonywaniu wniosków określa się zgodnie z prawem państwa członkow-
skiego sądu wezwanego oraz stosuje w zakresie, w jakim stanowi ono o wyko-
naniu wniosków złożonych w tym samym celu przez władze krajowe państwa
sądu wezwanego lub przez zainteresowane strony. Środki przymusu przewi-
dziane w prawie państwa wezwanego podlegają zastosowaniu niezależnie
od tego, czy są one przewidziane w prawie państwa wzywającego. Podobnie
należałoby rozstrzygnąć kolizje powstałe w sytuacjach, gdy prawo państwa
wzywającego i państwa wezwanego różnią się w zakresie rodzaju i środków
przymusu, które podlegają zastosowaniu. W odniesieniu do stron stosowanie
środków przymusu jest w zasadzie wyłączone. W przypadku gdy sąd polski
jest sądem wzywającym, ocena, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawie-
nia przez stronę dowodu w postępowaniu przez sadem wezwanym, należy
do sądu polskiego (J. Ciszewski, Przeprowadzanie dowodów w sprawach cywilnych
i handlowych w państwach UE, Warszawa 2005, s. 144).

Po wykonaniu wniosku sąd wezwany wysyła niezwłocznie do sądu wzy-

wającego dokumenty świadczące o wykonaniu wniosku oraz, w stosowanych
przypadkach, zwraca dokumenty otrzymane od sądu wzywającego. Do do-
kumentów tych załącza potwierdzenie wykonania wniosku sporządzone na
formularzu H (art. 16).

Podstawy odmowy wykonania wniosku przewiduje art. 14. Nie ma wśród

nich klauzuli porządku publicznego, zatem państwo członkowskie nie może
uchylić się od przeprowadzenia dowodu, nawet jeśli naruszałoby to jego bez-
pieczeństwo lub suwerenność (zob. K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywil-
ne..., s. 727). Podstawy takiej nie stanowi również okoliczność, że w sprawie,
której wniosek dotyczy, państwo wezwane ma jurysdykcję wyłączną.

W art. 14 ust. 1 wskazana została szczególna podstawa odmowy wyko-

nania wniosku. W świetle tego przepisu wniosek o przesłuchanie osoby nie
będzie wykonany, jeśli dana osoba skorzysta z prawa do odmowy składa-
nia zeznań lub nie może składać zeznań zgodnie z prawem państwa człon-
kowskiego sądu wezwanego lub zgodnie z określonym we wniosku prawem
państwa członkowskiego sądu wzywającego albo, w razie potrzeby, zgodnie
z potwierdzonym na żądanie sądu wezwanego prawem państwa członkow-
skiego sądu wzywającego. Innymi słowy, prawo do odmowy zeznań lub zakaz
zeznań wynikać mogą wprost z przepisów krajowych obowiązujących w ob-
szarze właściwości sądu wezwanego albo mogą zostać od razu wskazane we
wniosku jako obowiązujące w określonym stanie faktycznym na podstawie

środki przymusu

odmowa
wykonania
wniosku

150

przepisów wewnętrznych państwa wzywającego. Sąd wezwany może przy
tym domagać się potwierdzenia istnienia tych uprawnień, jeśli we wniosku
nie zawarto takich informacji. W opisanych sytuacjach wniosek nie może zo-
stać wykonany wyłącznie z uwagi na skorzystanie przez osobę uprawnioną
z przysługującego jej prawa do odmowy zeznań lub zaistnienia innych okolicz-
ności wykluczających możliwość zeznawania przez wnioskowanego świadka.
W polskiej procedurze cywilnej prawo odmowy zeznań przewidziane zosta-
ło w art. 261 k.p.c., zaś zakazy dowodowe określają art. 259–260 k.p.c. Prze-
pis art. 14 ust. 1 oparty jest na klauzuli największego uprzywilejowania (por.
K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 278), umożliwiającej osobie,
która ma zostać przesłuchana w charakterze świadka, uchylenie się od tego
obowiązku, jeśli takie uprawnienie przewiduje w jej sytuacji faktycznej prawo
krajowe obowiązujące na obszarze właściwości sądu wezwanego lub wzywa-
jącego. Wystarczy zatem, aby prawo do odmowy zeznań albo zakaz zeznań
wyartykułowane zostały w jednym z porządków prawnych państw uczestni-
czących w przeprowadzaniu dowodu. Omawiana norma służyć ma przyspie-
szeniu postępowania, uniemożliwia bowiem przeprowadzenie dowodu, któ-
rego wykorzystanie nie będzie następnie możliwe w innym państwie. Nadto
usuwa kolizję między systemami prawnymi różnych państw w zakresie pra-
wa odmowy składania zeznań lub zakazów dowodowych.

Katalog ogólnych postaw odmowy wykonania wniosku przewiduje

art. 14 ust. 2, zgodnie z którym może to nastąpić tylko wtedy, gdy:

a) wniosek nie jest objęty zakresem zastosowania rozporządzenia określo-

nym w art. 1,

b) wykonanie wniosku zgodnie z prawem państwa członkowskiego sądu

wezwanego nie podlega władzy sądowniczej,

c) sąd wzywający, zgodnie z art. 8, w terminie 30 dni od daty zwrócenia się

przez sąd wezwany o uzupełnienie wniosku nie zastosował się do jego
żądania,

d) kaucja lub zaliczka nie zostały uiszczone, zgodnie z art. 18 ust. 3, w ter-

minie 60 dni od zwrócenia się o dokonanie wpłaty przez sąd wezwany.

Sąd wezwany nie może natomiast odmówić wykonania wniosku wy-

łącznie na tej podstawie, że na mocy swoich przepisów krajowych posiada
wyłączną jurysdykcję w danej sprawie albo droga sądowa jest tym państwie
w danej sprawie niedopuszczalna (art. 14 ust. 3). Jeżeli odmówiono wykona-
nia wniosku na podstawie jednego z powodów określonych w art. 14 ust. 2,
sąd wezwany powiadamia o tym sąd wzywający w ciągu 60 dni od daty otrzy-
mania wniosku, używając w tym celu formularza H, którego wzór podano
w załączniku.

Wykonanie wniosku, zgodnie z art. 10, nie powoduje powstania roszczeń

o zwrot jakichkolwiek opłat lub kosztów. Niemniej jednak, jeżeli sąd wezwa-
ny wymaga tego, sąd wzywający zapewnia zwrot, bez opóźnienia, wynagro-
dzeń wypłaconych biegłym i tłumaczom oraz kosztów wynikłych w związku
ze stosowaniem art. 10 ust. 3 i 4. Obowiązek pokrycia wynagrodzeń lub kosz-

podstawy odmowy

wykonania

wniosku

151

tów regulowany jest przez prawo państwa członkowskiego sądu wzywające-
go. W przypadku konieczności wydania opinii przez biegłego, sąd wezwany
może przed wykonaniem wniosku zwrócić się do sądu wzywającego o zło-
żenie odpowiedniej kaucji lub zaliczki na żądane opłaty. We wszystkich in-
nych przypadkach kaucja lub zaliczka nie są warunkami wykonania wniosku
(art. 18). Przepisy o kosztach przeprowadzenia dowodu odnoszą się również
do rekwizycji biernej.

4.2.4. System rekwizycji biernej w ramach procedury transgranicznego

przeprowadzania dowodu

Rozporządzenie zezwala sądowi państwa członkowskiego na bezpo-

średnie przeprowadzenie dowodu w innym państwie członkowskim. Moż-
liwość ta stanowi najbardziej doniosłą zmianę oraz osiągnięcie legislacyjne
w porównaniu z uprzednio obowiązującym stanem prawnym. Po pierwsze
pozwala na zachowanie zasady bezpośredniości w jej klasycznym znacze-
niu, a po drugie powoduje, że zarówno samo przeprowadzenie dowodu, jak
i jego późniejsza ocena dokonywane są na podstawie tego samego porządku
prawnego prawa sądu wzywającego (por. K. Weitz, Europejskie prawo proceso-
we cywilne..., s. 735).

Podstawowe różnice pomiędzy rekwizycją czynną i bierną dotyczą m.in.

prawa właściwego dla ustalenia procedury ich przeprowadzenia (w pierw-
szym przypadku decyduje prawo sądu wezwanego, w drugim przypadku
sądu wzywającego). Kolejna różnica polega na tym, że w przypadku bezpo-
średniego przeprowadzania dowodu konieczna jest zgoda państwa członkow-
skiego, na terenie którego dowód ma zostać przeprowadzony. W obu przy-
padkach dowód może zostać przeprowadzony na miejscu lub na odległość
(np. przy użyciu wideokonferencji). Nadto, inaczej niż w przypadku rekwi-
zycji czynnej, sąd wzywający zwraca się bezpośrednio do jednostki central-
nej państwa wezwanego lub innego, wyznaczonego organu. Jednocześnie
art. 3 ust. 3 nałożył na każde państwo członkowskie obowiązek wyznaczenia
jednostki centralnej odpowiedzialnej za podejmowanie decyzji w sprawie
wniosków o bezpośrednie przeprowadzenie dowodu przez sąd wzywający.
Zadania jednostki centralnej określone w art. 3 ust. 1 nie mają charakteru sa-
modzielnego, ale jednostki te spełniają funkcje wspomagające i pomocnicze
wobec sądów. Z reguły również nie podejmują one działań z urzędu, a dopie-
ro na wyraźny wniosek sądu. Zdarza się to wówczas, gdy współpraca między
sądami państw członkowskich wymaga pomocy lub wsparcia z uwagi niespo-
dziewanie zaistniałe trudności.

W myśl art. 17, gdy sąd wzywający zwraca się o przeprowadzenie do-

wodu bezpośrednio w innym państwie członkowskim, przedstawia wnio-
sek jednostce centralnej tego państwa lub właściwym władzom określonym
w art. 3 ust. 3, używając w tym celu formularza I, którego wzór podany jest
w załączniku. W ciągu 30 dni od otrzymania wniosku jednostka centralna lub
właściwy organ państwa członkowskiego zawiadamiają (na formularzu J) sąd

bezpośrednie
przeprowadzenie
dowodu

152

wzywający o tym, czy wniosek został przyjęty i jeśli zachodzi taka potrzeba, na
jakich warunkach, zgodnie z prawem państwa wezwanego, ma być wykonany.
W szczególności jednostka centralna lub właściwe władze mogą wyznaczyć
sąd swego państwa członkowskiego, który będzie uczestniczył w przeprowa-
dzaniu dowodów tak, aby zapewnić należyte stosowanie art. 17 rozporządze-
nia oraz warunków, jakie zostały ustalone. Wskazanymi warunkami mogą być
w szczególności: zapewnienie prawa do ustanowienia pełnomocnika proce-
sowego, prawo do wezwania tłumacza, przeprowadzenie dowodu w języku
urzędowym państwa wyznaczonego lub zwrot poniesionych wydatków (por.
K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne..., s. 736).

Bezpośrednie przeprowadzenie dowodu może mieć miejsce tylko wtedy,

gdy zostanie wykonane na zasadzie dobrowolności i bez stosowania środków
przymusu. Jeśli wymagane jest przesłuchanie osoby, wówczas sąd wzywający
zawiadamia tę osobę, że przeprowadzenie dowodu odbywa się na zasadzie
dobrowolności. Omawiany artykuł powstał na podstawie art. 10 konwencji
haskiej z 1970 r. Wyłączenie możliwości stosowania środków przymusu, nawet
jeśli dopuszcza je prawo sądu wzywającego, podyktowane jest koniecznością
działania na terytorium państwa obcego.

Przyczyny odmowy przeprowadzenia dowodu w ramach rekwizycji bier-

nej enumeratywnie wylicza art. 17 ust. 5, który stanowi, że jednostka central-
na lub właściwe władze mogą odmówić bezpośredniego przeprowadzania
dowodów tylko wtedy, gdy:

a) wniosek nie wchodzi w zakres zastosowania rozporządzenia określony

w art. 1,

b) wniosek nie zawiera wszelkich niezbędnych informacji wymaganych

przez art. 4,

c) bezpośrednie przeprowadzenie wnioskowanego dowodu jest sprzeczne

z podstawowymi zasadami prawa ich państwa członkowskiego.

Przesłanka określona w art. 17 ust. 4 lit. c stanowi klauzulę porządku

publicznego, podlegającą ścisłej wykładni, ograniczającej jej zastosowanie
do przypadków naruszenia podstawnych zasad składających się na system
prawny danego państwa. Wśród przykładów jej stosowania wskazać można
niedopuszczalność pewnych form przesłuchania lub kwestie związane z za-
chowaniem tajemnicy służbowej albo bankowej.

Wykonanie wniosku o rekwizycję bierną odbywa się zgodnie z prawem

państwa członkowskiego sądu wzywającego, z uwzględnieniem jednak prze-
słanek odmowy przeprowadzenia dowodu z art. 17 ust. 4.

Przeprowadzenie dowodu wykonywane jest przez członka sądu wy-

znaczonego zgodnie z prawem państwa członkowskiego sądu wzywającego
lub przez inną osobę, jak na przykład biegłego, przedstawiciela służb konsu-
larnych lub dyplomatycznych albo pełnomocnika, wyznaczonych zgodnie
z prawem państwa członkowskiego sądu wzywającego.

odmowa rekwizycji

biernej

153

4.2.5. Uwagi koñcowe

Zgodnie z art. 65 TWE współpraca sądowa państw członkowskich w spra-

wach cywilnych i handlowych obejmuje także środki mające na celu poprawę
i uproszczenie systemu transgranicznego doręczania dokumentów sądowych
i pozasądowych, jak również przeprowadzania dowodów. Omawiane rozpo-
rządzenia 1348/2000 z 29 maja 2000 r. o doręczaniu dokumentów sądowych
i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych w państwach człon-
kowskich oraz 1206/2001 z 28 maja 2001 r. o współpracy między państwami
członkowskimi w dziedzinie przeprowadzania dowodów w sprawach cywil-
nych lub handlowych stanowią kolejną zdobycz w dziedzinie unifikacji prawa
wspólnotowego, wpływającą wydatnie na przyśpieszenie postępowań z ele-
mentem transgranicznym w sposób zapewniający wszechstronną ochronę
jego stron i uczestników. Wskazać również należy na rosnącą tendencję do
wykorzystania nowoczesnych technik komunikacji umożliwiających zacho-
wanie zasady bezpośredniości w jej klasycznym ujęciu.

154

Rozdzia³ trzeci

POMOC PRAWA W SPORACH TRANSGRANICZNYCH

1. Uwagi ogólne

Termin „sądowa współpraca w sprawach cywilnych” pochodzi z traktatu

z Maastricht, czyli traktatu o ustanowieniu Unii Europejskiej, w którym w ty-
tule VI „Postanowienia dotyczące współpracy w wymiarze sprawiedliwości
i sprawach wewnętrznych”, w artykule K.1 zdefiniowano sądową współpra-
cę w sprawach cywilnych jako przedmiot wspólnego zainteresowania państw
członkowskich. Na mocy traktatu amsterdamskiego ta zasada współpracy, któ-
ra do tej pory była skierowana wyłącznie do państw członkowskich, została
podniesiona do rangi specjalnych kompetencji ustawodawczych Wspólnoty
Europejskiej.

W art. 61 lit. c TWE przedstawiono kompetencje ustawodawcze Wspól-

noty pozwalające na podjęcie odpowiednich kroków. Zgodnie z art. 65 TWE
w zakresie niezbędnym do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku
wewnętrznego środki z zakresu współpracy sądowej w sprawach cywilnych,
mające skutki transgraniczne, które powinny być podjęte zgodnie z art. 67,
zmierzają m.in. do:

a) poprawy i uproszczenia:

− systemu transgranicznego dostarczania aktów sądowych i pozasądo-

wych,

− współpracy w dziedzinie gromadzenia dowodów,

− uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlo-

wych, w tym decyzji pozasądowych;

b) wspierania zgodności norm mających zastosowanie w państwach człon-

kowskich w dziedzinie kolizji ustaw i sporów o właściwość;

c) usuwania przeszkód w należytym biegu procedur cywilnych przez

wspieranie w razie potrzeby zgodności norm procedury cywilnej stoso-
wanych w państwach członkowskich.

Tytuł IV TWE, łącznie z art. 61 i 65, obowiązuje we wszystkich państwach

członkowskich Wspólnoty z wyjątkiem Danii.

pojêcie

„wspó³praca

s¹dowa

w sprawach

cywilnych

i handlowych”

geneza

dyrektywy

155

Reguły współpracy sądowej w sprawach cywilnych są oparte na zasa-

dzie równej wartości i pozycji systemu sądownictwa w poszczególnych pań-
stwach członkowskich oraz ich wyroków. Dotyczą one również transgranicz-
nej współpracy między poszczególnymi sądami i władzami sądowymi. Jedną
z kluczowych dla prawidłowego funkcjonowania rynku wspólnotowego kwe-
stii jest zagwarantowanie jego uczestnikom stabilnych i jednolitych rozwiązań
prawnych. Proces decyzyjny odnoszący się do jurysdykcji, prawa właściwego
i uznawania orzeczeń sądów zagranicznych musiał być stopniowo odłączany
od sfery wyłącznych kompetencji państw członkowskich i włączany w obszar
regulacji wspólnotowych. Te tendencje nasiliły się zwłaszcza w ostatnich la-
tach. W obszarze współpracy sądowej w sprawach cywilnych, w dziedzinach
takich jak: jurysdykcja, wzajemne uznawanie i wykonywanie orzeczeń, współ-
praca między państwami członkowskimi oraz dostęp do wymiaru sprawiedli-
wości, przyjęto szereg instrumentów prawnych urzeczywistniających założe-
nia art. 65 TWE. Trwają prace nad europejskim nakazem zapłaty, jednolitym
postępowaniem mediacyjnym, wspólnotowym kodeksem cywilnym, a także
rozporządzeniami „Rzym I” i „Rzym II” dotyczącymi prawa właściwego dla
zobowiązań umownych i pozaumownych.

W dniach 15 i 16 października 1999 r. Rada Europejska zgromadzona

w Tampere sformułowała cel utworzenia „prawdziwego europejskiego obsza-
ru sprawiedliwości”, opartego na zasadzie, że ani osoby, ani firmy nie powin-
ny być powstrzymywane od korzystania z własnych praw ani zniechęcane do
tego z powodu niezgodności czy zawiłości systemów sądowych i administra-
cyjnych w państwach członkowskich. Konieczne stało się zwiększenie dostępu
do wymiaru sprawiedliwości dla wszystkich obywateli Wspólnoty. Rada Euro-
pejska ustaliła w Tampere trzy podstawowe działania: wzajemne uznawanie
decyzji sądowych, lepsze odszkodowania dla ofiar przestępstw oraz większą
zbieżność w dziedzinie prawa cywilnego. Powszechnie uznane prawo dostę-
pu do wymiaru sprawiedliwości zostało także potwierdzone w art. 47 karty
praw podstawowych Unii Europejskiej.

Zasadniczą barierą na drodze budowania rynku wspólnotowego, ogra-

niczającą albo wręcz hamującą rozwój przedsiębiorczości, mobilność obywa-
teli UE i efektywność wymiany handlowej, są utrudnienia związane z prowa-
dzeniem sporów o charakterze transgranicznym. Uczestnikiem postępowania
cywilnego można zostać niezależnie od swojej woli. Prawdopodobieństwo,
że sprawa taka będzie się toczyć w innym państwie członkowskim, jest wy-
sokie, zwłaszcza wobec częstych migracji obywateli UE oraz nasilających się
kontaktów handlowych. W efekcie interesy życiowe i ekonomiczne obywa-
teli są umiejscowione w różnych krajach i podlegają odmiennym reżimom
prawnym. W tym stanie rzeczy prowadzenie postępowań sądowych wiąże
się często ze znacznymi kosztami, na które składają się wynagrodzenia peł-
nomocników i tłumaczy, podróże oraz opłaty sądowe. Jeżeli sytuacja majątko-
wa osoby fizycznej uniemożliwia jej lub znacznie utrudnia poniesienie takich
wydatków, to należy się liczyć z całkowitym pozbawieniem jej prawa do sądu
i należytej obrony jej praw.

156

W dniu 27 stycznia 2003 r. Rada Unii Europejskiej, wychodząc naprzeciw

tym problemom oraz realizując normy art. 61, 65 i 67 TWE, uchwaliła dyrek-
tywę 2003/8/WE w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości
w sporach transgranicznych przez ustanowienie minimalnych wspólnych za-
sad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze (Dz. Urz.
UE L 26). Akt został ogłoszony w Dzienniku Urzędowym UE serii L z 31 stycz-
nia 2003 r. i w tym dniu wszedł w życie dla UE, natomiast dla Polski z chwilą
naszej akcesji, tj. w dniu 1 maja 2004 r.

Dyrektywa jest kontynuacją normatywną porozumienia europejskiego

w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, podpi-
sanego w Strasburgu w dniu 27 stycznia 1977 r., zmienionego protokołem do
porozumienia europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyzna-
nie pomocy sądowej, podpisanym w Moskwie w 2001 r., oraz konwencji ha-
skiej z 25 października 1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedli-
wości w stosunkach międzynarodowych, które zastąpiła w stosunkach między
wszystkimi państwami członkowskimi będącymi stronami porozumienia i kon-
wencji, z wyjątkiem Danii. Wynika to wyraźnie z art. 20 dyrektywy, zgodnie
z którym ma ona pierwszeństwo w stosunkach między państwami członkow-
skimi w odniesieniu do spraw, do których ma zastosowanie, przed postanowie-
niami zawartymi w umowach dwustronnych i wielostronnych między pań-
stwami członkowskimi, w tym wyżej wymienionych dokumentach, których
również Rzeczpospolita Polska była stroną. W preambule dyrektywy (pkt 26)
przyznano również, że inspiracją dla ustanowienia w dyrektywie mechanizmu
powiadamiania i przekazywania wniosków były postanowienia przyjęte w po-
rozumieniu europejskim w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie
pomocy sądowej z 27 stycznia 1977 r., podpisanym w Strasburgu.

Dyrektywa 2003/8/WE ma na celu usprawnienie dostępu do wymiaru

sprawiedliwości w sporach transgranicznych przez ustanowienie minimalnych
wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym cha-
rakterze. Transpozycja dyrektywy do krajowego porządku prawnego w więk-
szej części weszła w życie przed 30 listopada 2004 r. Część dyrektywy dotycząca
porady przedspornej, mającej na celu rozstrzygnięcie sporu przed wniesie-
niem sprawy do sądu, została wprowadzona w życie 21 lipca 2006 r. Dyrekty-
wa dotyczy przypadków sporów transgranicznych natury cywilnej lub han-
dlowej, wyłącznie jednak, gdy strona wnosząca o pomoc prawną jest osobą
fizyczną i jej miejscem zamieszkania lub stałego pobytu jest państwo człon-
kowskie inne niż państwo członkowskie, w którym sąd rozpoznaje sprawę
lub ma być podjęta decyzja.

Dyrektywa ma zachęcać do ubiegania się o pomoc prawną w sporach

transgranicznych osoby nieposiadające wystarczających środków, gdy po-
moc jest im konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru
sprawiedliwości, gdyż ani brak środków u strony procesu — bez względu
na to, czy występuje jako powód czy pozwany — ani trudności wynikają-
ce z transgranicznego charakteru sporu nie powinny stać na przeszkodzie
skutecznemu dostępowi do wymiaru sprawiedliwości. Zgodnie z pkt 10 i 11

przyjêcie

dyrektywy

cel regulacji

157

preambuły wszystkie osoby biorące udział w sporze cywilnym lub handlo-
wym muszą mieć możliwość obrony swoich praw przed sądem, nawet jeśli
ich sytuacja materialna uniemożliwia poniesienie kosztów procesu. Pomoc
prawna jest uważana za właściwą, gdy umożliwia jej beneficjentowi skutecz-
ny dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Powinna ona obejmować przedpro-
cesową poradę prawną służącą rozstrzygnięciu sporu przed wniesieniem
sprawy do sądu, pomoc prawną w trakcie wnoszenia sprawy do sądu oraz
reprezentowanie w sądzie, a także pomoc w kosztach procesu lub zwolnie-
nie z nich.

Dyrektywa nie stoi na przeszkodzie przyjmowaniu przez państwa człon-

kowskie rozwiązań korzystniejszych dla wnioskodawców i korzystających
z pomocy prawnej (art. 19). Polska nie skorzystała z tego uprawnienia, doko-
nując transpozycji dyrektywy do krajowego porządku prawnego.

2. Transpozycja dyrektywy 2003/8/WE do krajowego

porz¹dku prawnego

2.1. Cel regulacji

Obowiązkiem Polski jako państwa członkowskiego Unii Europejskiej,

nałożonym dyrektywą 2003/8/WE przyjętą w celu usprawnienia dostępu do
wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych przez ustanowienie mi-
nimalnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym cha-
rakterze, było wprowadzenie w życie przepisów ustawowych niezbędnych do
jej wykonania w terminie do dnia 30 listopada 2004 r. (art. 21 ust. 1 dyrekty-
wy). Wykonanie przez Polskę obowiązku transpozycji dyrektywy 2003/8/WE
do prawa krajowego nastąpiło przez uchwalenie ustawy z dnia 17 grudnia
2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzo-
nym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy
w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania
(Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 67), zwanej dalej ustawą. Transpozycja dyrektywy
polegała zatem na uchwaleniu odrębnego aktu prawnego (ustawy), regulują-
cego autonomicznie zagadnienia objęte dyrektywą.

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy celem regulacji jest określenie:

− zasad, warunków i trybu przyznawania osobom fizycznym mającym

miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie człon-
kowskim Unii Europejskiej prawa pomocy w postępowaniu w sprawach
cywilnych, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w Polsce, a także
prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem
takiego postępowania;

− zasad, warunków i trybu przyznawania osobom fizycznym mającym

miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej
prawa pomocy na potrzeby postępowania w sprawach cywilnych, które

cel regulacji

158

ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim
Unii Europejskiej, a także prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia
sporu przed wszczęciem takiego postępowania.

Ustawa wprowadza odmienny tryb postępowania w sprawach o udzie-

lenie pomocy niż przewidziany w kodeksie postępowania cywilnego i usta-
wie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U.
Nr 167, poz. 1398). Te akty prawne przewidują możliwość ustanowienia pełno-
mocnika z urzędu oraz udzielenia stronie zwolnienia od kosztów sądowych,
obejmującego pokrycie opłat i wydatków, na które składają się:

1) koszty podróży strony zwolnionej od kosztów sądowych związane z jej

osobistym stawiennictwem, nakazanym przez sąd;

2) koszty podróży i noclegu oraz utraconych zarobków lub dochodów

świadków;

3) wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłych, tłumaczy

i kuratorów ustanowionych dla strony w danej sprawie;

4) wynagrodzenie należne innym osobom lub instytucjom oraz zwrot po-

niesionych przez nie kosztów;

5) koszty przeprowadzenia innych dowodów;
6) koszty przewozu zwierząt i rzeczy, ich utrzymywania lub przechowy-

wania;

7) koszty ogłoszeń;
8) koszty osadzenia i pobytu w areszcie;
9) ryczałty należne kuratorom sądowym za przeprowadzenie wywiadu

środowiskowego w sprawach: o unieważnienie małżeństwa, o rozwód
i separację, a także za uczestniczenie przy ustalonych przez sąd kontak-
tach rodziców z dziećmi.

Wydatki związane ze zwrotem opłat i z doręczaniem pism sądowych nie

obciążają stron (art. 5 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Katalog wydatków objętych prawem pomocy różni się nieznacznie od

przewidzianego w polskiej procedurze cywilnej. Te odmienności zostaną szcze-
gółowo omówione dalej.

Wprowadzenie odrębnej ustawy z pewnością przyczyni się do zwiększe-

nia dostępności do sądu w sprawach ze sporem transgranicznym. Uchwale-
nie ustawy sprzyja dostępności do zawartych w niej przepisów, a także upo-
wszechnia wiedzę o regulowanej nimi instytucji. Transpozycja dokonana w tej
formie najpełniej urzeczywistnia cele przewidziane w dyrektywie. Obecnie, po
nowelizacji dokonanej 27 kwietnia 2004 r. ustawą o zmianie ustawy o prawie
pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach
członkowskich Unii Europejskiej (Dz. U. z 2006 r. Nr 120, poz. 824), dyrektywa
jest zaimplementowana w całości.

W przedmiocie wniosku o udzielenia prawa pomocy orzeka sąd. Jednak,

realizując założenia i cele dyrektywy, ustawodawca zdecydował, że wniosek
o udzielenie prawa pomocy w postępowaniu prowadzonym w Rzeczypospo-

prawo pomocy

159

litej Polskiej można złożyć również za pośrednictwem Ministerstwa Sprawied-
liwości Rzeczypospolitej Polskiej lub wyznaczonego w tym celu, właściwego
organu państwa członkowskiego, w którym wnioskodawca ma miejsce za-
mieszkania lub zwykłego pobytu. W ten sposób wnioskodawca mający miejsce
zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim może
uzyskać pomoc centralnych organów naszego państwa lub specjalnie wyzna-
czonych organów państwowych w swoim kraju. Jest to duże ułatwienie dla
wnioskodawcy, najczęściej niewładającego językiem polskim, gdyż oszczędza
mu problemów związanych z ustaleniem obszarów właściwości poszczegól-
nych sądów. W razie skierowania wniosku bezpośrednio do Ministra Sprawied-
liwości odpowiada on za przekazanie wniosku właściwemu sądowi.

2.2. Terminologia

Tytuł ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. nie odpowiada dosłownie tytułowi

dyrektywy, podkreśla natomiast, że chodzi o przyznawanie pomocy prawnej
w związku z prowadzeniem postępowania cywilnego na terytorium Unii Eu-
ropejskiej. Termin „prawo pomocy” przyjęto dla oznaczenia nowej w naszym
systemie prawnym instytucji prawa procesowego.

W zależności od wersji językowej, sformułowania użyte w dyrektywie

2003/8/WE kładą nacisk na różne aspekty pomocy prawnej, co może być róż-
nie przetłumaczone na język polski. Angielska wersja językowa posługuje się
pojęciem legal aid, wersja niemiecka pojęciem Prozesskostenhilfe. Trudność ze
znalezieniem polskiego odpowiednika tego pojęcia wynika z faktu, że pro-
ste przetłumaczenie angielskiego sformułowania legal aid na polską „pomoc
prawną” nie oddaje istoty rzeczy. Przez „pomoc prawną” rozumie się bowiem
— także potocznie — przede wszystkim świadczenie usług prawnych przez
profesjonalnego pełnomocnika, a niemieckie sformułowanie kładzie nacisk
na zwolnienie od kosztów postępowania w ogóle.

Termin „pomoc prawna” istnieje już w polskim systemie prawnym, jed-

nak w różnych znaczeniach. Ustawy korporacyjne — ustawa z dnia 26 maja
1982 r. — Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058
z późn. zm.) i ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn.
Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059 z późn. zm.) — odnoszą jednoznacznie po-
jęcie pomocy prawnej do udzielania tej pomocy przez adwokatów i radców
prawnych osobom fizycznym i osobom prawnym oraz jednostkom organiza-
cyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, w tym przedsiębiorcom (art. 1
i 4 prawa o adwokaturze, art. 2 i 4 ustawy o radcach prawnych), przy czym
pomoc ta polega m.in. na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii
prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Rozporządzenia wy-
konawcze w sprawie opłat za czynności adwokatów i radców prawnych od-
noszą pojęcie „pomoc prawna” do zastępstwa prawnego strony, dla której
ustanowiono pełnomocnika lub obrońcę z urzędu. W tym znaczeniu „pomoc
prawna” obejmuje tylko część zakresu „pomocy prawnej” w ujęciu dyrekty-

terminologia

pomoc prawna

160

wy (K. Gonera, Pomoc prawna w sporach transgranicznych (w:) Stosowanie prawa
Unii Europejskiej przez sądy..., s. 756).

Wiele niekonsekwencji zawiera kodeks postępowania cywilnego, któ-

ry w zależności od działu nadaje pojęciu „pomoc prawna” różne znaczenia.
Wprowadzona ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego zmieniła nazwę dzia-
łu II tytułu V księgi I na „Pomoc prawna z urzędu” w miejsce obowiązującej
do 2 marca 2006 r. — „Zwolnienie od kosztów sądowych”.

W tytule IV księgi II części IV kodeksu postępowania cywilnego uregulo-

wano pomoc prawną i doręczenia w międzynarodowym postępowaniu cywil-
nym. Z treści przepisów art. 1130 k.p.c. i n. wynika, że termin „pomoc prawna”
rozumieć należy jako pomoc sądową, udzielaną polskim sądom przez sądy
i inne organy państw obcych oraz polskie przedstawicielstwa dyplomatycz-
ne i urzędy konsularne. Nie ma to zatem żadnego związku z terminem „po-
moc prawna” przyjętym w ustawie. Ta niekonsekwencja została utrzymana
również w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r.
w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu między-
narodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach między-
narodowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 17, poz. 164) wydanym na podstawie art. 41
§ 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych
(Dz. U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.). Pojęcie „pomoc prawna” zasto-
sowano dla określenia czynności związanych z obrotem prawnym z zagranicą.
W tym ujęciu bardziej prawidłowe byłoby użycie terminu „pomoc sądowa”,
gdyż stosuje się go na określenie trybu postępowania o udzielenie na zasadzie
wzajemności pomocy sądom lub innym organom w przeprowadzanych czyn-
nościach procesowych. Wspomniane rozporządzenie reguluje tryb występo-
wania polskich sądów do sądów i innych organów państw obcych o pomoc
w wymienionych w nim sprawach oraz udzielania przez polskie sądy takiej
pomocy sądom i innym organom państw obcych.

Z kolei porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosków

o przyznanie pomocy sądowej, sporządzone w Strasburgu w dniu 27 stycz-
nia 1977 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 102, poz. 1183) i towarzyszące mu oświadczenie
rządowe z dnia 30 września 1999 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą
Polską porozumienia europejskiego (Dz. U. Nr 102, poz. 1184) posługują się
określeniem „pomoc sądowa” jako tłumaczeniem angielskiego legal aid (ang.
European Agreement the Transmission of Applications for Legal Aid), chociaż
niewątpliwie nie chodzi w tym przypadku o wzajemne udzielanie pomocy
przez sądy innych państw członkowskich Rady Europy, lecz o „usunięcie prze-
szkód natury ekonomicznej utrudniających dostęp do wymiaru sprawied-
liwości w sprawach cywilnych oraz umożliwienie osobom znajdującym się
w słabej sytuacji finansowej łatwiejszego wykonywania ich praw”. Założenia
nie odbiegają zatem od przyjętych w preambule celów konwencji. Podobnie
konwencja o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach
międzynarodowych, sporządzona w Hadze w dniu 25 października 1980 r.
(Dz. U. z 1995 r. Nr 18, poz. 86), posługując się pojęciem „pomoc sądowa”,

161

obejmuje nim również zwolnienie strony od ponoszenia kosztów sądowych,
opłat i wydatków (K. Gonera, Pomoc prawna..., s. 756).

Trudności terminologiczne związane z funkcjonowaniem w języku praw-

niczym pojęć „pomoc prawna” i „pomoc sądowa” oraz nakładaniem się ich
zakresów znaczeniowych, spowodowały że ustawodawca zdecydował się
na użycie nowego terminu „prawo pomocy”. Pierwszy raz wprowadzono je
w ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 r. — Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270) na określenie instytucji zwol-
nienia od kosztów sądowych i ustanowienia adwokata lub radcy prawnego
(art. 244 § 1). Tak pojmowane „prawo pomocy” zbliżone jest znaczeniowo do
angielskiego legal aid, występującego w dyrektywie, i najpełniej oddaje isto-
tę tej instytucji.

2.3. Zagadnienia kolizyjne

W związku z przedmiotem regulacji ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r.

o prawie pomocy może powstać kolizja między tą ustawą a porozumieniem
europejskim z 27 stycznia 1977 r. w sprawie przekazywania wniosków o przy-
znanie pomocy sądowej (Dz. U. z 1999 r. Nr 102, poz. 1183) oraz konwencją ha-
ską z 25 października 1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości
w stosunkach międzynarodowych (Dz. U. z 1995 r. Nr 18, poz. 86), które są ra-
tyfikowanymi umowami międzynarodowymi, stanowiącymi część wewnętrz-
nego porządku prawnego w Polsce (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP) — w przy-
padku przekazywania wniosków o przyznanie prawa pomocy między Polską
a innymi państwami członkowskim Unii Europejskiej będącymi jednocześnie
stronami tego porozumienia europejskiego (jako państwami członkowskimi
Rady Europy) lub stronami tej konwencji (K. Gonera, Pomoc prawna..., s. 753).

W art. 20 dyrektywy kolizja ta jest bezpośrednio rozstrzygana na rzecz

dyrektywy, co oznacza, że pierwszeństwo przed wspomnianymi aktami
prawnymi ma ustawa dokonująca jej transpozycji do polskiego porządku
prawnego. Zgodnie z regułami wykładni prawa wspólnotowego, wypraco-
wanymi przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości, oraz ogólnymi zasadami
efektywności i pierwszeństwa prawa wspólnotowego eliminowanie tej kolizji
w treści ustawy nie było konieczne. Z reguł wykładni systemowej wynika,
iż skoro akt prawa krajowego implementujący akt prawa wspólnotowego
w postaci dyrektywy Rady Unii Europejskiej ma realizować zarazem wszyst-
kie jego cele (zapisane w preambule), m.in. przez udzielenie pierwszeństwa
dyrektywie przed innymi aktami prawa międzynarodowego, to ewentualna
sprzeczność z nimi ustawy jest usunięta systemowo. W przyszłości kwestie
stosowania sprzecznych umów międzynarodowych (dyrektyw i konwen-
cji) powinno się uporządkować przez dokonanie w ich treści stosownych
zastrzeżeń w stosunkach z innymi państwami członkowskimi Unii Europej-
skiej (z wyłączeniem Danii, w stosunku do której nie ma zastosowania ani
dyrektywa 2003/8/WE, ani ustawa z 2004 r. o prawie pomocy).

dotychczasowe
regulacje

162

2.4. Rozwi¹zania ustawowe a regulacja w kodeksie

postêpowania cywilnego

Poza regulacją ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postę-

powaniu w sprawach cywilnych (zwanej dalej ustawą) prowadzonym w pań-
stwach członkowskich Unii Europejskiej, pozostaje przyznawanie pomocy
prawnej cudzoziemcom w międzynarodowym postępowaniu cywilnym na
dotychczasowych zasadach, zgodnie z przepisami księgi II części IV kodeksu
postępowania cywilnego, normującej zagadnienia międzynarodowego postę-
powania cywilnego. Przewidziany w art. 1130 i n. k.p.c. tryb zwalniania cu-
dzoziemców od kosztów sądowych jest stosowany tylko w stosunkach między
Rzeczpospolitą Polską a państwami obcymi i obywatelami tych państw, których
nie dotyczą zobowiązania Polski jako państwa członkowskiego Unii Europej-
skiej lub jako strony umów międzynarodowych. Przepisy kodeksu postępowa-
nia cywilnego nie będą zatem miały zastosowania do przyznawania pomocy
prawnej w sporach transgranicznych w sprawach cywilnych prowadzonych
na terytorium Unii Europejskiej w odniesieniu do osób fizycznych będących
obywatelami któregokolwiek państwa członkowskiego lub zamieszkujących
zgodnie z prawem w którymkolwiek państwie członkowskim. Wyłączenie to
nie dotyczy oczywiście osób mających miejsce zamieszkania lub pobytu zwy-
kłego w Danii, do którego dyrektywa i ustawa nie mają zastosowania.

Przepisy kodeksu postępowania cywilnego regulują tylko wybrane,

szczątkowe zagadnienia objęte dyrektywą 2003/8/WE, dotyczą jedynie zwol-
nienia cudzoziemców od kosztów sądowych. Prawo pomocy w ujęciu dy-
rektywy obejmuje także ustanowienie pełnomocnika w osobie adwokata lub
radcy prawnego i pokrywanie przez państwo innych kosztów prowadzenia
postępowania cywilnego, na które składają się opłaty i wydatki, w tym kosz-
ty tłumaczeń. Opisane czynniki zadecydowały o tym, że transpozycja dyrek-
tywy odbyła się przez uchwalenie odrębnej ustawy, a nie przez nowelizację
kodeksu postępowania cywilnego.

Poziom pomocy prawnej gwarantowany jako standard minimalny w dy-

rektywie jest wyższy od standardu wynikającego z przepisów kodeksu postę-
powania cywilnego, regulujących zwolnienie od kosztów sądowych i ustano-
wienie przez sąd pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego. Jest
to uzasadnione, skoro beneficjent pomocy prawnej ubiega się o jej przyznanie
w innym państwie członkowskim w związku z postępowaniem prowadzo-
nym przed obcym sądem, w obcym języku i według nieznanej mu procedu-
ry. Jednocześnie rozszerzenie tego standardu na wszystkich cudzoziemców
byłoby znacznym obciążeniem dla budżetu państwa (K. Gonera, Pomoc praw-
na..., s. 757).

prawo pomocy

wed³ug ustawy

z dnia 17 grudnia

2004 r. i kodeksu

postêpowania

cywilnego

163

2.5. Zakres zastosowania ustawy

2.5.1. Zakres podmiotowy

Zakres podmiotowy ustawy został ustalony tak samo jak w dyrektywie,

co jest konsekwencją faktu, że przyjęte regulacje prawne mają za zadanie im-
plementację rozwiązań wspólnotowych do krajowego porządku prawnego.

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy celem regulacji jest określenie:

− zasad, warunków i trybu przyznawania osobom fizycznym mającym

miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie człon-
kowskim UE prawa pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych,
które ma być wszczęte lub jest prowadzone w Polsce, a także prawa po-
mocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego
postępowania;

− zasad, warunków i trybu przyznawania osobom fizycznym mającym

miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej
prawa pomocy na potrzeby postępowania w sprawach cywilnych, które
ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim
UE, a także prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed
wszczęciem takiego postępowania.

Jeżeli osoba fizyczna ubiegająca się o przyznanie jej prawa pomocy lub

korzystająca z tego prawa, zwana wnioskodawcą, nie ma obywatelstwa pań-
stwa członkowskiego UE, to przepisy ustawy stosuje się do niej wówczas, gdy
przebywa na terytorium państwa członkowskiego UE zgodnie z prawem tego
państwa.

W istocie zakres podmiotowy ustawy obejmuje jedynie osoby fizyczne.

Wyłączono możliwość ubiegania się o pomoc prawną przez osoby prawne
i podmioty niemające osobowości prawnej, a jedynie zdolność sądową. Takie
rozwiązanie wynika bezpośrednio z treści dyrektywy, która odnosi się jedy-
nie do osób fizycznych jako uprawnionych do korzystania z prawa pomocy.
Przyznanie takiego uprawnienia wyłącznie osobom fizycznym podyktowane
jest koniecznością zapewnienia im możliwości dochodzenia swoich praw na
drodze sądowej. Osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające oso-
bowości prawnej winny liczyć się z faktem, że prowadzona działalność może
się wiązać z koniecznością udziału w procesie, a zatem niezbędne jest dyspono-
wanie w każdym czasie środkami na ten cel. Nadto podmiotom tym jest łatwiej
uzyskać kredyt na finansowanie takiego przedsięwzięcia, przesunąć aktywa
albo wszcząć procedurę upadłościową w razie braku możliwości terminowe-
go realizowania zobowiązań. Osoba fizyczna z natury rzeczy nie musi liczyć
się z koniecznością udziału w postępowaniu cywilnym. Gdyby zaś miałoby
się ono toczyć w innym państwie, to koszty udziału w nim mogłyby skutecz-
nie uniemożliwić dochodzenie jej swoich uprawnień. Realizacja dyrektywy
ma zagwarantować ochronę przed takimi sytuacjami przez wprowadzenie do
krajowego porządku prawnego prawa pomocy w sporach transgranicznych.

zakres
podmiotowy

osoba fizyczna

164

O możliwości ubiegania się o prawo pomocy decyduje miejsce zamiesz-

kania lub zwykłego pobytu w dacie złożenia wniosku o przyznanie tego pra-
wa do organu właściwego według art. 8 lub art. 21. Późniejsza zmiana miejsca
zamieszkania lub zwykłego pobytu przez wnioskodawcę nie wpływa na moż-
liwość ubiegania się o przyznanie lub korzystania z prawa pomocy. W art. 2
ustawy zastosowano łącznik podmiotowy, czyli bazujący na kryterium zwią-
zanym z podmiotem stosunku prawnego, domicylu (lex domicili). Oznacza to,
że kryterium ubiegania się przez osobę fizyczną o pomoc prawną jest miejsce
zamieszkania lub pobytu, ustalone w dacie składania wniosku. Z pojęciem
domicylu wiążą się dwa pojęcia: pobytu zwykłego i pobytu prostego. Pobyt
zwykły oznacza miejsce, gdzie ześrodkowane są sprawy życiowe i interesy
ekonomiczne osoby fizycznej. Pobyt prosty natomiast to miejsce, gdzie osoba
fizyczna przebywa choćby przejazdem. Nie ma zatem znaczenia, czy składa-
jący wniosek ma obywatelstwo Unii Europejskiej. Ten sposób regulacji wyni-
ka z treści art. 2 dyrektywy, który precyzuje pojęcie sporu transgranicznego
i stanowi, iż spór transgraniczny występuje w przypadku, gdy strona ubiega-
jąca się o pomoc prawną, o jakiej mowa w dyrektywie, stale zamieszkuje lub
stale przebywa w państwie członkowskim innym od tego, w którym mieści
się sąd lub w którym orzeczenie ma być wykonane. Państwo członkowskie, na
którego terenie zamieszkuje strona sporu, jest określone zgodnie z art. 59 roz-
porządzenia 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych
oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Określenie, czy
ma miejsce spór transgraniczny, następuje w momencie złożenia wniosku.
Taka regulacja podyktowana jest przyjęciem w art. 4 dyrektywy, że państwa
członkowskie, przyznając pomoc prawną, kierują się zasadą niedyskryminacji
wobec obywateli Unii i osób pochodzących z krajów trzecich, legalnie przeby-
wających na terytorium państwa członkowskiego. Uprawnienie do korzysta-
nia z prawa pomocy przysługuje zatem nie tylko obywatelom UE, lecz także
obywatelom innych państw, niebędących członkami UE oraz apatrydom, jeże-
li przebywają na terytorium UE zgodnie z prawem państwa członkowskiego
miejsca ich zamieszkania lub pobytu zwykłego. Nie ma przy tym znaczenia,
w jakiej roli w postępowaniu sądowym występuje osoba ubiegająca się o po-
moc prawną. Ani brak środków u strony procesu — bez względu na to, czy
występuje jako powód czy pozwany — ani trudności wynikające z transgra-
nicznego charakteru sporu nie powinny stać na przeszkodzie skutecznemu
dostępowi do wymiaru sprawiedliwości (pkt 6 preambuły). Wszystkie pań-
stwa członkowskie są bowiem stronami Europejskiej Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., a zatem za-
gadnienia objęte dyrektywą powinny być uregulowane zgodne z tą konwen-
cją, w szczególności z zasadą równości stron biorących udział w sporze (pkt 4
preambuły).

Wszyscy obywatele UE, posiadający miejsce zamieszkania lub zwykłego

pobytu na terytorium któregokolwiek państwa członkowskiego, muszą być
uprawnieni do pomocy prawnej w sporach transgranicznych na zasadach
i w granicach określonych w dyrektywie i przyjętej na jej podstawie usta-

domicyl

165

wie. Dotyczy to także obywateli państw trzecich, jeśli spełniają przewidziane
w niej warunki, tj. zgodnie z prawem mają miejsce zwykłego pobytu w pań-
stwie członkowskim. Powszechnie uznane prawo dostępu do wymiaru spra-
wiedliwości zostało także potwierdzone w art. 47 Karty praw podstawowych
Unii Europejskiej (pkt 5 preambuły).

2.5.2. Zakres przedmiotowy

Z treści wspomnianego art. 1 ust. 1 ustawy wynika, że zakresem przed-

miotowym ustawy jest określenie zasad i trybu udzielania prawa pomocy
w postępowaniu w sprawach cywilnych, które ma być wszczęte i prowadzo-
ne w Polsce lub w innym państwie członkowskim. Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy
stanowi, iż ma ona zastosowanie do sporów transgranicznych w sprawach
cywilnych i handlowych, bez względu na rodzaj organu sądowego, który ma
rozstrzygnąć spór.

Stosowanie dyrektywy nie obejmuje w szczególności spraw podatko-

wych, celnych i administracyjnych. Spór transgraniczny występuje w przy-
padku, gdy strona ubiegająca się o pomoc prawną, o jakiej mowa w dyrekty-
wie, stale zamieszkuje lub stale przebywa w państwie członkowskim innym
od tego, w którym mieści się sąd lub w którym orzeczenie ma być wykona-
ne. Państwo członkowskie, na którego terenie zamieszkuje strona sporu, jest
określone zgodnie z art. 59 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wyko-
nywania w sprawach cywilnych i handlowych (art. 2 dyrektywy).

O możliwości ubiegania się o prawo pomocy decyduje miejsce zamiesz-

kania lub zwykłego pobytu w dacie złożenia wniosku o przyznanie tego pra-
wa do organu właściwego według art. 8 lub art. 21 ustawy. Późniejsza zmiana
miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu wnioskodawcy nie wpływa na
możliwość ubiegania się o przyznanie lub korzystania z prawa pomocy.

Zgodnie z celem dyrektywy polska ustawa odnosi się tylko do postę-

powania w sprawach cywilnych wraz z postępowaniami odrębnymi, łącznie
z postępowaniem w sprawach gospodarczych.

Dyrektywa wymagała nadto rozciągnięcia skutków przyznania prawa

pomocy w postępowaniu rozpoznawczym na postępowanie egzekucyjne, zo-
bowiązując państwo członkowskie, które udzieliło wnioskodawcy pełnej lub
częściowej pomocy prawnej w sporze transgranicznym, do jej kontynuowania
w postępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym (art. 9 ust. 1 dyrektywy
i art. 6 ust. 4 ustawy), a także rozciągnięcia skutków przyznania prawa pomo-
cy w państwie członkowskim, w którym toczyło się postępowanie sądowe
i w którym zostało wydane orzeczenie, na postępowanie w przedmiocie uzna-
nia i stwierdzenia wykonalności oraz wykonania danego orzeczenia w innym
państwie członkowskim (art. 9 ust. 2 dyrektywy i art. 14 ust. 1 ustawy).

Ustalenie, czy określona sprawa należy do kategorii spraw cywilnych,

odbywa się wyłącznie w oparciu o kryteria materialnoprawne. Dla wykładni
pojęcia „sprawy cywilne i handlowe” nie jest właściwe prawo krajowe państw

zakres
przedmiotowy

wy³¹czenie

166

członkowskich. Należy poddać je wykładni autonomicznej dokonywanej przez
Europejski Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu.

Prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych, ustanowie-

nie adwokata lub radcy prawnego oraz ponoszenie przez Skarb Państwa in-
nych kosztów (art. 5 i 16 ustawy, art. 3 oraz art. 7 dyrektywy). Ponieważ dy-
rektywa 2003/8/WE szczególnie eksponuje koszty tłumaczenia (art. 7 lit. a i b
dyrektywy), zaliczając je do kosztów związanych z transgranicznym charak-
terem sporu, co jest zrozumiałe przy uwzględnieniu, że wnioskodawca nie
posługuje się zazwyczaj językiem, w którym mówi jego pełnomocnik, dlate-
go też ustawa poświęca kosztom tłumaczenia szczególną uwagę (art. 16 ust. 1,
art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy). Koszty tłumaczenia dokumentów potraktowano
jako element wydatków stanowiących, obok opłat sądowych, część kosztów
sądowych. Obowiązek ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów tłumacze-
nia, związanych z przebiegiem czynności sądowych, wynika bezpośrednio
z art. 5 ust. 2 p.u.s.p.

Prawo pomocy w postępowaniu prowadzonym w Rzeczypospolitej Pol-

skiej obejmuje koszty ustanowienia adwokata albo radcy prawnego, na które
składają się: wynagrodzenie zgodne ze stawkami opłat za czynności adwoka-
tów albo radców prawnych ustanowionych z urzędu, określone w odrębnych
przepisach, a także niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata albo radcy
prawnego, w szczególności związane z porozumiewaniem się w niezbędnym
zakresie z wnioskodawcą niewładającym językiem polskim za pośrednictwem
tłumacza, w tym tłumaczeniem rozmów pełnomocnika z wnioskodawcą poza
czynnościami sądowymi. Wynagrodzenie tłumacza pośredniczącego w poro-
zumiewaniu się adwokata albo radcy prawnego z wnioskodawcą nie może
przekraczać stawek przewidzianych w przepisach o wynagrodzeniu tłuma-
czy przysięgłych. Ponoszenie przez Skarb Państwa kosztów tłumaczenia ma
bezpośrednie znaczenie dla wnioskodawcy, gdyż jego powodzenie w prowa-
dzonym postępowaniu bezpośrednio zależy od możliwości przekazania peł-
nomocnikowi konkretnych faktów i dowodów. Wnioskodawca korzystający
z prawa pomocy, obejmującego zwolnienie od kosztów sądowych, nie wnosi
opłat sądowych ani wydatków, które ponosi za niego Skarb Państwa w całości
lub w części objętej zwolnieniem. Zwolnienie od wydatków obejmuje w szcze-
gólności ponoszenie przez Skarb Państwa kosztów tłumaczenia dokumentów
niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy, których złożenia wymaga sąd lub
inny właściwy organ albo które składa wnioskodawca, a także kosztów po-
dróży i niezbędnych wydatków świadków wezwanych do sądu na żądanie
wnioskodawcy, jeżeli nie mogą być przesłuchani w inny sposób.

Konieczne koszty związane z porozumiewaniem się wnioskodawcy z peł-

nomocnikiem za pośrednictwem tłumacza zostały potraktowane jako wydatki
adwokata albo radcy prawnego (art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy o prawie pomocy),
które, po ich udokumentowaniu i wykazaniu ich niezbędności, ponosi Skarb
Państwa do wysokości stawek wynagrodzenia tłumaczy przysięgłych. Kosz-
ty podróży wnioskodawcy z miejsca zamieszkania lub pobytu w innym pań-
stwie członkowskim do sądu w Polsce, związane z nakazanym przez sąd jego

zakres prawa

pomocy

167

osobistym stawiennictwem (art. 5 ust. 1 pkt 3 ustawy), nie są w obecnym sta-
nie prawnym traktowane jako wydatek w rozumieniu art. 4 ustawy o kosz-
tach sądowych w sprawach cywilnych, dlatego musiały zostać uregulowane
osobno — obok zwolnienia od kosztów sądowych (art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy
o prawie pomocy) i ustanowienia adwokata albo radcy prawnego (art. 5 ust. 1
pkt 2 ustawy).

W postępowaniu prowadzonym w innym państwie członkowskim wnio-

skodawca, który złożył za pośrednictwem sądu okręgowego wniosek o udzie-
lenie pomocy prawnej, może także uzyskać w Rzeczypospolitej Polskiej prawo
pomocy na potrzeby tego postępowania w zakresie: zwolnienia od wydat-
ków obejmujących koszty tłumaczenia wniosku o przyznanie prawa pomocy
w innym państwie członkowskim oraz niezbędnych dokumentów uzasad-
niających ten wniosek, a także ustanowienia adwokata albo radcy prawne-
go w celu udzielenia przez niego wnioskodawcy pomocy prawnej w Rzeczy-
pospolitej Polskiej na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub jest
prowadzone w innym państwie członkowskim, do dnia otrzymania wniosku
o przyznanie prawa pomocy przez właściwy organ tego państwa członkow-
skiego. Wnioskodawca, który ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu
w Rzeczypospolitej Polskiej, może także ubiegać się o przyznanie prawa po-
mocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem postępowania
w sprawie cywilnej, w której jurysdykcja przysługuje sądom innego państwa
członkowskiego (art. 21 ustawy).

2.5.3. Zakres terytorialny i czasowy dyrektywy

Zakres czasowy dyrektywy 2003/8/WE ma znaczenie dla rozstrzygnięcia

zagadnień kolizyjnych i określenia, od jakiej daty w stosunkach między pań-
stwami członkowskimi dyrektywa ma pierwszeństwo przed innymi instru-
mentami, w szczególności przed postanowieniami zawartymi w umowach
dwu- i wielostronnych. Państwa członkowskie zobowiązane były do wpro-
wadzenia w życie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyj-
nych, niezbędnych do wykonania dyrektywy, nie później niż dnia 30 listopada
2004 r., z wyjątkiem art. 3 ust. 2 lit. a, którego transpozycja miała mieć miejsce
nie później niż 30 maja 2006 r., oraz niezwłocznego powiadomienia o tym Ko-
misji i przekazania jej tekstów podstawowych przepisów prawa krajowego
przyjętych w dziedzinie objętej dyrektywą. Przepisy przyjęte przez państwa
członkowskie muszą zawierać odniesienie do dyrektywy lub muszą być pub-
likowane z takim odniesieniem. Metody dokonywania takiego odniesienia
określają samodzielnie państwa członkowskie. Artykuł 3 ust. 2 lit. a dotyczy
zagwarantowania przez państwa członkowskie trybu udzielania porad przed-
spornych w celu rozstrzygnięcia sporu przed wniesieniem sprawy do sądu.
Polska dokonała transformacji w tym punkcie przywołaną wcześniej ustawą
o zmianie ustawy o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych
prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Ta nowelizacja
zmieniła m.in. tytuł pierwotnej ustawy na „ustawa o prawie pomocy w postę-

zakres czasowy

168

powaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich
Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu
przed wszczęciem takiego postępowania”.

Terytorialny zakres zastosowania dyrektywy należy oceniać z zastosowa-

niem art. 299 TWE, z tym zastrzeżeniem, że nie obowiązuje ona w stosunku
do Danii. Zgodnie z art. 1 ust. 3 określenie „państwo członkowskie” oznacza
wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej z wyjątkiem Danii (pkt 34
preambuły). Tak samo ujęto pojęcie państwa członkowskiego w art. 1 ust. 3
ustawy. Oznacza to, że Dania nie uczestniczy w przyjęciu dyrektywy, nie jest
nią związana i nie jest podmiotem jej stosowania. Zatem wnioskodawca ma-
jący miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu na polskim terytorium nie
może domagać się udzielenia pomocy prawnej przez Polskę w sporze prowa-
dzonym przed sądem duńskim. Z takiej pomocy nie może również skorzystać
osoba, której domicyl znajduje się w Danii.

2.6. Prawo pomocy w postêpowaniu prowadzonym

w Rzeczypospolitej Polskiej

2.6.1. Wniosek o udzielenie prawa pomocy w postêpowaniu

prowadzonym w Rzeczypospolitej Polskiej

Rozdział 2 ustawy o prawie pomocy, stanowiący rozwinięcie jej art. 1

ust. 1 pkt 1, dotyczy osób fizycznych, ubiegających się o przyznanie im pra-
wa pomocy, które mają miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym
państwie członkowskim i jednocześnie są lub mają być stroną postępowania
cywilnego w Polsce. Jest to zasadnicza część ustawy z punktu widzenia celów,
jakie powinny być osiągnięte przez wdrożenie do wewnętrznego porządku
prawnego postanowień dyrektywy 2003/8/WE. W tym rozdziale znajduje się
szczegółowe normatywne określenie, czym jest „prawo pomocy” oraz jakie
są zasady, przesłanki i tryb jego przyznawania (art. 4 ustawy).

Wnioskodawca mający miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w in-

nym państwie członkowskim może ubiegać się o przyznanie prawa pomocy:
w postępowaniu, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w Rzeczypo-
spolitej Polskiej, lub w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem
postępowania w sprawie cywilnej, w której jurysdykcja przysługuje sądom
polskim. Istota prawa pomocy w postępowaniu prowadzonym w Polsce zo-
stała już przedstawiona wcześniej.

Prawo pomocy może być przyznane wnioskodawcy na jego wniosek zło-

żony przed wszczęciem postępowania lub w jego toku. Wniosek jest wolny od
opłat sądowych. W ustawie przyjęto rozwiązanie zbliżone do postępowania
w sprawie wniosku o zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych.

Wniosek sporządza się na piśmie w języku polskim albo angielskim. Je-

żeli dokumenty uzasadniające wniosek nie są sporządzone w jednym z tych
języków, do wniosku dołącza się ich tłumaczenie na język polski lub język

zakres

terytorialny

wniosek

o udzielenie

prawa pomocy

chwila z³o¿enia

wniosku

jêzyk wniosku

169

angielski, dokonane przez osobę uprawnioną według prawa państwa człon-
kowskiego do dokonywania tłumaczeń. Konieczność umożliwienia wniosko-
dawcy sporządzenia wniosku o przyznanie prawa pomocy w języku innym
niż język urzędowy państwa członkowskiego przyjmującego wniosek wy-
nika bezpośrednio z dyrektywy. Oznacza to, że zgodnie z dyrektywą polski
sąd musi zaakceptować wniosek o przyznanie prawa pomocy sporządzony
w języku innym niż język polski (art. 13 ust. 2, art. 14 ust. 2 i 3 dyrektywy).
Dyrektywa pozostawiła państwu członkowskiemu wybór innego, poza jego
językiem urzędowym, języka, który może być użyty przy wypełnieniu wnio-
sku. Polski ustawodawca wybrał język angielski. Wniosek o przyznanie pra-
wa pomocy może być złożony na urzędowym formularzu, dzięki czemu po-
winno to być łatwiejsze. Wprowadzenie standardowych formularzy ułatwia
wnioskodawcy spełnienie wszystkich wymogów wniosku i przyspiesza po-
stępowanie, gdyż eliminuje konieczność dodatkowego wzywania do uzupeł-
nienia braków wniosku.

Wniosek o przyznanie prawa pomocy składa się:

1) w sądzie, w którym ma być wszczęte lub jest prowadzone postępowanie

rozpoznawcze. Jeżeli wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w po-
stępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym, składa się go w sądzie
rejonowym, w którego obszarze właściwości jest lub ma być wykonane
orzeczenie lub prowadzona egzekucja. Taki sposób złożenia wniosku bę-
dzie najczęstszy w sytuacji, gdy wnioskodawca będzie pozwanym lub
uczestnikiem postępowania i o toczącej się sprawie zostanie powiadomio-
ny przez sąd. W ten sposób uzyska informacje o sądzie właściwym;

2) za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeczypospolitej Pol-

skiej lub wyznaczonego w tym celu właściwego organu państwa człon-
kowskiego, w którym wnioskodawca ma miejsce zamieszkania lub zwy-
kłego pobytu. Ministerstwo Sprawiedliwości niezwłocznie przekazuje
wniosek do właściwego sądu. Takie rozwiązanie wynika z art. 13 ust. 1
lit. a i b dyrektywy (art. 8 ust. 2 ustawy), zgodnie z którym wnioski o po-
moc prawną mogą być składane: właściwemu organowi państwa człon-
kowskiego, w którym wnioskodawca stale zamieszkuje lub przebywa
(organ przekazujący), lub w którym siedzibę ma sąd, lub w którym wyko-
nywane jest orzeczenie (organ otrzymujący). Wybór Ministerstwa Spra-
wiedliwości jako organu przyjmującego wynika z uprzedniego wyzna-
czenia go do tej roli w myśl oświadczenia rządowego z dnia 30 września
1999 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską porozumienia
europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomo-
cy sądowej (Dz. U. z 1999 r. Nr 102, poz. 1184).

Wniosek o przyznanie prawa pomocy powinien zawierać oświadczenie

wnioskodawcy obejmujące dane o jego stanie rodzinnym, majątku, dochodach
i źródłach utrzymania. Do wniosku dołącza się dokumenty potwierdzające
zawarte w nim dane oraz dokumenty potwierdzające obywatelstwo, miejsce
zamieszkania lub zwykłego pobytu wnioskodawcy, a jeżeli wnioskodawca

adresat wniosku

dokumenty
do³¹czone
do wniosku

170

nie ma obywatelstwa państwa członkowskiego — dokument potwierdzający,
że wnioskodawca przebywa na terytorium państwa członkowskiego zgodnie
z prawem tego państwa.

Wniosek o przyznanie prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia

sporu przed wszczęciem postępowania w sprawie cywilnej powinien ponad-
to zawierać szczegółowe przedstawienie okoliczności faktycznych tej sprawy.
Dołącza się do niego oświadczenie wnioskodawcy wskazujące, czy wniosko-
dawcy przyznano już wcześniej prawo pomocy w celu ugodowego załatwienia
sporu w tej sprawie, a jeżeli było ono już przyznane, lecz nie zawarto ugody,
należy podać, z jakich przyczyn nie doszło do jej zawarcia (art. 9 ustawy).

Zgodnie z art. 32 ustawy Minister Sprawiedliwości określi w rozporzą-

dzeniu wzór i sposób udostępnienia urzędowego formularza wniosku o przy-
znanie prawa pomocy, o którym mowa w art. 9 ust. 2, kierując się wymagania-
mi obowiązującymi w stosunku do wniosków o przyznanie prawa pomocy,
potrzebą zawarcia w nich odpowiednich pouczeń ułatwiających wypełnienie
wniosku i koniecznością udostępnienia ich osobom zainteresowanym, oraz
szczegółowy sposób ponoszenia kosztów prawa pomocy w celu ugodowego
załatwienia sporu przed wszczęciem postępowania, po zasięgnięciu opinii Na-
czelnej Rady Adwokackiej oraz Krajowej Rady Radców Prawnych, z uwzględ-
nieniem sposobu ustalania tych kosztów oraz maksymalnej wysokości opłat
za udzieloną pomoc.

Na podstawie powołanej delegacji ustawowej uchwalono rozporządze-

nie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005 r. w sprawie określenia
wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formularza wniosku o przyzna-
nie prawa pomocy oraz określenia wzoru urzędowego formularza przekazania
wniosku o przyznanie prawa pomocy (Dz. U. Nr 244, poz. 2073). Zgodnie z § 1
tego rozporządzenia wzór urzędowego formularza wniosku o przyznanie pra-
wa pomocy określa załącznik do decyzji Komisji nr 2004/844/WE z 9 listopada
2004 r., ustanawiającej wzór formularza wniosku o pomoc prawną zgodnie
z dyrektywą Rady 2003/8/WE w celu usprawnienia dostępu do wymiaru spra-
wiedliwości w sporach transgranicznych przez ustanowienie minimum wspól-
nych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze
(Dz. Urz. UE L 365/27 z 10.12.2004). Urzędowe formularze wniosku o przy-
znanie prawa pomocy, także w innych językach urzędowych Unii Europej-
skiej, udostępnia się nieodpłatnie w budynkach sądów rejonowych i ich wy-
działów zamiejscowych oraz w budynkach sądów okręgowych, ich ośrodków
zamiejscowych i wydziałów zamiejscowych, łącznie z informacją o języku
lub językach, w jakich można złożyć wniosek w poszczególnych państwach
członkowskich Unii Europejskiej. Ministerstwo Sprawiedliwości nieodpłatnie
udostępnia, wraz z informacją o języku wniosku, wzory urzędowych formu-
larzy za pośrednictwem internetu, na stronie www.ms.gov.pl.

formularz

wniosku

171

2.6.2. Rozpoznanie wniosku

Prawo pomocy może być pełne albo częściowe (art. 6 i 13 ust. 2 usta-

wy), zależnie od tego, czy wnioskodawca z uwagi na swoją sytuację majątko-
wą jest całkowicie niezdolny do poniesienia kosztów postępowania czy tylko
częściowo.

Pełne prawo pomocy obejmuje całkowite zwolnienie od kosztów sądo-

wych, ustanowienie adwokata albo radcy prawnego oraz pokrycie niezbęd-
nych wydatków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 3. Częściowe prawo po-
mocy obejmuje ustanowienie adwokata albo radcy prawnego, a ponadto może
obejmować:

1) częściowe zwolnienie od kosztów sądowych,
2) częściowe zwolnienie od kosztów sądowych oraz częściowe pokrycie

niezbędnych wydatków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 3.

Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych lub częściowe pokrycie wy-

datków polega na zwolnieniu od ich poniesienia lub pokryciu ich ułamkowej
części i w takim samym ułamku rozciąga się na postępowanie wykonawcze
albo egzekucyjne.

W przedmiocie wniosku o przyznanie prawa pomocy orzeka sąd, przed

którym postępowanie rozpoznawcze ma być wszczęte lub jest prowadzone.
Jeżeli wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w postępowaniu wyko-
nawczym lub egzekucyjnym, właściwy jest sąd rejonowy, w którego obszarze
właściwości jest lub ma być wykonane orzeczenie lub prowadzona egzeku-
cja. Sądem właściwym do rozpoznania wniosku o przyznanie prawa pomocy
w celu ugodowego załatwienia sporu jest sąd, który byłby właściwy do roz-
poznania sprawy, której on dotyczy. Postanowienia sądu zapadają na posie-
dzeniu niejawnym.

Wniosek o pomoc prawną powinien spełniać wymogi pisma procesowe-

go, przewidziane w art. 126 k.p.c. Braki formalne wniosku podlegają zatem
konwalidacji w trybie art. 130 k.p.c. Skoro wnioskodawcą będzie najczęściej
osoba niewładająca językiem polskim, gdyż jej miejsce zamieszkania lub poby-
tu zwykłego będzie się znajdowało w innym państwie członkowskim, to oce-
na wniosku pod względem formalnym powinna uwzględniać tę okoliczność.
Nadmierny rygoryzm i formalizm byłyby tu zatem nieuzasadnione.

W osnowie wniosku powinno się znaleźć oświadczenie wnioskodawcy

o jego stanie majątkowym. Jeżeli nie wystarcza ono do oceny rzeczywistego
stanu rodzinnego, majątku i dochodów wnioskodawcy albo budzi wątpliwo-
ści co do prawdziwości, sąd wzywa wnioskodawcę do uzupełnienia braków
w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż miesiąc. Uzupełnienie braków
wniosku następuje przez złożenie dodatkowych wyjaśnień lub dokumentów.
Dokumentami tymi mogą być w szczególności odpisy zeznań podatkowych,
wyciągi lub wykazy z posiadanych rachunków bankowych, depozytów ban-
kowych i papierów wartościowych oraz zaświadczenia o wysokości wynagro-
dzeń za pracę, honorariów i innych należności oraz otrzymywanych świad-

rozstrzygniêcie
wniosku

braki formalne
wniosku

172

czeń, w tym emerytur, rent i alimentów. W razie gdy wnioskodawca zgłasza
wniosek bezpośrednio do sądu, z pominięciem organów przekazujących, sąd
w celu uzyskania szczegółowych danych dotyczących stanu majątkowego
wnioskodawcy będzie korespondował z nim w języku wniosku.

Wniosek o przyznanie prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia

sporu powinien także zawierać przytoczenie okoliczności faktycznych spra-
wy. W razie braku takich okoliczności sąd również wzywa wnioskodawcę do
ich uzupełnienia w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż miesiąc.

Jeżeli wnioskodawca mimo wezwania nie uzupełni braków wniosku

w zakreślonym terminie, sąd rozpoznaje wniosek na podstawie przedsta-
wionych danych.

Konstrukcja wniosku o pomoc prawną przypomina uregulowany w usta-

wie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wniosek o zwolnienie od po-
noszenia kosztów sądowych, zatem sąd, oceniając jego zasadność, kieruje się
podobnymi kryteriami jak przy udzieleniu tego zwolnienia. Zgodnie z art. 3
ustawy w sprawach w niej nieuregulowanych stosuje się przepisy kodeksu
postępowania cywilnego i ustawę z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych. Istotne znaczenie będzie tu mieć zwłaszcza jej tytuł IV,
normujący zagadnienia związane ze zwolnieniem od kosztów sądowych.

Sąd przyznaje prawo pomocy, jeżeli wnioskodawca wykaże, że nie jest

w stanie ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny
kosztów postępowania, o których mowa w art. 5 ust. 1. Pełne prawo pomocy
sąd przyznaje, gdy wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakich-
kolwiek kosztów postępowania, a częściowe, gdy wykaże, że nie jest w stanie
ponieść pełnych kosztów postępowania. Sąd może odmówić przyznania pra-
wa pomocy z przyczyn dotyczących istoty sprawy, jeżeli już wcześniej zostało
przyznane wnioskodawcy w tej sprawie prawo pomocy w celu ugodowego
załatwienia sporu przed wszczęciem postępowania w sprawie cywilnej, lecz
do zawarcia ugody nie doszło. Nieistotne jest przy tym, po czyjej stronie znaj-
dowała się przyczyna takiego stanu rzeczy (art. 13 ustawy).

W sytuacji gdy wnioskodawca ubiega się o udzielenie prawa pomo-

cy, a korzystał już z niego na innym etapie postępowania, sąd bada wniosek
w węższym zakresie, ustalając jedynie, czy nie odpadły przesłanki stosowania
tej instytucji w całości lub w części. Zgodnie z art. 14 ustawy, jeżeli wniosko-
dawca ubiega się o prawo pomocy w postępowaniu o uznanie orzeczenia wy-
danego w innym państwie członkowskim albo o stwierdzenie wykonalności
takiego orzeczenia lub ugody zawartej przed sądem innego państwa człon-
kowskiego lub dokumentu urzędowego sporządzonego w innym państwie
członkowskim, albo w postępowaniu egzekucyjnym lub wykonawczym, któ-
re jest lub ma być prowadzone na podstawie takiego orzeczenia, ugody lub
dokumentu, i korzystał z prawa pomocy w innym państwie członkowskim,
w którym prowadzone było postępowanie zakończone wydaniem orzecze-
nia lub zawarciem ugody albo w którym został sporządzony dokument, sąd
może odmówić przyznania prawa pomocy lub przyznać je w mniejszym za-
kresie tylko w razie istotnej zmiany sytuacji majątkowej lub rodzinnej wnios-

przes³anki

uwzglêdnienia

wniosku

173

kodawcy, która wystąpiła po przyznaniu mu prawa pomocy w innym pań-
stwie członkowskim. Należy jednak pamiętać, że sąd polski nie jest związany
przyznaniem wnioskodawcy prawa pomocy w innym państwie członkowskim
wyłącznie na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub jest prowa-
dzone w Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd odmawia wnioskodawcy przyznania prawa pomocy, jeżeli nie wy-

kazał on, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek lub pełnych kosztów po-
stępowania, lub w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia
lub obrony praw. Wykazanie istnienia wspomnianych okoliczności polega
w szczególności na wyczerpującym i wiarygodnym przedstawieniu wszyst-
kich danych, pozwalających na rzeczywistą ocenę jego stanu rodzinnego, ma-
jątku i dochodów.

Na uzasadniony wniosek ustanowionego adwokata albo radcy prawne-

go przewodniczący albo sąd może przyznać zaliczkę na pokrycie niezbędnych
i udokumentowanych wydatków adwokata albo radcy prawnego, w szczegól-
ności związanych z porozumiewaniem się w niezbędnym zakresie z wniosko-
dawcą niewładającym językiem polskim za pośrednictwem tłumacza, w tym
tłumaczeniem rozmów pełnomocnika z wnioskodawcą poza czynnościami
sądowymi. W razie udzielania prawa pomocy obejmującego również pono-
szenie przez Skarb Państwa niezbędnych kosztów podróży wnioskodawcy,
związanych z jego osobistym stawiennictwem, nakazanym przez sąd, prze-
wodniczący albo sąd może przyznać zaliczkę na ich pokrycie. W tym ostatnim
przypadku sąd działa z urzędu lub na wniosek uprawnionego. Osoba, któ-
rej przyznano zaliczkę, jest obowiązana rozliczyć się z niej, na podstawie ra-
chunków, w terminie miesiąca od jej otrzymania, nie później jednak niż przed
wydaniem w postępowaniu, w związku z którym udzielono prawa pomocy,
postanowienia w przedmiocie kosztów. Na postanowienie oraz zarządzenie
o odmowie przyznania zaliczki osobie uprawnionej do jej otrzymania przy-
sługuje zażalenie. Jest ono wolne od opłat sądowych.

Decyzja o udzieleniu prawa pomocy podlega weryfikacji w trakcie toczą-

cego się postępowania i sąd jest władny ją zmienić, cofając przyznane prawo
pomocy w całości lub w części w razie ujawnienia się okoliczności wskazują-
cych na to, że podstawy przyznania prawa pomocy nie istniały lub przestały
istnieć. W takiej sytuacji wnioskodawca obowiązany jest uiścić wszystkie na-
leżne opłaty sądowe, pokryć wynagrodzenie ustanowionego dla niego adwo-
kata albo radcy prawnego oraz zwrócić wydatki i koszty, które poniósł za niego
Skarb Państwa. Jeżeli okoliczności uzasadniające przyznanie prawa pomocy
istniały w chwili składania wniosku, sąd może obciążyć wnioskodawcę tymi
obowiązkami tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jego sy-
tuacji rodzinnej, majątku i dochodach. Postanowienie sądu może być wydane
na posiedzeniu niejawnym.

Na postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie przyznania pra-

wa pomocy lub jego cofnięciu przysługuje zażalenie. Postanowienia te doręcza
się wnioskodawcy wraz z uzasadnieniem sporządzanym z urzędu. Zażalenie
jest wolne od opłat sądowych. Oznacza to, że wnioskodawca nie jest zobo-

odmowa
przyznania
prawa pomocy

zaliczka na
pokrycie nie-
zbêdnych i udo-
kumentowanych
wydatków
adwokata albo
radcy prawnego

zmiana lub
cofniêcie prawa
pomocy

174

wiązany do uiszczenia opłaty podstawowej, przewidzianej w art. 14 ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Przyznanie prawa pomocy nie
zwalnia go jednak od obowiązku zwrotu kosztów postępowania przeciwni-
kowi, jeżeli wynika on z innych przepisów.

2.7. Prawo pomocy w postêpowaniu prowadzonym w innym

pañstwie cz³onkowskim

2.7.1. Wniosek o udzielenie pomocy w postêpowaniu prowadzonym

w innym pañstwie cz³onkowskim

Uwagi na temat charakteru, trybu składania i wymogów formalnych

wniosku o udzielenie prawa pomocy w postępowaniu prowadzonym w in-
nym państwie członkowskim są takie same jak w przypadku wniosku składa-
nego w Polsce, a zatem nie ma potrzeby ich powtarzać.

Wniosek sporządza się na urzędowym formularzu w języku polskim

oraz w języku wymaganym przez prawo państwa członkowskiego, do któ-
rego wniosek ma być przekazany. Zgodnie z art. 32 ustawy o prawie pomocy
w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonych w państwach człon-
kowskich UE Minister Sprawiedliwości ma określić w rozporządzeniu wzór
urzędowego formularza przekazania wniosku o przyznanie prawa pomocy,
o którym mowa w art. 25 ust. 2, mając na względzie konieczność udostępnie-
nia państwom członkowskim Unii Europejskiej, do których jest on kierowa-
ny, danych umożliwiających nadanie wnioskowi o przyznanie prawa pomocy
prawidłowego biegu.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005 r. w spra-

wie określenia wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formularza wnios-
ku o przyznanie prawa pomocy oraz określenia wzoru urzędowego formularza
przekazania wniosku o przyznanie prawa pomocy (Dz. U. Nr 244, poz. 2073)
w § 2 stanowi, że wzór urzędowego formularza przekazania wniosku o przy-
znanie prawa pomocy określa załącznik do decyzji Komisji nr 2005/630/WE
z 26 sierpnia 2005 r. ustanawiającej wzór formularza przekazania wniosku
o pomoc prawną zgodnie z dyrektywą Rady 2003/8/WE (Dz. Urz. UE L 225/23
z 31.08.2005). Zgodnie z rozporządzeniem urzędowe formularze wniosku
o przyznanie prawa pomocy, także w innych językach urzędowych Unii Eu-
ropejskiej, udostępnia się nieodpłatnie w budynkach sądów rejonowych i ich
wydziałów zamiejscowych oraz w budynkach sądów okręgowych, ich ośrod-
ków zamiejscowych i wydziałów zamiejscowych, łącznie z informacją o języku
lub językach, w jakich można złożyć wniosek w poszczególnych państwach
członkowskich Unii Europejskiej. Ministerstwo Sprawiedliwości nieodpłatnie
udostępnia wzory urzędowych formularzy za pośrednictwem internetu, na
stronie www.ms.gov.pl.

Do wniosku należy dołączyć dokumenty potwierdzające zawarte w nim

dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania wniosko-

jêzyk wniosku

formularz

dokumenty

do³¹czone

do wniosku

175

dawcy oraz dokumenty potwierdzające obywatelstwo, miejsce zamieszkania
lub zwykłego pobytu wnioskodawcy, a jeżeli wnioskodawca nie ma obywa-
telstwa państwa członkowskiego — dokument potwierdzający, że przebywa
on w Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z prawem polskim. Dokumenty te
składa się także w tłumaczeniu na język wymagany przez prawo państwa
członkowskiego, do którego wniosek ma być przekazany, dokonanym przez
osobę uprawnioną do dokonywania tłumaczeń według prawa państwa człon-
kowskiego.

2.7.2. Rozpoznanie wniosku

Rozdział 3 ustawy, stanowiący rozwinięcie art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy, do-

tyczy osób fizycznych mających miejsce zamieszkania lub zwyczajnego po-
bytu w Polsce, które są stroną postępowania cywilnego w innym państwie
członkowskim.

Reguluje on kwestie związane z przekazaniem wniosku o przyznanie

prawa pomocy przez sąd okręgowy (polski organ przekazujący) do właściwego
organu innego państwa członkowskiego oraz przyznanie „wstępnej” pomocy
prawnej w Polsce na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub już
się toczy w innym państwie członkowskim. „Wstępna” pomoc prawna przy-
znawana jest w szczególności w celu przygotowania wszystkich niezbędnych
dokumentów, które powinny zostać przekazane innemu państwu członkow-
skiemu, oraz dla ustanowienia pełnomocnika procesowego.

Sąd, do którego wpłynął wniosek o przyznanie prawa pomocy w in-

nym państwie członkowskim, bada, czy odpowiada on warunkom formalnym
przewidzianym dla pisma procesowego i czy zawiera wymagane dokumen-
ty, potwierdzające dane wnioskodawcy o jego stanie rodzinnym, majątku,
dochodach, źródłach utrzymania, obywatelstwie i miejscu zamieszkania lub
zwykłego pobytu albo o legalnym pobycie w Polsce. Jeżeli wniosek nie zawie-
ra przewidzianych w prawie dokumentów, przewodniczący wzywa do jego
uzupełnienia lub poprawienia w zakreślonym, stosownym terminie, wska-
zując braki i udzielając wskazówek co do sposobu ich usunięcia. W razie nie-
usunięcia przez wnioskodawcę braków w terminie przewodniczący zwraca
wniosek. Na zarządzenie o zwrocie wniosku przysługuje zażalenie. Jest ono
wolne od opłat sądowych. Procedura ta jest zbliżona do trybu przewidziane-
go w art. 130

k.p.c., ale należy pamiętać, że wspomniane przepisy będą miały

zastosowanie w razie wniesienia wniosku dotkniętego uchybieniami formal-
nymi. Wniosek jest wolny od opłat sądowych.

W przedmiocie wniosku o przyznanie prawa pomocy orzeka sąd, a posta-

nowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Prawo pomocy przy-
znaje się, jeżeli wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów,
o których mowa w art. 26 ustawy, bez uszczerbku dla utrzymania koniecznego
dla siebie i rodziny. Sąd odmawia przekazania wniosku właściwemu organowi
innego państwa członkowskiego, jeżeli wniosek jest oczywiście bezzasadny
albo dotyczy sprawy, która nie jest objęta zakresem stosowania ustawy.

rozpoznanie
wniosku

adresat wniosku

176

Postanowienie o odmowie przekazania wniosku może być wydane na

posiedzeniu niejawnym. Na postanowienie o odmowie przekazania wniosku
przysługuje zażalenie. Jest ono wolne od opłat sądowych. Zgodnie z art. 357
k.p.c. postanowienie takie uzasadnia się z urzędu. Do odmowy przyznania
i cofnięcia przyznanego prawa pomocy, o którym mowa w art. 26, przepisy
art. 18 i 19 stosuje się odpowiednio.

Sąd przekazuje wniosek o przyznanie prawa pomocy właściwemu orga-

nowi innego państwa członkowskiego w terminie 15 dni od dnia wniesienia
do sądu prawidłowo sporządzonego wniosku w języku wymaganym przez
prawo państwa członkowskiego, do którego wniosek ma być przekazany, wraz
z dokumentami uzasadniającymi wniosek przetłumaczonymi na ten język,
a jeżeli wniosek wymagał poprawienia lub uzupełnienia — w terminie 15 dni
od dnia usunięcia jego braków. Do wniosku dołącza się formularz przekaza-
nia wniosku o przyznanie prawa pomocy, wypełniony przez sąd w języku
wymaganym przez prawo państwa członkowskiego, do którego wniosek ma
być przekazany (art. 25 ustawy).

Skarb Państwa ponosi koszty „wstępnej” pomocy prawnej w postaci kosz-

tów ustanowienia adwokata albo radcy prawnego zgodnie z obowiązującą
taryfą stawek minimalnych oraz tłumaczenia wniosku o przyznanie prawa
pomocy w innym państwie członkowskim wraz z niezbędnymi dokumenta-
mi. Adwokat lub radca prawny ustanowiony dla osoby korzystającej z prawa
pomocy działa do chwili, w której sąd poinformuje go o otrzymaniu wniosku
o przyznanie prawa pomocy w innym państwie członkowskim przez właści-
wy organ tego państwa.

2.8. Uwagi koñcowe

Przyjęte rozwiązania ustawowe dokonują pełnej transpozycji dyrek-

tywy 2003/8/WE do krajowego porządku prawnego. Obok unormowanych
dotąd kwestii związanych z jurysdykcją, wzajemnym uznawaniem i wyko-
nywaniem orzeczeń urzeczywistniają one założenia art. 65 TWE w dziedzi-
nie współpracy między państwami członkowskimi oraz dostępu do wymiaru
sprawiedliwości.

Kolejnym krokiem realizującym te założenia będzie uruchomienie Eu-

ropejskiej Sieci Sądowniczej ds. Cywilnych i Handlowych. Została ona utwo-
rzona 1 grudnia 2002 r. w celu usprawnienia współpracy sądowej między
państwami członkowskimi oraz zapewnienia informacji publicznych, ułatwia-
jących dostęp społeczeństwa do państwowych systemów sądowych. Jej celem
jest stopniowe wdrażanie i aktualizowanie systemu informacji, skierowane-
go do społeczeństwa, w celu ułatwienia dostępu do wymiaru sprawiedliwo-
ści, zwłaszcza za pośrednictwem internetu. Ten system informacyjny powi-
nien zostać opracowany we wszystkich oficjalnych językach UE i jest obecnie
przygotowywany na stronie internetowej www.europa.eu.int/comm/justice
home/ejn/.

przekazanie

wniosku do s¹du

w³aściwego

177

W każdym państwie członkowskim władze sądowe i administracyjne

mają do dyspozycji jeden lub kilka punktów kontaktowych służących roz-
wiązywaniu problemów transgranicznych, z którymi mają do czynienia, oraz
zapewnianiu pełnych i aktualnych informacji na temat prawa innych państw
członkowskich.

178

Rozdzia³ czwarty

EUROPEJSKIE PRAWO PRYWATNE MIÊDZYNARODOWE

1. Prawo w³aściwe dla zobowi¹zañ umownych wed³ug

konwencji rzymskiej

1.1. Uwagi ogólne

W dniu 19 czerwca 1980 r. podpisano w Rzymie konwencję nr 80/934

o prawie właściwym dla umownych stosunków zobowiązaniowych. Sygna-
tariuszami konwencji było siedem ówczesnych państw członkowskich EWG,
czyli Belgia, Holandia, Francja, Irlandia, Luksemburg, RFN i Włochy. Konwen-
cja ta była wynikiem prowadzonych we Wspólnotach Europejskich przez aż
13 lat prac, których celem było zunifikowanie prawa prywatnego międzynaro-
dowego. Podstawą tych działań był projekt wstępny konwencji (opublikowany
w 1972 r.) o prawie właściwym dla zobowiązań umownych i pozaumownych
(W. Popiołek, Zobowiązania umów w projekcie Konwencji EWG o prawie właściwym
dla zobowiązań umownych i pozaumownych, PPHZ 1979, t. 3, s. 133, wraz z tłuma-
czeniem projektu na język polski). Projekt ten został przekazany państwom
członkowskim i następnie komisja ekspertów rządowych opracowała projekt
konwencji z 1979 r. Ta właśnie wersja, jedynie po zmianach redakcyjnych, zosta-
ła przyjęta przez komisję ekspertów jako tekst ostateczny 25 kwietnia 1980 r.

Konwencja weszła w życie 1 kwietnia 1991 r. po jej ratyfikacji przez siód-

me państwo członkowskie EWG (zgodnie z art. 29 ust. 1 konwencji). Jako
ostatnia konwencję ratyfikowała Wielka Brytania (w kwestii dotyczącej raty-
fikacji oraz problemów praktycznych i prawnych, jakie wystąpiły w poszcze-
gólnych państwach członkowskich, zob. A. Całus, Wybrane problemy wprowa-
dzania do systemów prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej postanowień
konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, PPHZ 1995,
t. 18, s. 24–38). Zatem dopiero w tym dniu stała się ona prawem obowiązu-
jącym w EWG. Należy jednak zwrócić uwagę, że w niektórych państwach
członkowskich EWG niektóre postanowienia konwencji były już stosowane
wcześniej dzięki inkorporacji do prawa wewnętrznego lub przez odwoływa-
nie się do nich przez sądy (jw.).

geneza

wejście w ¿ycie

konwencji

179

Konwencja stanowi wyraz kompromisu między różnymi rozwiązania-

mi kolizyjnymi w państwach członkowskich EWG. Efektem przyjęcia tej kon-
wencji jest ujednolicenie norm kolizyjnych obowiązujących w poszczególnych
państwach członkowskich, które tym samym zastąpiły wewnętrzne normy ko-
lizyjne. W art. 2 konwencji przyjęto tzw. zasadę powszechności, która jest już
znana z innych konwencji, na przykład o formie rozporządzeń testamento-
wych (art. 6), o prawie właściwym dla wypadków drogowych (art. 11) czy o pra-
wie właściwym dla międzynarodowej sprzedaży rzeczy ruchomych (art. 7).

Konwencja budzi jednak wątpliwości interpretacyjne, zwłaszcza w kwe-

stiach dotyczących stosowania obcych przepisów wymuszających swoje za-
stosowanie (art. 7) i przepisów chroniących konsumentów (art. 5). Nie ułatwia
rozwiązywania tych zagadnień to, że konwencja występuje w różnych wer-
sjach językowych, które mają charakter autentyczny (art. 33).

W związku z tą konwencją państwa członkowskie podpisały dwa pro-

tokoły 19 grudnia 1988 r., które przyznały Europejskiemu Trybunałowi Spra-
wiedliwości uprawnienia do wykładni konwencji na wniosek sądu państwa
członkowskiego.

Kolejne państwa członkowskie przystąpiły do tej konwencji, dokonując

jej zmian — konwencją podpisaną w Luksemburgu 10 stycznia 1984 r. po przy-
stąpieniu Grecji, konwencją podpisaną w Funchal 18 maja 1992 r. po przystą-
pieniu Hiszpanii i Portugalii oraz konwencją podpisaną w Brukseli 29 listopa-
da 1996 r. po przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji.

Polska i nowe państwa członkowskie UE podpisały konwencję o przy-

stąpieniu do konwencji rzymskiej w wersji zmienionej konwencjami podpi-
sami w 1984, 1992 i 1996 r. oraz przystąpiły do protokołu pierwszego z 1988 r.
i drugiego z 1988 r. w sprawie wykładni konwencji dokonywanych przez ETS.
Konwencja ta nie weszła jeszcze w życie w stosunku do Polski ze względu na
brak jej ratyfikacji. Konwencja została sporządzona w wersjach językowych
wszystkich państw członkowskich i każda wersja ma charakter autentyczny.

1.2. Zakres stosowania konwencji

Przepis art. 1 ust. 1 stanowi, że Komisja stosuje się do stanów faktycz-

nych, które wykazują związek z prawem różnych państw. Oznacza to, że au-
torzy konwencji zrezygnowali z ograniczenia jej stosowania jedynie do sy-
tuacji międzynarodowej. Odwoływanie się do norm kolizyjnych konwencji
jest koniecznością, gdy mamy do czynienia ze stanem faktycznym będącym
źródłem konfliktu praw. Takie ujęcie zagadnienia powinno wykluczać stoso-
wanie postanowień konwencji w stanach faktycznych mających związek je-
dynie z jednym państwem. Powstaje także wątpliwość, o jaki związek cho-
dzi w art. 1 ust. 1: czy o charakterze faktycznym, powiązanym z co najmniej
dwoma obszarami prawnymi za pomocą terminów obiektywnych, czy też
może chodzi tu także o związek gospodarczy, a nawet prawny. Wątpliwości
te potęguje także przyjęta w art. 3 ust. 1 konwencji koncepcja wyboru prawa

zakres
stosowania

180

nieograniczonego, czyli niezależnego od tego, czy umowa ma charakter mię-
dzynarodowy czy też czysto krajowy. Sąd będzie zatem stwierdzał w kon-
kretnym przypadku, czy umowa stwarza sytuację powodującą konflikt praw,
a w takim wypadku będzie oceniał, czy strony mogły na podstawie konwencji
dokonać wyboru prawa właściwego dla tej umowy. Do niejednolitego stoso-
wania konwencji mogą także prowadzić trudności interpretacyjne. Sytuację
utrudnia brak regulacji rozstrzygających problemy interpretacyjne (na przy-
kład zagadnienie kwalifikacji). Wykładnia konwencji jest zatem dokonywana
według reguł prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujących legis
fori. Jedynie art. 18 nakazuje sądom stosowanie swoistej wykładni konwencji,
polegającej na uwzględnieniu jej międzynarodowego charakteru i celowości
osiągnięcia jednolitości w sposobie jej interpretacji i zastosowania.

Przepis art. 1 ust. 2 wyłącza z zakresu stosowania konwencji niektóre

zagadnienia:

a) stanu cywilnego oraz zdolności prawnej i zdolności do czynności praw-

nych osób fizycznych, z zastrzeżeniem artykułu 11;

b) zobowiązań umownych dotyczących:

− testamentów i dziedziczenia,

− majątkowych stosunków małżeńskich,

− praw i obowiązków wynikających ze stosunków rodzinnych, pokre-

wieństwa, małżeństwa lub powinowactwa, łącznie z zobowiązaniami
alimentacyjnymi wobec dzieci pozamałżeńskich;

c) zobowiązań z weksli, czeków, weksli własnych oraz innych przenoszal-

nych papierów wartościowych w zakresie, w jakim zobowiązania z tych
innych papierów wartościowych wynikają z ich przenoszalności;

d) zapisów na sąd polubowny i umów o właściwość sądu;
e) kwestii z zakresu prawa spółek, stowarzyszeń i osób prawnych, takich

jak na przykład utworzenie, zdolność prawna i zdolność do czynności
prawnych, wewnętrzny ustrój i rozwiązanie spółek, stowarzyszeń i osób
prawnych oraz ustawowa osobista odpowiedzialność wspólników i or-
ganów za długi spółki, stowarzyszenia lub osoby prawnej;

f) kwestii, czy przedstawiciel może wobec osób trzecich zaciągać zobowią-

zania w imieniu osoby przez siebie reprezentowanej lub czy organ spół-
ki, stowarzyszenia lub osoby prawnej może wobec osób trzecich zacią-
gać zobowiązania w imieniu tej spółki, tego stowarzyszenia lub tej osoby
prawnej;

g) tworzenia trustów oraz powstałych przez to stosunków prawnych mię-

dzy założycielami, powiernikami i beneficjentami;

h) dowodów i postępowania, z zastrzeżeniem artykułu 14.

Przepisów konwencji nie stosuje się do umów ubezpieczenia pokrywają-

cych ryzyka zlokalizowane na terytoriach państw członkowskich EWG. W celu
stwierdzenia, czy ryzyko jest zlokalizowane na tych terytoriach, sąd stosuje
swoje prawo krajowe. Ustępu 3 nie stosuje się do umów reasekuracyjnych.

wy³¹czenia

181

Są to kwestie wyłączone ze względu na swoją naturę, niezwiązaną ze

stosunkami umownymi (zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych,
stosunki majątkowe małżeńskie i rodzinne, dziedziczenie, stosunki związane
z powstaniem trustu, kwestie zaciągania zobowiązań przez przedstawiciela
wobec osób trzecich), oraz ze względu na to, że pewne kwestie zostały już
uregulowane w innych konwencjach obowiązujących państwa członkowskie
EWG, a obecnie UE. Chodzi tu o kwestie dotyczące zobowiązań wynikających
z weksli, czeków, umowy o arbitraż lub właściwość sądu, kwestie związane
z powstaniem, funkcjonowaniem i ustaniem spółek oraz innych osób praw-
nych (dyrektywy spółkowe), a także dotyczące umów ubezpieczenia, z wy-
jątkiem umów reasekuracyjnych.

Konwencja ma zastosowanie do pozostałych zobowiązań umownych

niezależnie od miejsca zawarcia umowy, sposobu jej zawarcia, przedmiotu,
jej podmiotów i charakteru prawnego. Należy także zauważyć, że konwen-
cja może wskazać prawo właściwe państwa trzeciego (niebędącego stroną tej
konwencji, czyli znajdującego się poza UE).

1.3. Wybór prawa

Przepis art. 3 statuuje zasadę wyboru prawa właściwego dla zobowiązań

umownych. Koncepcja autonomii woli stron jest akceptowana powszechnie
w krajowych regulacjach dotyczących prawa prywatnego międzynarodowe-
go, z tym że może mieć postać wyboru ograniczonego lub nieograniczonego
(na przykład art. 25 § 1 prawa polskiego przewiduje wybór ograniczony).

Konwencja wyklucza możliwość zawarcia umowy, która nie będzie odda-

na jakiemukolwiek prawu merytorycznemu. Dopuszcza wybór nieograniczo-
ny, czyli taki, w którym wybrane prawo merytoryczne nie wykazuje żadnego
związku z zobowiązaniem, którego dotyczy umowa. Wyjątkiem jest jednak art.
3 ust. 3, który stanowi, że jeżeli wszystkie inne elementy stanu faktycznego
w czasie dokonywania wyboru prawa właściwego są zlokalizowane w jednym
i tym samym państwie, to wybór przez strony prawa obcego — niezależnie od
tego, czy został on uzupełniony umową o właściwość obcego sądu — nie na-
rusza przepisów, których zgodnie z prawem tego państwa nie można w dro-
dze umowy wyłączyć (przepisy bezwzględnie obowiązujące).

Jak już wspomniano wyżej, uregulowanie to służy rozwiązaniu wątpli-

wości w rozumieniu zakresu stosowania konwencji z uwagi na pojęcie „sytu-
acja stanowiąca źródło konfliktu praw”. A zatem wybranie obcego prawa lub
właściwość obcego sądu samo przez się powodują powstanie takiej sytuacji.
Przepis art. 3 ust. 3 dopuszcza wybór prawa obcego w sytuacji, gdy zobowią-
zanie nie jest powiązane łącznikami obiektywnymi z prawem więcej niż jedne-
go państwa, ale każe stosować bezwzględnie obowiązujące przepisy państwa,
w którym zlokalizowany jest stan faktyczny tego zobowiązania.

Konwencja dopuszcza możliwość wyboru prawa w sposób dorozumia-

ny, z tym że musi on „wynikać w sposób niewątpliwy z postanowień kontrak-

wybór prawa

wybór
nieograniczony

wybór
dorozumiany

182

tu lub okoliczności sprawy”. Chodzi tu o podkreślenie, że musi być to wybór
nawiązujący do rzeczywistego wskazania prawa właściwego, a nie jedynie
hipotetycznego (W. Popiołek, Konwencja EWG o prawie właściwym dla zobowią-
zań, PiP 1982, z. 9, s. 108).

Konwencja, odmiennie niż projekt z 1972 r., przewiduje możliwość wy-

boru pełnego, co jest zasadne, a także wyboru częściowego i złożonego. Ta
ostatnia sytuacja nie była ujęta w projekcie. Przeważyły jednak poglądy o peł-
nej akceptacji autonomii woli stron. Oczywiście może to doprowadzić do roz-
członkowania statutu kontraktowego, ale skoro taka była wola stron, to winna
być uszanowana.

Dopuszczalne jest także ograniczenie stosowania wybranego prawa je-

dynie do pewnych kwestii, co także burzy zasadę jedności statutu obligacyj-
nego.

Przepis art. 3 ust. 2 rozstrzyga także kwestię dopuszczalności późniejsze-

go wyboru. Jakkolwiek z koncepcji autonomii woli stron jednoznacznie wynika
dopuszczalność wyboru późniejszego lub następnego, to jednak zamieszcze-
nie takiego przepisu w konwencji rozstrzygnęło pojawiające się wątpliwości
w ustawodawstwie państw członkowskich. Jednocześnie zmiana określenia
prawa właściwego, dokonana przez strony po zawarciu umowy, nie narusza
ważności umowy ze względu na formę w rozumieniu art. 9 ani praw osób
trzecich. Rozwiązanie to jest tym ważniejsze, że art. 9 stanowi, iż dla ważno-
ści umowy wystarczy zachowanie formy przewidzianej w prawie właściwym
dla kontraktu lub prawie obowiązującym w miejscu jego zawarcia. Nie można
było bowiem dopuścić do wystąpienia nieważności umowy, której forma była
zgodna w chwili jej zawarcia z prawem dla niej właściwym, gdy inne prawo,
wybrane później, odmiennie rozstrzyga formę danej umowy.

Do oceny istnienia i ważności oświadczeń woli w zakresie wyboru pra-

wa stosuje się, zgodnie z art. 3 ust. 4, przepisy art. 8, 9 i 11 konwencji. Arty-
kuł 8 stanowi:

„1. Istnienie i ważność umowy lub jednego z jej postanowień ocenia się

według prawa, które zgodnie z niniejszą Konwencją byłoby właściwe, gdyby
umowa lub jej postanowienie były ważne.

2. Jeżeli jednak z okoliczności sprawy wynika, że nie byłoby uzasadnione

dokonywanie oceny skutków zachowania się jednej ze stron według prawa
określonego zgodnie z ustępem 1, strona ta w celu ustalenia, że nie wyrazi-
ła zgody na zawarcie umowy, może powołać się na prawo państwa swojego
miejsca zwykłego pobytu”.

Artykuł 9 natomiast przyjmuje, że umowa zawarta między osobami, któ-

re znajdują się w tym samym państwie, jest ważna ze względu na formę, „jeżeli
spełnia wymogi dotyczące formy, określone przez prawa właściwe dla umo-
wy według niniejszej konwencji lub przez prawo państwa, w którym umowa
została zawarta”. Właściwość lex contractus zostaje przyjęta jedynie w sytuacji,
gdy strony umowy mają domicyl w jednym państwie. Alternatywnie można
ustalić prawo właściwe dla formy umowy na podstawie lex loci contractus.

wybór pe³ny,

z³o¿ony

i czêściowy

późniejszy wybór

wa¿nośæ

oświadczeñ woli

co do wyboru

prawa

183

W przypadku gdy strony mają domicyl w różnych państwach, ważność

umowy ze względu na formę oceniana jest na podstawie lex contractus ustalo-
nego według konwencji lub prawa domicylu jednego z tych państw.

Jeżeli umowa została zawarta przez przedstawiciela, przy zastosowaniu

art. 9 ust. 1 i 2 bierze się pod uwagę państwo, w którym znajduje się przed-
stawiciel w chwili zawarcia umowy. Decydujący jest domicyl przedstawiciela
w chwili zawarcia umowy (art. 9 ust. 3).

Ważność jednostronnej czynności prawnej, która odnosi się do umowy

już zawartej albo takiej, która ma być zawarta, ocenia się ze względu na formę
według prawa właściwego, zgodnie z konwencją, dla tej umowy lub według
prawa, które byłoby właściwe dla umowy, albo należy brać pod uwagę wymo-
gi co do formy określone w prawie państwa dokonania tej czynności prawnej.
A zatem spełnienie wymogów co do formy jednostronnej czynności prawnej
odnoszącej się do umowy podlega ocenie lex contractus albo lex loci contractus.

Artykuł 9 ust. 5 zawiera także wyjątki od ogólnych zasad ustalania pra-

wa właściwego co do formy umowy w odniesieniu do umów konsumenckich,
o których mowa w art. 5 ust. 2. Wówczas w celu określenia formy umowy nale-
ży stosować prawo państwa domicylu konsumenta (zwykłego pobytu konsu-
menta). Ponadto w art. 9 ust. 6 zawarty jest jeszcze jeden wyjątek od ogólnych
reguł wytyczenia wymogów formalnych umowy. Dotyczy on umów, których
przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo do korzystania
z nieruchomości. Umowy takie co do formy podlegają ocenie w oparciu o pra-
wo państwa położenia nieruchomości (podobnie jak w art. 25 § 2 p.p.m.), z tym
jednak zastrzeżeniem, że przepisy te zgodnie z prawem tego państwa (w któ-
rym nieruchomość jest położona) stosuje się bez względu na miejsce zawarcia
umowy (lex loci contractus) i prawo właściwe dla tej umowy (lex contractus).

Należy także zwrócić uwagę na to, że jeżeli wybór prawa właściwego

dla umowy nastąpił w sposób dorozumiany, to można przyjąć, iż konwencja
dopuszcza możliwość zawarcia umowy o wybór prawa w dowolnej formie.
Z tego względu odwołanie się w art. 3 ust. 4 do art. 9 konwencji (dotyczącego
prawa właściwego dla wymogów formalnych umowy) nie jest do końca ja-
sne. Jeżeli zatem umowa o wybór prawa zostanie zawarta w sposób dorozu-
miany, według prawa właściwego dla samej umowy, to zgodnie z art. 9 winna
być zawarta w formie szczególnej pod rygorem nieważności. Wówczas wybór
dorozumiany nie będzie ważny (W. Popiołek, Konwencja EWG o prawie właści-
wym dla zobowiązań..., s. 109).

1.4. Prawo w³aściwe w razie braku wyboru prawa

Konwencja reguluje sposób poszukiwania prawa właściwego na wypa-

dek braku wyraźnego lub dorozumianego wyboru. Podstawowym założeniem
zaczerpniętym z projektu z 1972 r. było ustalenie obiektywnego kryterium
„najściślejszego związku”. Jeżeli nie nastąpił wybór prawa właściwego dla
umowy zgodnie z art. 3, umowa podlega prawu państwa, z którym wykazuje

najściślejszy
zwi¹zek

184

najściślejszy związek. Ta konstrukcja, dość elastyczna i wieloznaczna, jest kon-
kretyzowana za pomocą świadczenia charakterystycznego. Zatem w różnych
stosunkach zobowiązaniowych będzie to inne świadczenie charakterystyczne.
Powiązanie z danym obszarem państwowym następuje przez łączniki obiek-
tywne, podmiotowe, określone w art. 4. Artykuł 4 ust. 2 stanowi, że domnie-
mywa się, iż umowa wykazuje najściślejsze związki z państwem, w którym
strona, która winna spełnić świadczenie charakterystyczne, ma w chwili zawar-
cia umowy miejsce zwyczajnego pobytu lub — w przypadku osób prawnych
i innych podmiotów — siedzibę zarządu. Jeżeli natomiast świadczenie charak-
terystyczne ma być spełnione w wykonaniu umowy zawartej w ramach działal-
ności zawodowej, rozstrzyga siedziba głównego przedsiębiorstwa strony (lub
siedziba jej innego przedsiębiorstwa, jeżeli z umowy wynika, że świadczenie
charakterystyczne ma być spełnione przez to przedsiębiorstwo). Konwencja
uwzględnia zatem okoliczności centrum działalności gospodarczej.

Jeżeli przedmiotem umowy jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub

prawo do korzystania z nieruchomości, domniemywa się, że umowa wyka-
zuje najściślejszy związek z tym państwem, w którym nieruchomość jest po-
łożona (lex rei sitae).

Poza osobną regulacją dotyczącą umów, których przedmiotem jest nie-

ruchomość, przepis art. 4 ust. 4 zawiera także unormowanie umów przewo-
zu towarów. Inne typy umów nie zostały uregulowane, lecz poddane jedynie
ogólnej regule „najściślejszego związku”. Autorzy konwencji uregulowali od-
rębnie także umowy o pracę i umowy konsumenckie, mając na celu ochronę
kolizyjną słabszej strony tych stosunków umownych (na przykład pracowni-
ka czy konsumenta).

Jeśli chodzi o umowę przewozu, to konwencja zrywa w tym przypadku

z ogólną regułą odnoszącą się do najściślejszego związku ustalanego przez
świadczenie charakterystyczne dla zobowiązania. Jeżeli w państwie, w którym
przewoźnik ma swoje główne przedsiębiorstwo, znajduje się miejsce wyłado-
wania lub załadowania towaru albo główne przedsiębiorstwo wysyłającego,
to domniemywa się, że umowa przewozu wykazuje ściślejsze związki z tym
państwem i jego prawo, zgodnie z art. 4 ust. 1, znajdzie do niej zastosowanie.
Nie jest natomiast wyjaśniona kwestia, co należy zrobić, gdy owe przesłanki
nie będą spełnione. Jeżeli bowiem art. 4 ust. 4 konwencji każe zrezygnować
z reguły świadczenia charakterystycznego, to należy uznać, że w takiej sytua-
cji będzie miał zastosowanie art. 4 ust. 1, czyli umowa będzie podlegać prawu
państwa, z którym wykazuje najściślejsze związki (tak W. Popiołek, Konwencja
EWG o zobowiązaniach umownych..., s. 111). Ponadto art. 4 ust. 4 zdanie ostat-
nie definiuje pojęcie „umowa przewozu” na potrzeby stosowania konwencji,
uznając za umowy przewozu także umowy czarterowe na jeden rejs i inne
umowy, które służą przede wszystkim przewozowi towaru.

Konwencja posługuje się formułą domniemania, że umowa wykazuje

najściślejszy związek z państwem, w którym na przykład położona jest nie-
ruchomość (art. 4 ust. 3), strona ma miejsce zwykłego pobytu (art. 4 ust. 2) czy
też przewoźnik ma miejsce zwykłego pobytu (art. 4 ust. 4).

domniemanie

dotycz¹ce praw

rzeczowych i ob-

ligacyjnych na

nieruchomości

domniemanie

dotycz¹ce umów

przewozu

towarów

185

Stąd też konsekwentnie w odniesieniu do konstrukcji obiektywnego łącz-

nika „najściślejszego związku umowy z państwem” art. 4 ust. 5 nakłada na sąd
obowiązek poszukiwania tego „związku” niezależnie od domniemań istnieją-
cych według art. 4 ust. 2–4, o ile z całokształtu okoliczności wynika, że umowa
wykazuje ściślejszy związek z innym państwem, niż jest wskazane według do-
mniemania. Ponadto zgodnie z tym ostatnim przepisem, jeżeli nie jest moż-
liwe ustalenie świadczenia charakterystycznego dla zobowiązania, wówczas
stosuje się art. 4 ust. 1, czyli poszukuje się najściślejszego związku za pomocą
innego łącznika aniżeli „świadczenie charakterystyczne”.

Należy także zwrócić uwagę, że art. 4 ust. 1 pozwala na odrębne poszuki-

wanie prawa właściwego według kryterium najściślejszego związku oddzielnie
dla części zobowiązania, jeżeli da się ją oddzielić od reszty umowy. Powodu-
je to ponowne zerwanie z zasadą jedności statutu kontraktowego i wywołuje
trudności praktyczne (dla jednego zobowiązania wynikającego z umowy będą
właściwe dwa lub więcej systemów prawnych), ale odpowiada elastycznej
konstrukcji „najściślejszego związku”. Sytuacja może się dalej komplikować
w razie użycia art. 7, dotyczącego możliwości zastosowania norm bezwzględ-
nie obowiązujących, wymuszających swoje zastosowanie.

1.4.1. Umowy konsumenckie

W celu ochrony konsumenta w umowach, których przedmiotem jest do-

starczenie rzeczy ruchomych lub świadczenie tych rzeczy osobom fizycznym
do użytku, który nie jest związany z ich działalnością zawodową lub gospo-
darczą, a także w umowach, których celem jest finansowanie takiej działal-
ności, wybór prawa właściwego jest dopuszczalny, ale nie może prowadzić
do pozbawienia konsumenta ochrony przewidzianej w prawie państwa zwy-
kłego pobytu konsumenta, o ile zawarcie umowy zostało w tym państwie po-
przedzone specjalnie uczynioną propozycją lub reklamą i konsument doko-
nał czynności, które w tym państwie są niezbędne do zawarcia umowy, albo
jeżeli kontrahent konsumenta lub przedstawiciel kontrahenta otrzymał w tym
państwie zamówienie konsumenta, albo jeżeli umowa dotyczy sprzedaży to-
warów, a konsument wyjechał z tego państwa za granicę i tam złożył zamó-
wienie, o ile wyjazd konsumenta został zorganizowany przez kontrahenta
w celu nakłonienia konsumenta do zawarcia umowy. Regulacja ta, uwzględ-
niając autonomię woli stron, umożliwia wskazanie prawa właściwego przez
wybór, ale wybrane prawo nie może pozbawić konsumenta praw przyznanych
mu przez prawo państwa jego zwyczajnego pobytu. Z redakcji przepisu art. 5
ust. 2 wynika kumulatywna właściwość prawa wybranego oraz prawa pań-
stwa zwyczajnego pobytu konsumenta. Ewentualny konflikt tych przepisów
winien być rozstrzygnięty na rzecz tych przepisów, które przyznają konsumen-
towi skuteczniejszą ochronę (tak trafnie W. Popiołek, Konwencja EWG o prawie
właściwym dla zobowiązań..., s. 112–113), mimo że z literalnego brzmienia art. 5
ust. 2 można wnioskować, że będzie on rozstrzygnięty na korzyść przepisów
obowiązujących w prawie państwa zwyczajnego pobytu konsumenta.

umowy
konsumenckie

186

Jeżeli strony nie wybrały prawa, a umowa została zawarta w warunkach

określonych w art. 5 ust. 2, będzie ona podlegała prawu właściwemu według
miejsca zwyczajnego pobytu konsumenta. Nie można stosować do umów
konsumenckich art. 4 ust. 5, czyli poszukiwać innego najściślejszego związku
zobowiązania z państwem niezależnie od kryterium domicylu konsumenta.

Przepisów art. 5 nie stosuje się do umów przewozu ani umów świadcze-

nia usług, jeżeli usługi należne konsumentowi muszą być świadczone wyłącz-
nie w innym państwie niż państwo, w którym konsument ma miejsce zwykłe-
go pobytu z tym, że art. 5 ma zastosowanie do umów o podróż obejmujących
kombinowane świadczenia przewozowe i zakwaterowania za wspólną cenę.

Należy też podkreślić, że jeżeli strony nie dokonują wyboru prawa i stosu-

je się prawo miejsca zwyczajnego pobytu konsumenta, to interesy konsumenta
wcale nie muszą być dostatecznie chronione. Sytuacja konsumenta może być
bowiem nietypowa. Trudno z góry zakładać, że przepisy miejsca pobytu kon-
sumenta są dla niego korzystniejsze, nawet jeśli lepiej je zna. Sytuację może
komplikować przepis art. 7 konwencji, który w granicach jego stosowania może
uwzględnić prawo innego państwa, o ile szczególnie korzystnie reguluje sy-
tuację konsumenta. Obecnie te normy kolizyjne mogą odegrać mniejszą rolę
wobec wprowadzenia do prawa wewnętrznego państw członkowskich UE re-
gulacji chroniących konsumentów (głównie przez implementację dyrektyw).
Poziom ochrony praw konsumentów w UE jest zatem zbliżony.

1.4.2. Przepisy wymuszaj¹ce swoje zastosowanie

Konwencja zawiera reguły kolizyjne, zawarte w art. 7, które są nazywa-

ne normami wymuszającymi swoje zastosowanie (M. Mataczyński, Przepisy
wymuszające swoje zastosowanie w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków
2005, s. 43). Są to przepisy, których zastosowanie nie może być wyłączone ani
ograniczone wolą stron ani wskazaniem łącznika kolizyjnoprawnego. Są to
zatem przepisy o podwójnie imperatywnym charakterze, ponieważ ich zasto-
sowanie nie może być wyłączone w ramach danego systemu prawnego, jak
w art. 3 ust. 3 konwencji, ani nie może być wyłączone w stosunkach zobowią-
zaniowych o charakterze międzynarodowym. We francuskiej wersji językowej
konwencji używa się określenia dispositions imperatives, w wersji niemieckiej
— zwingende Vorschriften, a w angielskiej — mandatory rules. W prawie pol-
skim nie ma definicji przepisów wymuszających swoje zastosowanie, jednak
w doktrynie polskiego prawa prywatnego międzynarodowego uznaje się, że
takie przepisy istnieją. Mianowicie, zdaniem M. Tomaszewskiego, przyjmuje
się obecnie, że z treści, celów i funkcji niektórych norm merytorycznych wy-
nikać mogą wskazówki co do zasięgu zastosowania tych norm, a nawet mówi
się czasem wprost, że normy merytoryczne mogą niekiedy „kryć” w sobie roz-
strzygnięcia merytoryczne (M. Tomaszewski, Przepisy szczególne o dziedziczeniu
gospodarstw rolnych a prawo prywatne międzynarodowe, PiP 1970, z. 12, s. 924). We-
dług M. Pazdana w prawie merytorycznym poszczególnych państw istnieją
normy, z których treści, funkcji i celów wynikają bardziej lub mniej wyraźne

prawo w³aściwe
w braku wyboru

prawa

przepisy

wymuszaj¹ce

swoje

zastosowanie

187

wskazówki co do ich zasięgu w przestrzeni (M. Pazdan, Prawo prywatne mię-
dzynarodowe, Warszawa 2002, s. 24–25). J. Skąpski uważa natomiast, że istnieją
normy, które same wyznaczają zakres swojego zastosowania i których cechą
charakterystyczną jest terytorializm, ponieważ ich celem jest ochrona inte-
resów danego państwa (J. Skąpski, Obligations et commerce exteriereur des pays
socialistes (w:) Academie de Droit International, Recueil de Curs 1972, II, s. 563).
S. Sołtysiński uważa zaś, że normy wymuszające swoje zastosowanie winny
być brane pod uwagę niezależnie od tego, czy ich celem jest ochrona jednost-
ki czy interesów państwa (S. Sołtysiński, Choice of law and Choice of Forum in
Transnational Transfer of Technology Transactions (w:) Academie de Droit Interna-
tional, Recueil des Cours 1986, I, s. 269–270). Natomiast A. Mączyński uznaje,
że „normy koniecznego zastosowania” stanowią normy merytoryczne, które
w uregulowanym przez siebie zakresie wyłączają stosowanie wskazanego
przez miarodajną normę kolizyjną prawa obcego. W normach tych ukryta
jest niepisana, jednostronna norma kolizyjna, wskazująca właściwość innego
prawa, niż wynikałoby z właściwej normy kolizyjnej (A. Mączyński, Noweli-
zacja przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo prywatne
międzynarodowe, Krakowskie Studia Prawnicze 1986, t. XIX, s. 119–120).

W doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego odróżnia się przepi-

sy wymuszające swoje zastosowanie, należące do systemu prawnego państwa,
w którym ma siedzibę sąd orzekający (art. 7 ust. 2), od przepisów, które należą
do innych, obcych systemów prawnych (art. 7 ust. 1). Przepisy krajowe wymu-
szające swoje zastosowanie będą miały zastosowanie niezależnie od tego, czy
prawo właściwe zostało wskazane na podstawie wyboru prawa obcego czy na
podstawie kolizyjnego wskazania według norm zawartych w konwencji.

Gdy prawem właściwym jest prawo forum lub państwa trzeciego, to ze

względu na spełnienie przesłanek szczegółowo określonych w art. 7 ust. 1 kon-
wencji można rozważyć stosowanie przepisów państwa trzeciego.

Przepis art. 7 konwencji zawiera rozstrzygnięcie kontrowersyjnego za-

gadnienia prawa kolizyjnego, a mianowicie dopuszczalności stosowania norm
wymuszających swoje zastosowanie. Wyróżniono tu dwie grupy takich prze-
pisów. Pierwsza to przepisy należące do legis fori, które będą stosowane nieza-
leżnie od tego, którego państwa prawo jest właściwe. Drugą grupę stanowią
przepisy należące do innego prawa, które jest właściwe, a nie należy do pra-
wa fori. Tym przepisom może być przyznany skutek, o ile zostaną spełnione
następujące przesłanki: normy te należą do prawa państwa, z którym dana
sytuacja ma ścisły związek, a prawo tego państwa wymaga ich zastosowania
niezależnie od tego, jakie prawo jest właściwe.

Przepisy, o których mowa w art. 7, z drugiej grupy będą jednak stosowa-

ne po ocenie przez sąd ich charakteru, przedmiotu i konsekwencji ich zasto-
sowania lub niezastosowania. W literaturze na tle projektu konwencji z 1972 r.
przepisowi temu zarzucano pozostawienie sędziemu zbyt dużej swobody,
co może spowodować zagrożenie dla przewidywalności rozwiązań. Jednak-
że w kontekście istniejących w doktrynie i orzecznictwie kontrowersji co do
przepisów wymuszających swoje zastosowanie należało stworzyć tylko normy

188

zobowiązujące sędziego do stosowania tych przepisów jedynie w określonych
sytuacjach. Sędzia i tak zawsze musi ocenić i rozważyć konsekwencje zastoso-
wania lub niezastosowania tych norm. Przez pojęcie „przepisy wymuszające
swoje zastosowanie” rozumie się w konwencji „przepisy imperatywne”, czyli
takie, które nie mogą być wyłączone wolą stron. Ponadto art. 7, odmiennie niż
projekt konwencji z 1972 r., posługuje się sformułowaniem, że przepisom tym
będzie „przyznany skutek” (w projekcie z 1972 r. użyto określenia „uwzględnia
się”). Na tle wątpliwości dotyczących projektu z 1972 r., czy przepisy impera-
tywne należy stosować czy jedynie brać pod uwagę, albowiem gdyby uznać,
że mogą one być brane jedynie pod uwagę, a nie stosowane, a wówczas cel
tego przepisu nie zostałby osiągnięty, ocenia się, że sformułowanie „może być
przyznany skutek” jest mocniejsze niż „brać pod uwagę” i że art. 7 stanowi
przede wszystkim o skutkach zastosowania lub niezastosowania przepisów
imperatywnych.

Na gruncie konwencji rzymskiej konieczne jest spełnienie pięciu prze-

słanek, by przepisy innego państwa mogły zostać zastosowane do oceny sto-
sunku zobowiązaniowego w oparciu o normy wymuszające swoje zastoso-
wanie. Po pierwsze — musi istnieć przepis o charakterze imperatywnym; po
drugie — przepis ten musi mieć „wolę zastosowania, nawet wbrew statuto-
wi kontraktowemu (prawu właściwemu na podstawie konwencji); po trzecie
— musi mieć odpowiednią naturę i przedmiot; po czwarte — musi zachodzić
ścisły związek między stanem faktycznym a tym przepisem; po piąte — sę-
dzia rozstrzygający spór może przyznać skutek przepisom, jeżeli rozważył
skutki ich zastosowania lub niezastosowania (B. Fuchs, Przepisy wymuszające
swoją właściwość w przyszłej kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego, KPP
2000, z. 3, s. 659).

1.4.3. Prawo w³aściwe dla indywidualnych umów o pracê

Konwencja reguluje także prawo właściwe dla indywidualnych umów

o pracę (art. 6). Istotne znaczenie ma również dyrektywa 96/71/WE dotycząca
oddelegowania pracowników w ramach świadczenia usług. Zgodnie z prze-
pisem art. 20 konwencji rzymskiej nie narusza ona stosowania w poszczegól-
nych kwestiach do stosunków zobowiązaniowych norm kolizyjnych, które są
lub będą ustanowione w aktach prawnych organów Wspólnot Europejskich
lub w krajowych regulacjach prawnych, zharmonizowanych w wykonaniu
takich aktów, i dlatego przepisy kodeksu pracy, zamieszczone w rozdziale IIa
w dziale drugim, będą miały pierwszeństwo przed regulacją art. 6 konwencji
rzymskiej po jej ratyfikacji przez Polskę.

Artykuł 6 ust. 1 konwencji stanowi, że strony stosunku pracy mogą wy-

brać prawo rządzące tym stosunkiem, tak samo jak w innych umownych sto-
sunkach zobowiązaniowych, zgodnie z art. 3 konwencji. Wybór prawa właś-
ciwego przez strony stosunku pracy, wynikającego z indywidualnej umowy
o pracę, został ograniczony ze względu na bezwzględnie obowiązujące prze-
pisy, które byłoby właściwe na podstawie art. 6 ust. 2 w razie braku wyboru

konwencja

a dyrektywa

96/71/WE

prawo

w³aściwe dla

indywidualnej

umowy o pracê

w konwencji

189

prawa (podobnie jak w przypadku wyboru prawa dla umów konsumenckich
— art. 5 ust. 2). Klauzula, że wybór prawa nie może pozbawić pracownika
ochrony, jaką zapewniają mu bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa,
które byłoby właściwe na skutek braku wyboru prawa, zakłada alternatywną
właściwość dwóch praw (wybranego i określonego na podstawie art. 6 ust. 2
konwencji). Dopiero porównanie tych systemów prawnych da odpowiedź,
który z nich należy stosować. Ponadto może się zdarzyć, że stosowane będą
oba systemy: ten wybrany oraz bezwzględnie obowiązujące normy systemu
wskazanego na podstawie łącznika obiektywnego.

W razie niewybrania prawa właściwego dla umów o pracę stosuje się:

− prawo państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę na pod-

stawie umowy o pracę, nawet jeżeli został on wysłany przejściowo do
innego państwa; albo

− prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo zatrudniające

pracownika, jeżeli nie wykonuje on pracy zazwyczaj w jednym i tym sa-
mym państwie, chyba że z całokształtu okoliczności wynika, iż umowa
o pracę wykazuje najściślejszy związek z innym państwem, i w takim
wypadku stosuje się prawo tego państwa.

Przepis ten wskazuje zatem łączniki obiektywne: miejsce, w którym pra-

cownik zazwyczaj świadczy pracę, oraz siedzibę przedsiębiorstwa zatrudnia-
jącego pracownika, gdy świadczy on pracę w różnych państwach. Stosowanie
tych łączników jest jednak korygowane łącznikiem „najściślejszego związku”
między zobowiązaniem wynikającym z umowy indywidualnej o pracę i da-
nym państwem (J. Skoczyński, Prawo właściwe w międzynarodowych stosunkach
pracy pracowników delegowanych w ramach świadczenia usług (problematyka kolizyj-
noprawna), Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2004, nr 5, s. 32 i n.).

Istotną rolę w międzynarodowych stosunkach pracy odgrywają nor-

my wymuszające swoje zastosowanie. W ramach Unii Europejskiej pojawia
się jednak kwesta, w jakim stopniu ze względu na swobody wspólnotowe,
w szczególności swobodę świadczenia usług, państwo członkowskie może na-
rzucić stosowanie swojego prawa w stosunkach pracy pracowników czasowo
oddelegowanych na jego terytorium przez przedsiębiorców z innych państw
członkowskich w ramach świadczenia usług. Oczywiście zgodność stanowio-
nych przez państwa członkowskie norm wymuszających swoje zastosowanie
z traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską podlega kontroli Europej-
skiego Trybunału Sprawiedliwości, ponieważ państwa członkowskie nie mogą
wprowadzać ograniczeń w swobodnym przepływie towarów, osób, usług i ka-
pitału, z wyjątkiem ograniczeń dozwolonych w traktacie. Trybunał stwierdził,
że prawo wspólnotowe nie zabrania państwu członkowskiemu ustanawiania
wymogu stosowania swojego prawa lub postanowień układów zbiorowych
pracy, które zostały zawarte przez strony stosunków przemysłowych w tym
państwie, do każdej osoby zatrudnionej na terytorium tego państwa, nawet
jeżeli zatrudnienie ma charakter czasowy, bez względu na to, w którym pań-
stwie ma siedzibę przedsiębiorca. Prawo wspólnotowe nie zabrania również

190

państwu członkowskiemu wymuszenia stosowania tego wymogu za pomocą
odpowiednich środków (wyrok ETS z 3 lutego 1982 r. w sprawach 62/81 i 63/81
Seco S.A. i Desquenne i Giral S.A. v. Etablissement d’Assurance v. la Vieilles-
se i L’Invalidite). Jednak Trybunał zaznaczył, że swoboda świadczenia usług,
będąca jedną z podstawowych zasad traktatu, może zostać ograniczona tylko
regulacjami, które są usprawiedliwione koniecznością ochrony interesu ogól-
nego i mają zastosowanie do wszystkich osób i przedsiębiorstw działających
na terytorium państwa świadczenia usług oraz pod warunkiem, że ogólny in-
teres nie jest chroniony regulacjami państwa siedziby podmiotu świadczące-
go usługę (wyrok ETS z 9 sierpnia 1994 r. w sprawie Vander Elst v. Office des
Migrations Internationales, C 43/93).

W prawie polskim ustawa z 1965 r. — prawo prywatne międzynarodowe

wskazuje w art. 33 § l, że gdy strony nie dokonały wyboru prawa, stosunek
pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego sto-
sunku miały miejsce zamieszkania albo siedzibę. Jeżeli praca jest, była lub mia-
ła być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, to zamiast jego miejsca
zamieszkania albo siedziby rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa. W prawie
kolizyjnym państw obcych można napotkać rozwiązania pokrewne. Rozpa-
trując zasadę wyrażoną w art. 33 § 1 p.p.m., trzeba wyodrębnić dwie nastę-
pujące grupy przypadków:

a) sytuacje obejmujące stosunki pracy między dwoma osobami fizycznymi,
b) sytuacje obejmujące stosunki pracy między pracodawcą, którym jest oso-

ba prawna, a pracownikiem będącym osobą fizyczną.
Ad a) Gdy zarówno pracownik, jak i pracodawca są osobami fizycznymi,

a brak jest ważnego wyboru prawa, stosunek pracy podlega — w myśl art. 33
§ 1 p.p.m. — prawu miejsca zamieszkania stron, o ile obie strony w chwili po-
wstania stosunku pracy mają miejsce zamieszkania na obszarze tego samego
państwa. Z art. 33 § 1 p.p.m. wynika więc, że dla zastosowania zasady wy-
rażonej w tym przepisie obojętne jest miejsce zawarcia umowy o pracę, jak
również miejsce, w którym praca jest lub ma być wykonywana. Żadnej roli
nie odgrywa też obywatelstwo stron. Bez znaczenia jest także chwila zawar-
cia umowy o pracę, istotna jest natomiast chwila powstania stosunku pracy,
wedle niej należy bowiem badać, czy strony miały miejsce zamieszkania na
obszarze tego samego państwa. Jakkolwiek w rzeczywistości chwila powstania
stosunku pracy często będzie się zbiegać z chwilą zawarcia umowy, to jednak
w przypadku dodania do umowy o pracę warunku zawieszającego lub termi-
nu nastąpi rozejście się obu momentów w czasie. Od chwili zawarcia umowy
i chwili powstania stosunku pracy należy jeszcze odróżnić chwilę podjęcia
pracy przez pracownika. Na tle art. 33 § 1 p.p.m. nie ma ona również większe-
go znaczenia. Z omawianego przepisu można wnosić, że późniejsza zmiana
miejsca zamieszkania pracownika lub pracodawcy, tzn. następująca już po po-
wstaniu stosunku pracy, nie przeszkodzi w zastosowaniu zasady z art. 33 § 1
p.p.m. I nawet wtedy, gdy obie osoby fizyczne (strony umowy o pracę) mają
nowe wspólne miejsce zamieszkania, to ich stosunek pracy w dalszym ciągu
będzie podlegać ich poprzedniemu wspólnemu prawu miejsca zamieszkania,

prawo w³aściwe

dla umowy

o pracê w prawie

polskim

191

tj. prawu z chwili powstania stosunku pracy, choćby jej wykonywanie w ca-
łości następowało już w nowym wspólnym miejscu zamieszkania. Stanowi
to — jak się zdaje — słaby punkt rozwiązania przyjętego w art. 33 § 1 p.p.m.
Należy również zwrócić uwagę na wniosek, jaki płynie z art. 33 § 1 zdanie
drugie p.p.m. Mianowicie gdy osoba fizyczna będąca pracodawcą prowadzi
przedsiębiorstwo, a praca jest, była lub ma być wykonywana w przedsiębior-
stwie pracodawcy, zamiast w miejscu zamieszkania pracodawcy, należy brać
pod uwagę siedzibę przedsiębiorstwa. Oznacza to, że w takiej sytuacji (w ra-
zie braku wyboru prawa) stosunek pracy podlega prawu państwa, na które-
go obszarze pracownik ma miejsce zamieszkania i jednocześnie ma siedzibę
przedsiębiorstwo pracodawcy, w którym ten pracownik pracuje.

Ad b) Zdecydowanie częstsze są sytuacje, gdy pracodawcą jest osoba

prawna, a pracownikiem osoba fizyczna. Wówczas stosunek pracy podlega
prawu państwa, na obszarze którego ma siedzibę osoba prawna, o ile na ob-
szarze tego samego państwa w chwili powstania stosunku pracy zamieszku-
je (lub zamieszkiwał) pracownik. I w tym zakresie decydującą rolę odgrywa
chwila powstania stosunku pracy, a nie chwila zawarcia umowy lub podjęcia
pracy. Zmiany miejsca zamieszkania pracownika lub siedziby pracodawcy nie
mają wpływu na zastosowanie omawianego przepisu, o ile nastąpią już po
powstaniu stosunku pracy. Gdy osoba prawna będąca pracodawcą prowadzi
przedsiębiorstwo, w którym praca jest, była lub miała być wykonywana, to za-
miast jej siedziby rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa. Zasada ta będzie mia-
ła praktyczne znaczenie głównie wtedy, gdy siedziba osoby prawnej będzie
znajdowała się na obszarze jednego państwa, a jej przedsiębiorstwa — w in-
nych państwach. W takim przypadku o właściwości prawa dla stosunku pracy
będzie decydować to, czy pracownik w chwili powstania stosunku pracy za-
mieszkiwał w państwie, w którym znajdowało się przedsiębiorstwo, w jakim
był on zatrudniony. Kwestia ewentualnej przynależności takiego przedsiębior-
stwa do osoby prawnej mającej siedzibę na obszarze innego państwa nie ma
dla omawianej kwestii żadnego znaczenia. Powyższa zasada odnosi się także
do przypadku osoby zatrudnionej w charakterze kierownika przedsiębiorstwa
filialnego. W świetle art. 33 § 1 p.p.m. należy więc przyjąć, że stosunek pracy
takiej osoby będzie podlegać prawu państwa, na obszarze którego znajduje
się przedsiębiorstwo filialne, osoba ta wykonuje bowiem pracę właśnie w tym
przedsiębiorstwie, o ile oczywiście w chwili powstania stosunku pracy miała
ona miejsce zamieszkania na obszarze tego państwa.

Na tle zwrotu użytego przez ustawodawcę w art. 33 § 1 zdanie drugie

p.p.m. wydaje się, że słowa „praca wykonywana w przedsiębiorstwie” należy
rozumieć jako „praca wykonywana w ramach zatrudnienia w przedsiębior-
stwie”, gdyż dla hipotezy całego art. 33 § 1 p.p.m. obojętne jest rzeczywiste
(geograficzne) miejsce wykonywania pracy. Stanowisko takie pozwala na ob-
jęcie zakresem działania art. 33 § 1 p.p.m. przypadków delegowania pracow-
ników za granicę i zachowanie w nich właściwości prawa polskiego. I gdyby
nawet już w chwili powstania stosunku pracy było wiadomo, że pracownik
zatrudniony w ramach przedsiębiorstwa prowadzonego przez pracodawcę

192

w Polsce będzie wykonywał pracę za granicą (na przykład organizował za gra-
nicą eksport produktów wytwarzanych w kraju przez to przedsiębiorstwo), to
nie będzie z tego powodu przeszkód do zastosowania art. 33 § 1 zdanie drugie
p.p.m. Gdyby jednak polska osoba prawna, oprócz przedsiębiorstwa w Polsce,
prowadziła filię zagraniczną i pracownik został zatrudniony z myślą o pracy
właśnie w tej filii, to wówczas w celu zastosowania normy z art. 33 § 1 p.p.m.
niezbędna byłaby zgodność miejsca zamieszkania pracownika w chwili po-
wstania stosunku pracy z zagraniczną siedzibą filii (a nie krajową siedzibą
osoby prawnej). Trzeba jednak pamiętać, iż siedziba przedsiębiorstwa (przy
założeniu, że jest odmienna niż siedziba osoby prawnej) rozstrzyga zamiast
siedziby osoby prawnej tylko wtedy, gdy przedsiębiorstwo należy do praco-
dawcy. Tak więc, jeśli pracownik osoby prawnej mającej siedzibę w Polsce
zostaje delegowany za granicę do wykonywania pracy w przedsiębiorstwie
należącym do zagranicznej osoby prawnej i pozostaje w dalszym ciągu pra-
cownikiem delegującej osoby prawnej, to wówczas jego stosunek pracy podle-
ga prawu państwa, w którym osoba prawna będąca pracodawcą ma siedzibę,
o ile w państwie tym pracownik ten miał zamieszkanie w chwili powstania
stosunku pracy.

Stosownie do art. 33 § 2 p.p.m., jeżeli strony nie mają miejsca zamiesz-

kania albo siedziby w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa,
stosuje się prawo państwa, w którym praca jest lub miała być wykonywana
(lex loci laboris).

1.5. Zakres statutu kontraktowego

Zakres statutu kontraktowego został określony w konwencji i dotyczy

zarówno zawarcia umowy, jak i jej skutków. Prawu określonemu na podsta-
wie konwencji będą podlegać zagadnienia związane z istnieniem i możliwoś-
cią kontraktu, które nie są objęte działaniem norm szczególnych. Przepis art. 8
dotyczy bowiem „warunków ważności porozumienia stron”, ale pojęciu temu
należy nadać znaczenie szersze. Chodzi tu zatem o wadę oświadczeń woli, oce-
nę treści umowy jako przesłanki jej ważności, kauzę, a także kwestie związane
z dojściem umowy do skutku, czyli na przykład milczenie oblata prowadzące
do zawarcia umowy. Przepis art. 8 art. 2 stanowi zresztą, że jeżeli z okoliczno-
ści sprawy wynika jednak, iż dokonanie oceny skutków zachowania się jed-
nej ze stron według prawa określonego zgodnie z art. 1 nie było uzasadnione,
strona ta w celu ustalenia, że nie wyraziła zgody na zawarcie umowy, może
powołać się na prawo państwa swojego miejsca zwykłego pobytu. Wypada
przypomnieć, że art. 1 każe oceniać istnienie i ważność umowy lub jednego
z jej postanowień według prawa, które zgodnie z konwencją byłoby właści-
we, gdyby umowa lub jej postanowienia były ważne.

Artykuł 10 konwencji stanowi, że prawo właściwe wytyczone na podsta-

wie art. 3–6 i 12 konwencji ma zastosowanie w szczególności do: jej wykładni,
wykonania wynikających z niej zobowiązań, skutków całkowitego lub częścio-

zakres statutu

kontraktowego

193

wego niewykonania tych zobowiązań, łącznie z określeniem wysokości szko-
dy w zakresie, w jakim rozstrzygają o tym przepisy prawa, oraz w granicach
uprawnień przyznanych sądowi przez prawo procesowe, różnych sposobów
wygaśnięcia zobowiązań oraz przedawnienia i utraty praw wynikającej z upły-
wu terminów i skutków nieważności umowy. Jednocześnie wyłączono z za-
kresu statutu kontraktowego, określonego przez umowy kolizyjne konwen-
cji, zagadnienie sposobu wykonania umowy oraz środków, które może podjąć
wierzyciel w przypadku nienależytego wykonania zobowiązania. Wówczas
zgodnie z art. 10 ust. 2 bierze się pod uwagę prawo państwa, w którym nastę-
puje wykonanie. To ostatnie zagadnienie zdecydowano się wyłączyć z zakresu
obowiązywania prawa właściwego na podstawie konwencji, gdyż tzw. warunki
wykonania zobowiązania podlegają prawu państwa miejsca wykonania. Takie
rozwiązanie jest uzasadnione względami praktycznymi. Istotne znaczenie ma
bowiem uwzględnienie „faktycznego” charakteru wykonania zobowiązania.
Rozwiązanie to wiąże się także z problemami praktycznymi, a w szczególności
z niemożnością ustalenia znaczenia samych pojęć „sposób” i „środki” wykona-
nia. W literaturze nie ma bowiem jednoznacznego rozgraniczenia kwestii, któ-
re wchodzą w skład statutu obligacyjnego i statutu wykonania zobowiązania
(W. Popiołek, Zobowiązania z umów w projekcie Konwencji Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych i pozaumownych, PPHZ
1979, t. 3, s. 147). I dlatego w konwencji nie ma definicji tego pojęcia. W związ-
ku z tym kwalifikacja będzie dokonywana według prawa forum.

Artykuł 10 natomiast zawiera najistotniejsze kwestie dotyczące umowy,

czyli zasady wykonania zobowiązania, sposoby jego wygaśnięcia i skutki nie-
wykonania. Zasady wykonania zobowiązania podlegają zatem statutowi ob-
ligacyjnemu, a nie statutowi sposobu wykonania zobowiązania. Wykonanie
zobowiązania umownego winno bowiem regulować właściwe dla niego pra-
wo, a nie odrębny statut — sposobu — (warunków) wykonania zobowiąza-
nia (W. Popiołek, Zobowiązania z umów w projekcie Konwencji..., s. 146). Mimo to
pojęcie „zasady wykonania” może budzić wątpliwości. Przyjmuje się, że cho-
dzi tu o takie zagadnienia, jak stopień staranności, czas i miejsce świadczenia,
dopuszczalność spełnienia świadczenia częściowego przez osobę trzecią, po-
kwitowanie, zaliczenie zapłaty, solidarność, świadczenia podzielne i niepo-
dzielne oraz alternatywne, możliwość żądania realnego wykonania zobowią-
zań lub odszkodowania itp.

Istotne jest także to, że do zakresu statutu obligacyjnego ustalonego na

podstawie art. 3–6 i 12 konwencji należą również: wykładnia umowy i okre-
ślenie skutków jej nieważności.

Jakkolwiek konwencja nie zajmuje się zdolnością prawną i zdolnością

do czynności prawnych, to jednak art. 11 zawiera regulacje dotyczące ochro-
ny dobrej wiary stosunku obligacyjnego przeciwko nieprzewidzianej niezdol-
ności jego kontrahenta. Przepis art. 11 nie wskazuje jednak, według jakiego
prawa osoba fizyczna jest niezdolna, lecz jedynie wskazuje, że nie można po-
woływać się na swoją niezdolność przeciwko komukolwiek — a zatem także
przeciwko osobie, której zdolność oceniania jest według takich samych reguł,

194

jak zdolność osoby w danej sytuacji niezdolnej — kto będąc w dobrej wierze,
uważał daną osobę za zdolną na podstawie prawa domicylu stron. Mianowi-
cie przepis art. 11 stanowi, że: „W przypadku umowy zawartej między oso-
bami, które znajdują się w tym samym państwie, osoba fizyczna, która miała-
by zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych na podstawie prawa
tego państwa, może powołać się na brak zdolności prawnej lub zdolności do
czynności prawnych wynikający z prawa innego państwa jedynie wówczas,
gdy w chwili zawierania umowy druga strona umowy wiedziała o tym braku
lub nie wiedziała o nim z powodu niedbalstwa”.

A zatem przepis ma zastosowanie jedynie w sytuacji, gdy obie strony

umowy mają domicyl w tym samym państwie.

1.6. Wy³¹czenie odes³ania

Konwencja wprowadza zakaz odesłania i to zarówno zwrotnego, jak

i dalszego. Przepis art. 15 zawiera bowiem regulację, według której za prawo
właściwe danego państwa w rozumieniu niniejszej konwencji uważa się nor-
my obowiązujące w tym państwie, z wyłączeniem norm prawa prywatnego
międzynarodowego.

Natomiast ustawa z 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe do-

puszcza odesłanie. Mianowicie art. 4 § 1 p.p.m. stanowi, że: „jeżeli prawo obce,
wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego sto-
sunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie”. Natomiast przepis
§ 2 tego artykułu przewiduje, że „jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako
właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku praw-
nego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo”.

Poza tą regulacją instytucja odesłania znalazła się także w ustawie z 1936 r.

o prawie wekslowym (Dz. U. Nr 37, poz. 282) w art. 77, według którego: „zdol-
ność osoby do zaciągnięcia zobowiązań wekslowych ocenia się według jej
prawa ojczystego, z tym jednak, że jeżeli prawo to uznaje za właściwe prawo
innego kraju, należy je stosować”. Podobna regulacja znajduje się w ustawie
z 1936 r. o prawie czekowym (Dz. U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.).

Ustawa z 1965 r. dopuszcza odesłanie zwrotne bez żadnych ograniczeń.

Niezależnie zatem od tego, za pomocą jakiego łącznika prawo prywatne mię-
dzynarodowe wskazało prawo obce, które z kolei odesłało do prawa polskie-
go, prawo polskie będzie właściwe. Przypomnijmy, że ustawa z 1926 r. o pra-
wie właściwym dla stosunków prywatnych międzynarodowych regulowała
tę kwestię odmiennie, dopuszczając co prawda odesłanie zwrotne, ale jedynie
w wypadku, gdy obce prawo ojczyste wskazywało prawo polskie jako właś-
ciwe. Przyjęcie takiej koncepcji bezwarunkowego odesłania zwrotnego słu-
ży na pewno szybszemu rozstrzygnięciu sprawy. Polski organ uprawniony
do rozpoznania danej sprawy będzie bowiem orzekał na podstawie znanego
mu prawa. Odpadają też problemy związane z ustaleniem treści prawa obce-
go i obcej praktyki sądowej.

wy³¹czenie

odes³ania

odes³anie

w prawie polskim

195

Odesłanie dalsze, jakkolwiek dopuszczone przez ustawę z 1965 r. w art. 4,

podlega już jednak ograniczeniom. Pierwszym jest, podobnie jak w art. 36 usta-
wy z 1926 r., łącznik, za pomocą którego obce prawo odsyła do innego prawa.
Chodzi tu także o łącznik obywatelstwa. Jeżeli zatem obce prawo będzie po-
sługiwało się innym łącznikiem, za pomocą którego będzie odsyłać do prawa
innego państwa, wówczas organ orzekający w danej sprawie nie uwzględni
tego prawa przy rozstrzyganiu badanego stosunku prawnego. Jeżeli prawo
obce posługuje się innym łącznikiem niż obywatelstwo, z uwagi na brak oby-
watelstwa lub niemożność jego ustalenia, to wówczas zamiast tego łącznika
wchodzi inny, na przykład miejsca zamieszkania. Przyjmuje się jednak, że w ta-
kim wypadku obce prawo nie może już doprowadzić do odesłania dalszego.
Kolejnym ograniczeniem odesłania dalszego jest konieczność wskazania pra-
wa odsyłającego za pośrednictwem polskiego prawa prywatnego międzyna-
rodowego, a nie wybranego przez strony zgodnie z art. 25 § 1 ustawy z 1965 r.
W końcu odesłanie dalsze, na co wskazuje brzmienie art. 4 § 2 zdanie ostatnie,
określa, że: „stosuje się to inne prawo”, czyli jedynie prawo państwa, do któ-
rego nastąpiło odesłanie za pomocą obcego prawa ojczystego. Ze sformułowa-
nia tego wynika, że ustawodawca polski dopuszcza, podobnie jak wcześniej
w ustawie z 1926 r., jedynie odesłanie dalsze jednostopniowe.

Oczywiście odesłanie dalsze będzie dopuszczalne, jeżeli obce prawo, do

którego odesłało obce prawo ojczyste, musi uznać to odesłanie.

1.7. Przelew wierzytelności

Kwestię prawa właściwego dla przelewu wierzytelności reguluje art. 12.

Stanowi on, że: „1. Dla wzajemnych zobowiązań cedenta i cesjonariusza wie-
rzytelności właściwe jest prawo, które zgodnie z niniejszą Konwencją ma za-
stosowanie do zawartej pomiędzy nimi umowy.

2. Prawo, któremu podlega przeniesiona wierzytelność, rozstrzyga o jej

zbywalności, stosunku pomiędzy cesjonariuszem a dłużnikiem, przesłankach
skuteczności przelewu wobec dłużnika oraz zwalniającym skutku świadcze-
nia przez dłużnika”.

W przypadku prawa właściwego dla zobowiązań wzajemnych stron

umowy cesji wierzytelności należy stosować reguły lex causae, czyli prawo
właściwe dla zawartej między nimi umowy, na przykład sprzedaży, darowi-
zny itp. W przypadku zaś prawa właściwego dla skutków zbycia wierzytel-
ności w drodze cesji, stosunku między cesjonariuszem a dłużnikiem, skutków
przelewu wobec dłużnika oraz zwalniającego skutku spełnienia świadczenia
przez dłużnika rozstrzyga prawo, któremu podlega wierzytelność (czyli pra-
wo właściwe dla zobowiązania z danej umowy).

Do oceny wzajemnych praw i obowiązków cedenta i cesjonariusza nale-

ży zatem stosować prawo określone na podstawie łączników, które wynikają
z tytułu II konwencji. Mogą oni więc w pierwszej kolejności wybrać prawo
właściwe dla łączącego je stosunku zobowiązaniowego, oczywiście z ograni-

przelew
wierzytelności

196

czeniami płynącymi z przepisów chroniących konsumenta, przepisów wymu-
szających swoje zastosowanie oraz z klauzuli porządku publicznego. W razie
braku wyboru prawa wzajemne zobowiązania stron poddane są prawu pań-
stwa, z którym umowa wykazuje najściślejsze związki. Konwencja wprowa-
dza także domniemanie najściślejszego związku umowy z państwem, w któ-
rym strona zobowiązana do spełnienia świadczenia charakterystycznego ma,
w chwili zawarcia umowy, miejsce zwyczajnego pobytu lub siedzibę organu
zarządzającego. W przypadku umów przelewu wierzytelności nie zawsze za
charakterystyczne można uznać świadczenie spełniane przez cedenta. Do-
tyczy to zwłaszcza umów bankowych, przy których nacisk położony jest na
świadczenie banku, który występuje w roli cesjonariusza w umowie ze swoim
klientem. Podobna sytuacja występuje w umowach złożonych, gdzie przelew
wierzytelności jest jedynie jednym z kilku elementów konstrukcyjnych (na
przykład w faktoringu; W. Kurowski, Przelew wierzytelności w prawie prywatnym
międzynarodowym, Kraków 2005, s. 47).

Przy stosowaniu art. 12 konwencji można mieć także wątpliwość, co na-

leży rozumieć przez „zobowiązanie”. W prawie romańskim zobowiązanie pro-
wadzi do przelewu wierzytelności, a w prawie germańskim jedynie zobowią-
zuje do przelewu. Zatem w państwach opartych na tradycji romańskiej przepis
art. 12 ust. 1 reguluje jednocześnie problematykę kolizyjnoprawną czynności
zobowiązującej i rozporządzającej (przeniesienia wierzytelności). Przepis ten
wskazuje prawo właściwe dla zobowiązania między cedentem a cesjonariu-
szem, czyli umowy, na podstawie której dochodzi do przelewu. W państwach
opartych na tradycji germańskiej przepis ten wyznacza jedynie prawo właś-
ciwe dla czynności zobowiązującej do dokonania przelewu. W konsekwencji
czynność prawna rozporządzająca nie jest objęta zakresem art. 12 ust. 1 i dla-
tego należy szukać innych reguł kolizyjnych dotyczących przelewu (rozporzą-
dzenia). W tej kwestii istnieją dwa poglądy. Według pierwszego art. 12 ust. 1
stanowi normę kolizyjną dla umowy zobowiązującej do przelewu wierzytel-
ności oraz dla samego rozporządzenia. Uważa się bowiem, że ograniczenie za-
kresu art. 12 ust. 1 jedynie do prawa i obowiązków wzajemnych stron umowy
przelewu oraz umowy obligacyjnej czyniłoby ten przepis zbędnym i nic niew-
noszącym do konwencji, której celem było kompleksowe uregulowanie tego
zagadnienia. Próba wyznaczenia prawa właściwego dla przelewu wierzytel-
ności na podstawie art. 12 ust. 2 konwencji może prowadzić do trudnych do
rozwiązania problemów, a mianowicie do stwierdzenia, że przenoszona wie-
rzytelność podlega więcej niż jednemu prawu (W. Kurowski, Przelew wierzy-
telności..., s. 51). W końcu zarzuca się także, że jeżeli ustalenie prawa właści-
wego dla przelewu wierzytelności podlegałoby jedynie art. 12 ust. 2, to strony
zostałyby pozbawione możliwości wyboru prawa, a to z kolei jest sprzeczne
z ogólną regułą swobody wyboru prawa, przyjętą w konwencji. Według dru-
giego poglądu art. 12 ust. 1 konwencji dotyczy jedynie wskazania prawa właś-
ciwego dla wzajemnych praw i obowiązków cedenta i cesjonariusza (umowy
cesji), czyli czynności zobowiązującej do przelewu, na co wskazuje określenie
„zobowiązania” zamieszczone w treści tego przepisu. Natomiast czynność roz-

197

porządzająca, jako skuteczna erga omnes, jest wyznaczona za pośrednictwem
łącznika o charakterze obiektywnym (art. 12 ust. 2). Te dwa ujęcia interpreta-
cyjne art. 12 konwencji nie sprzyjają jednolitej wykładni i dlatego w projek-
cie rozporządzenia, które ma zastąpić konwencję rzymską, zaproponowano
rewizję tego przepisu. W żadnym systemie prawnym przelew wierzytelności
nie może prowadzić do pogorszenia się sytuacji dłużnika. Aby zrealizować
ten cel, niezbędne jest takie ukształtowanie normy kolizyjnej, aby wskazanie
prawa właściwego do oceny sytuacji dłużnika w związku z przelewem wie-
rzytelności było uniezależnione od woli stron umowy — i przepis art. 12 ust. 2
stara się właśnie ten cel realizować. Prawo państwa, któremu podlega prze-
noszona wierzytelność, jest właściwe do oceny: dopuszczalności przelewu,
stosunku między cesjonariuszem i dłużnikiem, przesłanek skuteczności prze-
lewu wobec dłużnika i skutku zwalniającego świadczenia spełnionego przez
dłużnika (W. Kurowski, Przelew wierzytelności..., s. 56–57). Prawo właściwe dla
oceny stosunku prawnego między cedentem i dłużnikiem jest prawem, któ-
remu podlega przenoszona wierzytelność. Łącznik ten jest niezależny od woli
stron umowy przelewu, więc chroni interesy dłużnika.

Konwencja nie reguluje natomiast kwestii skuteczności przelewu wie-

rzytelności względem osób trzecich, innych niż dłużnik (na przykład innego
cesjonariusza tej samej wierzytelności, który nabył ją od cedenta, czy wierzy-
ciela cedenta). Kwestia ta jest odmiennie regulowana w prawie prywatnym
międzynarodowym poszczególnych państw członkowskich, co powoduje dal-
sze problemy kolizyjne.

1.8. Przejście wierzytelności z mocy prawa

Konwencja reguluje także prawo właściwe dla sytuacji zwanej cessio le-

gis, czyli przejścia wierzytelności z mocy prawa. Mianowicie, jeżeli określonej
osobie, „wierzycielowi”, przysługuje wierzytelność z umowy od innej osoby,
„dłużnika”, a osoba trzecia jest zobowiązana do zaspokojenia wierzyciela lub
zaspokaja go w wykonaniu tego zobowiązania, to prawo właściwe dla zobo-
wiązania osoby trzeciej określa, czy osoba trzecia może dochodzić należności
wierzyciela od dłużnika w całości lub w części zgodnie z prawem właściwym
dla stosunków między wierzycielem i dłużnikiem (art. 13 ust. 1). Przepis ten
ma zastosowanie także wówczas, gdy kilka osób jest zobowiązanych do za-
spokojenia tej samej wierzytelności umownej, a wierzyciel został zaspokojony
przez jedną z tych osób (art. 13 ust. 2).

1.9. Dowody

Przepis art. 14 konwencji wskazuje prawo właściwe dla domniemań

prawnych i rozkładu ciężaru dowodu, dotyczących zobowiązań umownych.
Otóż norma powyższa wskazuje, że prawem właściwym dla tych zagadnień
będzie prawo właściwe zgodnie z konwencją. W pierwszej kolejności należy

przejście
wierzytelności
z mocy prawa

dowody

198

brać pod uwagę prawo wybrane przez strony, z ograniczeniami wynikającymi
z norm wymuszających swoje zastosowanie, przepisów kolizyjnych chronią-
cych konsumenta i pracownika oraz porządku publicznego. Jeżeli natomiast
strony nie dokonają wyboru prawa lub jest on nieważny, wówczas stosuje się
pozostałe reguły kolizyjne określone w art. 4 i n. konwencji. Prawo właściwe
dla sposobu przeprowadzenia dowodu jest określone według prawa państwa
sądu orzekającego w sprawie (lex fori) lub zgodnie z prawem wskazanym w art.
9, według którego czynność prawna jest ważna co do formy i o ile dowód moż-
na przeprowadzić przed sądem orzekającym.

1.10. Porz¹dek publiczny

Konwencja zawiera klauzulę generalną porządku publicznego. Przepis

art. 16 stanowi, że zastosowania normy prawa wskazanego przez konwencję
można odmówić jedynie wówczas, gdyby było ono w sposób oczywisty nie
do pogodzenia z porządkiem publicznym państwa sądu orzekającego.

Klauzula porządku publicznego (ordre public, public policy, kollisionsrechtli-

che Vorbehaltsklausel) stanowi w prawie prywatnym międzynarodowym wielu
państw klauzulę generalną, zapobiegającą zastosowaniu obcych norm mery-
torycznych, gdy rozwiązania w nich zawarte są sprzeczne z porządkiem pub-
licznym tego państwa. Klauzula porządku publicznego spełnia zatem ważną
rolę w stosowaniu prawa prywatnego międzynarodowego, ponieważ łagodzi
trudne do pogodzenia z własnym porządkiem prawnym konsekwencje za-
stosowania obcego prawa merytorycznego. W prawie polskim klauzula ta zo-
stała uregulowana w art. 6 ustawy z 1965 r. Zgodnie z tym przepisem: „prawa
obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne
z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP”.

Klauzula porządku publicznego będzie miała zastosowanie, jeżeli obce

prawo merytoryczne będzie sprzeczne z podstawowymi zasadami naszego
państwa. Nie chodzi tu zatem o jakąkolwiek sprzeczność prawa obcego z pra-
wem polskim, trudno bowiem wymagać, aby w każdej sytuacji prawo obce
merytoryczne było zgodne z odpowiednimi normami zawartymi w prawie
polskim. Ocena tego, czy sprzeczność dotyczy podstawowych zasad polskie-
go porządku prawnego, będzie każdorazowo należeć do organu stosujące-
go prawo obce ustalone na podstawie norm kolizyjnych. Klauzula porządku
publicznego dotyczy w zasadzie polskiego porządku prawnego, choć wyjąt-
kowo w przypadku odesłania dalszego może mieć też zastosowanie do obce-
go porządku prawnego.

Konwencja zawiera także regulację pozwalającą nie stosować obcego pra-

wa wskazanego na podstawie normy kolizyjnej (lub w drodze wyboru prawa)
tej konwencji, jeżeli zastosowanie tego prawa byłoby oczywiście sprzeczne
z porządkiem publicznym państwa sądu. Chodzi tu zatem nie o sprzeczność
z podstawowymi zasadami porządku publicznego, jak jest określone w pol-
skim prawie prywatnym międzynarodowym, ale o oczywistą niezgodność.

porz¹dek

publiczny

pojêcie

porz¹dek

publiczny wed³ug

konwencji

199

1.11. Jednolita wyk³adnia

Przepis art. 18 stanowi, że przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu po-

wyższych jednolitych przepisów bierze się pod uwagę ich międzynarodowy
charakter oraz potrzebę osiągnięcia jednolitości wykładni i stosowania tych
przepisów. Ponadto, zgodnie z Pierwszym protokołem w sprawie wykładni
przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich o prawie właściwym
dla zobowiązań umownych, sporządzonej w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r.,
przyznano ETS jurysdykcję do dokonywania wykładni konwencji rzymskiej.
Sądy wskazane w tym protokole mogą zwrócić się do ETS o wydanie orze-
czenia wstępnego w przedmiocie zagadnienia, które powstało w rozpozna-
wanej przez niego sprawie i które dotyczy wykładni postanowień zawartych
w aktach, o których mowa w art. 1 protokołu (konwencji rzymskiej z 1980 r.,
konwencji o przystąpieniu do konwencji rzymskiej przez państwa, które sta-
ły się członkami Wspólnot Europejskich, oraz samym protokole). Generalnie
w protokole wskazano sądy najwyższe państw członkowskich i sądy odwo-
ławcze. Ponadto właściwy organ umawiającego się państwa może wystąpić
do ETS o wydanie orzeczenia w przedmiocie wykładni konwencji i protoko-
łu, jeśli wyroki wydane przez sądy tego państwa są sprzeczne z wykładnią
dokonaną przez Trybunał albo przyjętą w wyroku jednego z sądów innego
umawiającego się państwa. Postanowienia te stosuje się jedynie do wyroków
korzystających z powagi rzeczy osądzonej. Wykładnia dokonana przez Trybu-
nał w odpowiedzi na taki wniosek nie ma jednak wpływu na wyroki, z powo-
du których został skierowany wniosek. Do składania wniosków w tym trybie
uprawnieni są prokuratorzy generalni przy sądach kasacyjnych umawiających
się państw lub inne organy wyznaczone przez umawiające się strony. Sekretarz
Trybunału notyfikuje wniosek umawiającym się państwom, Komisji i Radzie
Wspólnot Europejskich. Polska, przystępując do konwencji rzymskiej, przy-
stąpiła także do pierwszego i drugiego protokołu w sprawie wykładni kon-
wencji przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i wskazała,
że sądami, które mogą wystąpić z wnioskiem o wykładnię, są Sąd Najwyższy
i Naczelny Sąd Administracyjny.

1.12. Pañstwa nieposiadaj¹ce jednolitego systemu prawnego

Zdarza się, że w obrębie jednego państwa obowiązują różne systemy

prawne. Zachodzi wówczas zjawisko niejednolitości prawa. Kwestia ta została
rozstrzygnięta w polskiej ustawie z 1965 r. o prawie prywatnym międzynaro-
dowym, w artykule 5. Stanowi on, że: „jeżeli w państwie, którego prawo jest
właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga,
który z tych systemów stosować należy”. Z przepisu tego nie wynika jednak,
co jest przyczyną niejednolitości prawa. Wyróżnia się zatem:

1) niejednolitość polegającą na istnieniu w obrębie jednego państwa szeregu

autonomicznych obszarów prawnych — wówczas mamy do czynienia

wyk³adnia

niejednolite
prawo

200

z konfliktem istniejącym wewnątrz państwa i nazywanym w zależności
od struktury organizacyjnej państwa konfliktem: wewnątrzpaństwo-
wym, interlokalnym, międzyprowincjalnym, międzydzielnicowym, mię-
dzykantonalnym, międzystanowym;

2) konflikt zachodzący w ramach jednego państwa między poszczególny-

mi osobami — następuje w sytuacji, kiedy system prawny obowiązujący
w danym państwie różnie traktuje poszczególne osoby ze względu na
określone kryteria (najczęstszym z nich jest wyznanie); mamy wówczas
do czynienia z tzw. konfliktami interpersonalnymi.

Istnieje również pojęcie niejednolitości związanej ze zmianą w czasie

norm prawa prywatnego. Powstaje wtedy wątpliwość, które normy praw-
ne należy stosować: czy te normy, które obowiązywały dawniej, czy te, które
obowiązują aktualnie. Najczęściej tego rodzaju konflikty rozstrzygane są przez
normy prawa przechodniego, czyli intertemporalnego.

Ad 1) Konflikt interlokalny.
Różne systemy prawne istnieją w obrębie jednego państwa zazwyczaj

wtedy, gdy składa się ono z pewnych autonomicznych organizmów. Przykła-
dem są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, gdzie każdy stan ma własne
ustawodawstwo (podobnie jest w Kanadzie). Natomiast w Szwajcarii istnieje
tylko pewna autonomia w zakresie systemów prawnych poszczególnych kan-
tonów. W niektórych państwach, niemających formalnie struktury federacyj-
nej, istnieją także odmienności prawne wynikające z określonych tradycji, na
przykład w Wielkiej Brytanii różne prawo obowiązuje w Anglii, Szkocji, Irlan-
dii Północnej i na wyspach brytyjskich leżących na Kanale La Manche.

W przypadku wymienionych na wstępie Stanów Zjednoczonych każdy

stan tworzy jakby odrębne państwo w tym sensie, że ma własne prawo pry-
watne, publiczne i prywatne międzynarodowe, czyli normy kolizyjne, które
rozstrzygają konflikty zarówno w relacji między prawem tego stanu i innymi
stanami, jak i tym stanem i innymi państwami. Jednak w Stanach Zjednoczo-
nych Ameryki Północnej w zakresie prawa prywatnego obowiązuje system
prawa anglosaskiego, oparty na zasadzie common law oraz equity, natomiast
w stanie Luizjana obowiązuje prawo francuskie — stanowione — oparte na
tradycji kodeksu cywilnego — Code civil. Podobnie jest w Kanadzie, gdzie
w większości prowincji obowiązuje prawo anglosaskie, z wyjątkiem prowin-
cji Québec, w której stosuje się prawo oparte na kodeksie cywilnym, wzoro-
wanym na kodeksie Napoleona.

Kwestię sposobu rozwiązywania konfliktu interlokalnego rozstrzyga

art. 5 p.p.m. Odsyła on w zakresie poszukiwania prawa właściwego dla okre-
ślonego stosunku prawnego do systemu prawnego tego państwa, w którym
występuje niejednolite prawo. W tym wypadku chodzi o poszukiwanie norm
kolizyjnych obowiązujących w tym państwie. Będą one służyły rozwiązaniu
wewnętrznego konfliktu prawnego istniejącego w ramach tego państwa. Nie-
mniej jednak w pierwszym rzędzie w celu znalezienia prawa właściwego dla
danego stosunku prawnego należy zastosować rozwiązania zawarte w nor-

konflikt

interlokalny

201

mie kolizyjnej właściwej dla wskazania prawa państwa, w którym występu-
je niejednolite prawo. Na przykład art. 28 p.p.m. rozstrzyga tę kwestię nastę-
pująco: „do zobowiązań z umów giełdowych stosuje się prawo obowiązujące
w siedzibie giełdy, chyba że strony dokonały wyboru prawa, przepis ten sto-
suje się odpowiednio do zobowiązań z umów zawieranych na targach pub-
licznych”. Norma kolizyjna wyrażona w przepisie art. 28 będzie źródłem po-
szukiwania prawa właściwego dla określonego stosunku prawnego i jeżeli
okaże się, że siedziba giełdy czy targów publicznych znajduje się na teryto-
rium określonego stanu USA, to wówczas w celu znalezienia prawa właściwe-
go wewnątrz tego państwa nie będzie trzeba poszukiwać norm kolizyjnych
występujących w tym państwie, ponieważ już ta norma kolizyjna wskazuje,
jakiego prawa dotyczy. Dopiero kiedy wskazanie na podstawie samej normy
kolizyjnej prawa właściwego dla rozstrzygnięcia danego stosunku prawne-
go nie będzie możliwe, a prawo będzie niejednolite, wówczas będzie należa-
ło stosować art. 5 p.p.m. i odwołać się do norm kolizyjnych obowiązujących
w danym systemie prawnym.

Ad 2) Konflikt interpersonalny.
Z konfliktami interpersonalnymi mamy do czynienia, gdy w obrębie da-

nego systemu prawnego istnieją różne regulacje dotyczące określonych osób.
Najczęściej ten typ konfliktów występuje w krajach Dalekiego Wschodu, gdzie
systemy prawne różnicują sytuację prawną poszczególnych osób ze względu
na ich przynależność wyznaniową, kastową bądź szczepową, co wynika z okre-
ślonego pochodzenia. Konflikty interpersonalne powoli zanikają we współ-
czesnym świecie, ale występują nadal wobec osób wyznających różne religie.
Jeżeli zatem okaże się, że w określonym systemie prawnym, który zostanie
wskazany jako właściwy, istnieją różnice ze względu na przykład na przyna-
leżność religijną określonych osób, wówczas należy zastosować obowiązują-
ce w tym systemie prawnym zasady prawa interpersonalnego i według nich
rozstrzygnąć prawa merytoryczne, które będą miały znaczenie w danym wy-
padku, a zatem prawa dla jednego bądź drugiego wyznania.

Konwencja reguluje problem niejednolitego prawa jedynie w odniesieniu

do tzw. konfliktu interlokalnego. Jeżeli państwo członkowskie składa się z kilku
jednostek terytorialnych, z których każda ma własne normy prawne dotyczą-
ce zobowiązań umownych, to wówczas dla określenia prawa właściwego na
podstawie konwencji każda z tych jednostek terytorialnych uznawana jest za
państwo (art. 19 ust. 1). Jeśli natomiast w państwie występują różne jednostki
terytorialne, posiadające różne systemy prawne dotyczące zobowiązań umow-
nych na swoich terytoriach, wówczas nie są one zobowiązane do stosowania
konwencji rzymskiej w celu ustalenia prawa właściwego dla tych zobowiązań
w zakresie kolizji praw występujących jedynie między tymi porządkami praw-
nymi (czyli między jednostkami terytorialnymi tego państwa).

konflikt
interpersonalny

202

1.13. Pierwszeñstwo prawa wspólnotowego

Konwencja w art. 20 określa swój stosunek do aktów prawa wspólno-

towego, które zawierają normy kolizyjne dotyczące zobowiązań umownych.
Otóż przepis ten stanowi, że nie uchybia ona innym normom kolizyjnym
dotyczącym zobowiązań umownych w kwestiach szczególnych. Dotyczy to
także prawa krajowego zharmonizowanego z przepisami wspólnotowymi
(dyrektyw). Należy też zwrócić uwagę, że konwencja nie uchybia także sto-
sowaniu międzynarodowych konwencji, których stronami są umawiające się
państwa.

2. Projekt rozporz¹dzenia o prawie w³aściwym

dla zobowi¹zañ umownych

2.1. Uwagi ogólne

Komisja Europejska złożyła wniosek nowego rozporządzenia o prawie

właściwym dla umownych stosunków zobowiązaniowych. Rozporządzenie
to ma zastąpić konwencję rzymską o prawie właściwym dla umownych sto-
sunków zobowiązaniowych z 1980 r. Wniosek został uzasadniony potrzebą
zastąpienia instrumentu międzynarodowego, jakim jest konwencja, mecha-
nizmem wspólnotowym.

Nie ma wątpliwości, że to w traktacie amsterdamskim postanowiono

zintensyfikować harmonizację prawa w obszarze prawa prywatnego mię-
dzynarodowego. Traktat ten stworzył podstawę prawną dla przyjęcia przez
Wspólnotę rozporządzenia zwanego „Bruksela I”, które zastąpiło w państwach
członkowskich konwencję brukselską z 1968 r. W dniu 22 lipca 2003 r. Komisja
przedstawiła propozycję rozporządzenia w sprawie prawa właściwego dla zo-
bowiązań pozaumownych („Rzym II” — COM (2003) 427 wersja ostateczna).
Obecnie jednak konwencja rzymska jest jedynym instrumentem wspólnoto-
wym z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego, który istnieje w formie
międzynarodowej konwencji. Takie rozwiązanie jest niedopuszczalne, jako że
„Bruksela I”, „Rzym II” i konwencja rzymska z 1980 r. tworzą integralny zbiór
przepisów Wspólnoty dotyczących prawa prywatnego międzynarodowego
w odniesieniu do zobowiązań umownych i pozaumownych w sprawach cy-
wilnych i handlowych.

Według Komisji w Wiedeńskim Planie Działań (Dz. Urz. UE C 19

z 23.01.1999, s. 1 pkt 40 lit. c) uznano, że ujednolicenie reguł kolizyjnych od-
grywa istotną rolę dla wzajemnego uznawania i wykonalności orzeczeń są-
dowych wydawanych w państwach członkowskich. Program wzajemnego
uznawania orzeczeń z 2000 r. (Dz. Urz. C 12 z 15.01.2001, s. 8) przedstawia
środki służące harmonizacji norm kolizyjnych jako przepisów towarzyszących,
które ułatwiają realizację zasady wzajemnego uznawania orzeczeń. Niedaw-

prymat prawa

wspólnotowego

geneza

203

no w Programie Haskim Rada Europejska (Program Haski, wnioski końcowe
prezydencji z 5 listopada 2004 r., pkt 3.4.2) ponownie wyraziła przekonanie, że
prace nad konfliktem praw dotyczących zobowiązań umownych („Rzym I”)
powinny być „aktywnie przeprowadzone”.

Przygotowanie projektu rozporządzenia „Rzym I” poprzedziły szeroko

zakrojone konsultacje państw członkowskich, innych instytucji i społeczeń-
stwa obywatelskiego, które odbyły się w szczególności za pośrednictwem Zie-
lonej Księgi w dniu 14 stycznia 2003 r. (COM (2002) 654 końcowy) oraz podczas
otwartego posiedzenia w Brukseli 7 stycznia 2004 r., poświęconego tej księ-
dze. Otrzymanie około 80 odpowiedzi na Zieloną Księgę (materiały dostępne
na stronie: www.europa.eu.int/comm/justice_home/news/consulting_public/
rome_i/news_summary_rome1_en.htm) od rządów, ośrodków uniwersyte-
ckich, prawników i rozmaitych podmiotów gospodarczych potwierdziło, że
konwencja rzymska jest instrumentem nie tylko powszechnie znanym, lecz
również wysoko cenionym przez zainteresowane środowiska, które w znako-
mitej większości poparły jej przekształcenie w rozporządzenie Wspólnoty, po-
twierdzając jednocześnie konieczność wprowadzenia zmian w jej niektórych
przepisach. W dniach 4–5 listopada 1999 r. Komisja zwołała ponadto otwarte
posiedzenie w sprawie handlu elektronicznego — jurysdykcja i prawo właś-
ciwe, w wyniku czego otrzymała około 75 pisemnych wypowiedzi.

W swoich opiniach odpowiednio z 29 stycznia (opinia Europejskiego Ko-

mitetu Ekonomiczno–Społecznego w sprawie Zielonej Księgi na temat prze-
kształcenia konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowią-
zań umownych w instrument prawa wspólnotowego, INT/176 z 29 stycznia
2004 r.) i 12 lutego 2004 r. (rezolucja Parlamentu Europejskiego dotycząca per-
spektyw zbliżenia przepisów prawa proceduralnego w sprawach cywilnych
w Unii Europejskiej (COM (2002) 654 — COM (2002) 746 — C5–0201/2003 —
2003/2087(INI), A5–0041/2004) Europejski Komitet Ekonomiczno–Społeczny
i Parlament Europejski opowiedziały się za wprowadzeniem zmian do kon-
wencji rzymskiej oraz przekształceniem jej w rozporządzenie Wspólnoty.

W dniu 17 lutego 2005 r. odbyło się spotkanie ekspertów państw człon-

kowskich, którego przedmiotem było rozważenie wstępnej wersji rozpo-
rządzenia „Rzym I”. Proponowane rozwiązania wprowadzą istotne zmiany
w niektórych uregulowaniach konwencji rzymskiej oraz, w zamyśle Komisji
Europejskiej, zapewnią tym przepisom większą precyzję. W konsekwencji
zwiększy się pewność prawna bez konieczności wprowadzania nowych ele-
mentów, które znacząco zmieniłyby obecną sytuację prawną.

Podstawą prawną wydania tego rozporządzenia jest art. 65 lit. b. Stanowi

on, że „środki w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych ma-
jących skutki transgraniczne, w rozumieniu art. 67 i w zakresie niezbędnym
do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego, powinny
prowadzić do: (...) wspierania zgodności przepisów właściwych w Państwach
Członkowskich w dziedzinie kolizji ustaw i jurysdykcji”. Ustawodawstwo
wspólnotowe ma zatem pewną niezależność przy decydowaniu, czy dany
środek jest konieczny do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego.

204

Harmonizacja przepisów kolizyjnych w zakresie zobowiązań umownych jest
niezbędna do należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego.

Rozporządzenie nie będzie miało zastosowania wobec Królestwa Da-

nii, a także do Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północ-
nej oraz Irlandii, chyba że państwa te zdecydują się na objęcie ich zakresem
działania tego rozporządzenia zgodnie z warunkami protokołu załączonego
do traktatu.

2.2. Zakres zastosowania

Rozporządzenie określa zakres swego zastosowania w art. 1. Stosuje się

je do zobowiązań umownych w sprawach cywilnych i handlowych, w stanach
faktycznych wykazujących kolizje przepisów. Zakres przedmiotowy rozporzą-
dzenia sformułowano zatem dość ogólnie, określając jego zastosowanie do zo-
bowiązań, których źródłem są umowy zawierane w sprawach cywilnych i han-
dlowych. Przez pojęcie „sprawy cywilne” należy rozumieć wszelkie sprawy
cywilne, rodzinne, ze stosunków pracy wynikających z indywidualnych umów
o pracę, sprawy spadkowe, osobowe itp. Kolejnym warunkiem określającym
granice przedmiotowe stosowania rozporządzenia będzie sytuacja kolizyjno-
prawna stanów faktycznych związanych z zobowiązaniem umownym. Zatem
rozporządzenie ma zastosowanie jedynie do tych stosunków zobowiązanio-
wych, których źródłem jest umowa i które są powiązane z więcej niż jednym
obszarem państwowym. Należy zaznaczyć, że w tym przypadku powiązanie
może mieć charakter zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy.

Rozporządzenie wyłącza pewne sytuacje z zakresu swego zastosowania,

mimo że stanowią one zobowiązania umowne w sprawach cywilnych lub han-
dlowych. W szczególności chodzi tu o sprawy dotyczące:

a) stanu cywilnego oraz zdolności prawnej i zdolności do czynności praw-

nych osób fizycznych, z zastrzeżeniem art. 12;

b) zobowiązań umownych, dotyczących stosunków rodzinnych lub sto-

sunków, które zgodnie z właściwym im prawem mają podobny skutek,
łącznie z zobowiązaniami alimentacyjnymi;

c) zobowiązań wynikających ze stosunków małżeństwa lub stosunków

własności majątkowej, które zgodnie z właściwym im prawem mają po-
dobny skutek jak małżeństwo, testamenty i dziedziczenie;

d) zobowiązań wynikających z weksli, czeków, weksli własnych oraz innych

przenoszalnych papierów wartościowych w zakresie, w jakim zobowią-
zania z tych innych papierów wartościowych wynikają z ich przenoszal-
ności;

e) zapisów na sąd polubowny i umów o właściwość sądu;
f) kwestii z zakresu prawa spółek, stowarzyszeń i osób prawnych, takich

jak na przykład utworzenie, zdolność prawna i zdolność do czynności
prawnych, wewnętrzny ustrój i rozwiązanie, jak również osobista odpo-
wiedzialność wspólników i organów za długi spółki, stowarzyszenia lub

zakres

zastosowania

wy³¹czenia

205

osoby prawnej oraz kwestii, czy organ zarządzający spółki, stowarzysze-
nia lub osoby prawnej może wobec osób trzecich zaciągać zobowiązania
w imieniu tej spółki, tego stowarzyszenia lub tej osoby prawnej;

g) tworzenia trustów oraz powstałych przez to stosunków prawnych mię-

dzy założycielami, powiernikami i beneficjentami;

h) dowodów i postępowania, z zastrzeżeniem art. 17;
i) zobowiązań wynikających ze stosunków przedumownych.

Redakcja tych przepisów wyraźnie wskazuje, że celem rozporządzenia

jest ujednolicenie jego zakresu z zakresem rozporządzenia „Bruksela I” oraz
uwzględnienie prac Rady i Parlamentu Europejskiego nad wnioskowanym
rozporządzeniem „Rzym II” (o prawie właściwym dla pozaumownych sto-
sunków zobowiązaniowych). Rozporządzenia nie stosuje się zatem do zobo-
wiązań umownych związanych ze stanem cywilnym oraz zdolnością prawną
i zdolnością do czynności prawnych osób fizycznych. Pewnym wyjątek jest tu
jedynie art. 12 rozporządzenia, który stanowi, że zdolność prawną i zdolność
do czynności prawnych osób znajdujących się na terytorium państwa człon-
kowskiego ocenia się na podstawie prawa tego państwa. Osoba bowiem nie-
mająca zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej według prawa
państwa, w którym się znajdowała wraz z druga stroną, może powoływać się
na brak zdolności (prawnej lub zdolności do czynności prawnej) jedynie wów-
czas, gdy w chwili zawierania umowy druga strona umowy wiedziała o tym
braku lub nie wiedziała o nim z powodu własnego niedbalstwa. Wyłączono
także zobowiązania umowne dotyczące stosunków rodzinnych lub stosunków,
które zgodnie z właściwym im prawem mają podobny skutek, łącznie z zo-
bowiązaniami alimentacyjnym i zobowiązaniami wynikającymi ze stosunków
małżeństwa lub stosunków własności majątkowej, które zgodnie z właściwym
im prawem mają podobny skutek jak małżeństwo, testamenty i dziedzicze-
nie. Rozporządzenia nie stosuje się do zobowiązań wynikających z weksli cze-
ków, weksli własnych oraz innych przenoszalnych papierów wartościowych
w zakresie, w jakim zobowiązania z tych papierów wartościowych wynika-
ją z ich przenoszalności. W art. 1 lit. e potwierdzono wyłączenie zapisów na
sąd polubowny i umów o właściwość sądu, gdyż w większości odpowiedzi
na Zieloną Księgę pojawiała się opinia, że zagadnienia te zostały w wystar-
czającym stopniu objęte przez międzynarodowe regulacje prawne, natomiast
kwestia prawa właściwego dla klauzuli wyboru miejsca siedziby sądu powin-
na być ostatecznie rozstrzygnięta przez rozporządzenie „Bruksela I”. Chodzi
tu o konwencję z 10 czerwca 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu zagranicz-
nych orzeczeń arbitrażowych (Dz. U. z 1962 r. Nr 9, poz. 41) oraz o europej-
ską konwencję z 21 kwietnia 1961 r. o arbitrażu handlowym (Dz. U. z 1964 r.
Nr 40, poz. 270). W art. 1 ust. 2 lit. f połączono wyłączenia przewidziane w li-
terach e i f konwencji, czyli aspekty prawa spółek, choć z uwagi na oddzielny
przepis w rozporządzeniu, który dotyczy prawa właściwego dla przedstawi-
cielstwa (art. 7), usunięto pierwsze zdanie w literze f. W literze i proponuje się
przepis mający zastosowanie do zobowiązań przedumownych, który, zgodnie

206

z otrzymanymi wypowiedziami, potwierdza analizę większości unijnych sy-
stemów prawnych oraz ścisłą wykładnię pojęcia umowy, przyjętą przez Try-
bunał Sprawiedliwości w orzeczeniach w sprawie art. 5 ust. 1 rozporządzenia
„Bruksela I”. Dla celów prawa prywatnego międzynarodowego zobowiązania
te traktowane są jako czyny niedozwolone i w konsekwencji będą podlegały
przepisom rozporządzenia „Rzym II”.

W końcu należy wskazać, że rozporządzenie nie ma zastosowania wo-

bec zobowiązań umownych dotyczących spraw skarbowych, celnych i admi-
nistracyjnych. To zastrzeżenie wprowadzono na wzór rozwiązania przyjętego
w konwencji „Rzym I” w celu odróżnienia pojęcia „sprawa cywilna i handlo-
wa” od sprawy z zakresu prawa publicznego, co ma znaczenie głównie dla
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii.

2.3. Stosowanie prawa pañstw niebêd¹cych

pañstwami cz³onkowskimi

Z dyskusji nad wstępną wersją rozporządzenia „Rzym II” wynika, że

tytuł art. 2 konwencji — „Jednolite zastosowanie” — stał się źródłem niepo-
rozumień. W związku z tym tytuł ten został zmieniony. Przepis ten stanowi,
że normy kolizyjne zawarte w tym rozporządzeniu mają charakter zupełny
(dwustronny). W doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego wyróżnia
się różne kryteria podziału norm kolizyjnych. Jednym z nich jest możliwość
wskazania warunków przez daną normę jedynie prawa państwa obowiązu-
jącego w siedzibie sądu. Wówczas mamy do czynienia z normami niezupeł-
nymi (jednostronnymi). Jeżeli normy kolizyjne mogą wskazywać jako prawo
właściwe prawo wszystkich państw, mamy do czynienia z normami zupełny-
mi (wielostronnymi). Normą niezupełną (jednostronną) jest zatem taka nor-
ma kolizyjna, która wskazuje warunki konieczne do spełnienia, aby można
było zastosować wyłącznie prawo obowiązujące w siedzibie sądu orzekają-
cego w danej sprawie. Polskie prawo prywatne międzynarodowe jest oparte
w większości na normach kolizyjnych zupełnych, ale zdarzają się niekiedy
normy niezupełne. Na przykład zgodnie z art. 10 p.p.m. zdolność do czyn-
ności prawnych cudzoziemca, niezdolnego według swego prawa ojczystego,
podlega prawu polskiemu, jeżeli czynność została dokonana w Polsce i tutaj
ma wywrzeć skutek, a wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wie-
rze. Ponadto norma kolizyjna została także wyrażona w przepisie art. 11 § 2
ustawy z 1965 r. W art. 7 ustawy z 1952 r. o pracy na polskich morskich stat-
kach handlowych (Dz. U. Nr 61, poz. 258 z późn. zm.) także zawarta jest norma
kolizyjna niezupełna określająca, że stosunki pracy na statkach pływających
pod polską banderą podlegają wyłącznie prawu polskiemu. Podobną regula-
cję zawiera prawo lotnicze, które stanowi w art. 5, że prawu polskiemu pod-
legają statki powietrzne, rzeczy na nich się znajdujące, załogi oraz pasażero-
wie w czasie lotu w polskiej przestrzeni powietrznej i w czasie przybywania
na terytorium Polski, a także statki powietrzne, rzeczy na nich się znajdujące,

wy³¹czenia

zobowi¹zañ do-
tycz¹cych spraw
celnych, skarbo-

wych i admini-

stracyjnych

stosowanie

prawa pañstw

niebêd¹cych

pañstwami

cz³onkowskimi

207

załogi oraz pasażerowie w czasie lotu poza granicami polskiej przestrzeni po-
wietrznej i w czasie przebywania na obszarze niepodlegającym zwierzchni-
ctwu żadnego państwa (art. 6).

Normy zupełne, jak wyżej zaznaczono, określają kryteria wskazujące

prawo właściwe dla danego stosunku prawnego lub grupy takich stosunków,
niezależnie od tego, czy prawem właściwym będzie prawo obce czy własne.

2.4. Wybór prawa

Przepis art. 3 rozporządzenia przewiduje swobodę stron w wybieraniu

prawa właściwego dla zobowiązania, którego źródłem jest umowa.

Artykuł 3 stanowi: „1. Umowa podlega prawu wybranemu przez strony,

z zastrzeżeniem art. 5, 6 i 7. Wybór prawa powinien być wyraźny lub w spo-
sób dostatecznie pewny wynikać z postanowień umowy, zachowania stron
lub okoliczności sprawy. Jeżeli strony zgodziły się nadać właściwość jednemu
lub kilku sądom państwa członkowskiego w celu rozpoznania i określenia spo-
rów już wynikłych albo sporów mogących wyniknąć z umowy, przyjmuje się,
że dokonały one wyboru prawa tego państwa członkowskiego.

Strony mogą dokonać wyboru prawa dla całej umowy lub tylko dla jej

części.

Strony mogą również wskazać jako prawo właściwe zasady i przepisy

materialnego prawa umowy, uznane międzynarodowo lub we Wspólnocie.

Kwestie dotyczące spraw podlegających takim zasadom i przepisom, któ-

re nie są przez nie wyraźnie rozstrzygnięte, podlegają przepisom ogólnym lub,
w przypadku ich braku, rozstrzygane są zgodnie z prawem właściwym w razie
braku wyboru prawa w rozumieniu niniejszego rozporządzenia.

Strony mogą w każdym momencie umówić się, że umowa podlega pra-

wu innemu niż to, które dla tej umowy było uprzednio właściwe albo na pod-
stawie wcześniejszego wyboru prawa dokonanego zgodnie z niniejszym arty-
kułem, bądź na mocy innych przepisów niniejszego rozporządzenia. Wszelkie
zmiany prawa właściwego dokonane przez strony po zawarciu umowy nie
naruszają ważności umowy ze względu na formę w rozumieniu art. 10 ani
praw osób trzecich.

Jeżeli wszystkie istotne elementy sytuacji w czasie dokonywania wyboru

prawa właściwego są zlokalizowane w jednym i tym samym państwie, to wy-
bór przez strony prawa obcego zgodnie z ust. 1 i 2 — niezależnie od tego, czy
został on uzupełniony umową o właściwość obcego sądu — nie może naru-
szać przepisów, których zgodnie z prawem tego państwa nie można wyłączyć
w drodze umowy, dalej zwanych »przepisami bezwzględnie wiążącymi«.

Wybór przez strony prawa państwa trzeciego nie narusza bezwzględnie

obowiązujących przepisów prawa Wspólnoty, mających zastosowanie w da-
nym przypadku.

Do oceny istnienia i ważności porozumienia stron w przedmiocie prawa

właściwego stosuje się przepisy art. 9, 10 i 12”.

wybór prawa

wybór pe³ny,
czêściowy
i z³o¿ony

208

Strony mogą zatem dokonać wyboru prawa właściwego dla zobowiąza-

nia wynikającego z umowy. Uprawnienie to stanowi realizację zasady swo-
body umów, czy szerszej reguły autonomii woli stron, i odnosi się do wyboru
prawa właściwego (merytorycznego) dla danego zobowiązania. Nie jest do-
puszczalny wybór kolizyjny, czyli norm kolizyjnych jakiegoś państwa. Podob-
nie jak w konwencji rzymskiej rozporządzenie umożliwia wybór odformali-
zowany. Dopuszczalny jest bowiem wybór wyraźny, dorozumiany (w sposób
dostatecznie pewny wynikający z postanowień umowy, zachowania stron lub
okoliczności sprawy).

Zmiany zaproponowane w ust. 1 zdanie drugie i trzecie wymagają od

sądu ustalenia prawdziwej milczącej woli stron, nie zaś woli czysto hipote-
tycznej. Wskazują one konieczność wzięcia pod uwagę zachowania stron oraz
wyjaśnienia wpływu wyboru sądu, zmierzając tym samym do wzmocnienia
przewidywalności przepisów prawa. Ważną zmianą jest przyjęcie w rozporzą-
dzeniu, że wybór sądu, czyli wskazanie przez strony w umowie jurysdykcyj-
nej sądu właściwego dla danej sprawy, będzie traktowany jako wybór także
prawa państwa sądu. Oczywiście, jeżeli strony wybrały sąd, a jednocześnie
wskazały prawo właściwe dla zobowiązania wynikającego z umowy, wówczas
przepisu art. 3 zdanie ostatnie nie będzie się stosować.

Strony mogą także wybrać prawo dla całej umowy lub jej części i w ten

sposób doprowadzić do rozczłonkowania statutu kontraktowego. Także w pra-
wie polskim przyjmuje się taką możliwość, jednak ustawa z 1965 r. nie zawiera
w tym zakresie regulacji szczególnej. Rozporządzenie natomiast, podobnie jak
konwencja rzymska, dopuszcza wprost taką sytuację.

Do tej pory, na podstawie konwencji rzymskiej oraz polskiego prawa

prywatnego międzynarodowego, strony mogły dokonać jedynie wyboru pra-
wa obcego. Według prawa polskiego przedmiotem wyboru może być wyłącz-
nie prawo obowiązujące na określonym terytorium, czyli określony porządek
prawny. Strony mogą wskazać prawo danego państwa albo prawo prowincjo-
nalne w kraju o niejednolitym systemie. Wybór prawa odnosi się wyłącznie
do norm prawa materialnego. Wiąże się on z poddaniem wiążącego strony
stosunku prawnego całości norm tego systemu — bezwzględnie i względnie
obowiązujących, albowiem wybór ograniczony do przepisów dyspozytyw-
nych miałby jedynie charakter materialnoprawny i przestał spełniać funkcję
łącznika. Wskazanie jakkolwiek dotyczy wyłącznie prawa merytorycznego,
nie obejmuje norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Stąd
wniosek, że nie będzie tu mowy o odesłaniu. Należy także dodać, że stosowa-
ne powinno być prawo obowiązujące, gdyż przedmiotem kolizyjnoprawnego
wyboru nie są poszczególne przepisy, lecz system, który może ulegać zmia-
nom. Stąd przyjmuje się, że wybór obejmuje należące do wybranego systemu
normy dotyczące kolizji norm w czasie (normy intertemporalne).

Rozporządzenie wprowadza w tym zakresie poważną zmianę. W celu

dalszego wzmocnienia wpływu woli stron, w art. 3 ust. 2 umożliwiono bowiem
stronom wybranie zasad UNIDROIT, zasad europejskiego prawa umów, jak
również innego przyszłego instrumentu wspólnotowego. Jednocześnie wy-

wybór zasad

UNIDROIT i zasad

europejskiego

prawa umów

209

łącza się użycie lex mercatoria, które nie jest wystarczająco precyzyjne, oraz
kodyfikacji prywatnych, niezadowalająco uznawanych przez wspólnotę mię-
dzynarodową. Podobnie jak w art. 7 ust. 2 konwencji wiedeńskiej w sprawie
międzynarodowej sprzedaży towarów, wskazuje się konieczność podjęcia
działań w przypadku, gdy pewne aspekty prawa umów nie są wyraźnie roz-
strzygnięte przez zbiór uregulowań prawnych państwa trzeciego.

Strony mogą w każdym momencie umówić się, że umowa podlega pra-

wu innemu niż to, które dla tej umowy było uprzednio właściwe albo na
podstawie wcześniejszego wyboru, albo na mocy innych przepisów rozpo-
rządzenia. Dopuszczalny jest zatem tzw. wybór następczy, czyli dokonywa-
ny po wcześniejszym wyborze prawa właściwego dla tego zobowiązania, lub
wybór dokonywany po raz pierwszy po powstaniu zobowiązania, dla którego
już stosowano prawo właściwe na podstawie miarodajnych norm tego rozpo-
rządzania. Mimo braku regulacji w polskim prawie prywatnym międzynaro-
dowym co do dopuszczalności wyboru wtórnego i następczego w doktrynie
przyjmowało się ją, jakkolwiek z zastrzeżeniem, że wybór następczy czy wtór-
ny nie może oddziaływać negatywnie na prawa osób trzecich. Rozporządze-
nie, podobnie jak konwencja rzymska, umożliwia wprost dokonanie wyboru
następczego lub wtórnego, jednak z zastrzeżeniem, że wszelkie zmiany pra-
wa właściwego, dokonane przez strony po zawarciu umowy, nie naruszają
ważności umowy ze względu na formę w rozumieniu art. 10 ani praw osób
trzecich.

2.5. Przepisy wymuszaj¹ce swoje zastosowanie

Kwestia przepisów wymuszających swoje zastosowanie została uregu-

lowana w ust. 4 art. 3. Jeżeli wszystkie elementy istotne w czasie wybiera-
nia prawa właściwego są zlokalizowane w jednym państwie, to wybór przez
strony prawa obcego zgodnie z ust. 1 i 2, i to niezależnie od tego, czy został
on uzupełniony umową o właściwość sądu, nie może naruszać przepisów,
których zgodnie z prawem tego państwa (państwa, w którym wszystkie ele-
menty sytuacji faktycznej w czasie wybierania prawa są zlokalizowane) nie
można wyłączyć umową. Są to przepisy bezwzględnie obowiązujące w pań-
stwie, z którym powiązany jest stan faktyczny umowy w chwili wyboru pra-
wa. Ustęp 4 poświęcony jest kwestii nieuczciwego uchylania się od przepisów
prawa i odnosi się nie tylko do wiążących postanowień międzynarodowych
w rozumieniu art. 8, lecz również do przepisów bezwzględnie obowiązują-
cych w prawie krajowym.

Należy zauważyć, że redakcja tego przepisu jest znacznie jaśniejsza ani-

żeli normy art. 3 konwencji rzymskiej. Ważne jest to, że rozporządzenie wska-
zuje subokreślnik temporalny (z chwili dokonania wyboru) — miarodajny dla
oceny chwili powiązania danej umowy z państwem. Konieczne będzie także
ustalenie, czy wszystkie istotne elementy sytuacji będą powiązane w tym mo-
mencie czasowym z określonym państwem.

moment wyboru
prawa

przepisy
wymuszaj¹ce
swoje
zastosowanie

210

Celem art. 3 ust. 5 jest uniemożliwienie uchylania się od bezwzględnie

obowiązujących przepisów prawa wspólnotowego, mających zastosowanie
do danego zobowiązania umownego.

Do oceny istnienia i ważności umowy stron w zakresie wyboru prawa

właściwego dla zobowiązania umownego stosuje się przepisy art. 9, 10 i 12 roz-
porządzenia, czyli dotyczące istnienia i ważności materialnej umowy, ważności
ze względu na formę oraz kwestii braku zdolności prawnej i zdolności do czyn-
ności prawnej stron umowy o wybór prawa dla zobowiązania umownego.

2.6. Prawo w³aściwe w razie braku wyboru prawa

Rozporządzenie odchodzi od dotychczasowego sposobu ustalania pra-

wa właściwego dla zobowiązań umownych w razie niedokonania wyboru
prawa. Konwencja rzymska przewidywała tu łącznik najściślejszego związ-
ku zobowiązania z prawem określonego państwa. Rozporządzenie natomiast
w celu zwiększenia pewności prawnej zastępuje ten niedookreślony łącznik
łącznikiem domicylu stron zobowiązanych do spełnienia świadczenia cha-
rakterystycznego dla danego typu umowy. Podobnie jak według reguł floren-
ckich, będących podstawą regulacji zawartej w polskim prawie prywatnym
międzynarodowym, określa się prawo właściwe dla określonych stosunków
prawnych wynikających z umów: sprzedaży, świadczenia usług, przewozu,
z tytułu własności intelektualnej lub przemysłowej, franczyzy i dystrybucyj-
nej. Odnośnie do tych umów rozporządzenie wskazuje prawo właściwe, sto-
sując kryterium miejsca zwykłego pobytu strony zobowiązanej do spełnienia
świadczenia charakterystycznego dla tego zobowiązania, czyli w przypadku
umowy sprzedaży — miejsca zwykłego pobytu sprzedającego; w przypad-
ku umowy o świadczenie usług — miejsca zwykłego pobytu świadczącego
usługi; w przypadku umowy przewozu — miejsca zwykłego pobytu przewoź-
nika; w przypadku czasowego najmu nieruchomości do prywatnego użytku
na okres nie dłuższy niż sześć kolejnych miesięcy — państwo członkowskie,
w którym właściciel ma miejsce zwykłego pobytu, o ile najemca jest osobą fi-
zyczną i ma miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie (czyli podwójny
domicyl właściciela i najemcy w tym samym państwie); w przypadku umowy
z tytułu własności intelektualnej lub przemysłowej — miejsca pobytu zwy-
kłego zbywcy; w przypadku umowy franczyzy — miejsca zwykłego pobytu
franczyzobiorcy; w przypadku umowy dystrybucyjnej — miejsca zwykłego
pobytu dystrybutora. Jedynie odnośnie do umowy z tytułu rzeczowego prawa
na nieruchomości lub prawa użytkowania nieruchomości stosuje się łącznik
miejsca położenia nieruchomości (lex rei sitae).

Natomiast do zobowiązań z umów niewymienionych w art. 4 ust. 1 lit.

a–h stosuje się prawo państwa, w którym strona zobowiązana do spełnienia
świadczenia charakterystycznego ma miejsce zwykłego pobytu w chwili za-
warcia umowy. Dopiero wtedy, gdy nie jest możliwe określenie świadczenia
charakterystycznego dla zobowiązania umownego, stosuje się prawo państwa,

prawo w³aściwe

w razie braku

wyboru prawa

211

z którym umowa wykazuje najściślejszy związek. Kryterium świadczenia cha-
rakterystycznego zostało zatem zachowane w przypadku umów, w odniesieniu
do których ust. 1 nie ustanawia norm szczególnych, takich jak umowy złożone,
które nie dają się łatwo skategoryzować, czy umowy o świadczeniach wzajem-
nych, które mogą być uznane za charakterystyczne dla obu stron.

W ten sposób przyjęto w rozporządzeniu jasne kryteria wskazujące pra-

wo właściwe, rezygnując z podstawowego łącznika — najściślejszego związku
umowy z prawem danego państwa, oraz domniemań, że umowa wykazuje
związek (najściślejszy) z prawem danego państwa. Łącznik najściślejszego
związku został jednak zachowany jako posiłkowy. W odniesieniu do rozwią-
zań dla różnych kategorii umów tylko te wyszczególnione w lit. g i h wywołały
dyskusję i wydanie rozbieżnych decyzji sądowych w państwach członkow-
skich w sprawie definicji świadczenia charakterystycznego. Zaproponowane
rozwiązania wynikają z dążenia prawa wspólnotowego do ochrony franczy-
zobiorcy i dystrybutora jako stron słabszych.

2.6.1. Umowy konsumenckie

W art. 5 ust. 1 proponuje się nową, w stosunku do regulacji zawartej

w konwencji rzymskiej, prostą i przewidywalną normę kolizyjną, która spro-
wadza się do stosowania wyłącznie prawa miejsca zwykłego pobytu kon-
sumenta i nie wpływa na swobodę przedsiębiorcy w zakresie sporządzania
umów. Rozwiązanie przyjęte w konwencji spotkało się bowiem z krytyką w od-
powiedziach na Zieloną Księgę, ponieważ często stwarzało złożoną sytuację,
w której prawo właściwe dla przedsiębiorcy i przepisy bezwzględnie obowią-
zujące prawa właściwego dla konsumenta stosowane były równolegle. W przy-
padku sporu ta skomplikowana sytuacja pociąga za sobą dodatkowe problemy
proceduralne, nieuzasadnione zwłaszcza z tego powodu, że roszczenie konsu-
menta jest na ogół relatywnie niewielkie. Istnieją dwa możliwe rozwiązania,
które zapobiegają powstaniu takiej sytuacji — zastosowanie wyłącznie prawa
właściwego dla przedsiębiorcy lub prawa właściwego dla konsumenta, przy
czym tylko to ostatnie byłoby całkowicie zgodne z wymaganym przez traktat
wysokim poziomem ochrony konsumenta. Rozwiązanie to wydaje się właś-
ciwe również z punktu widzenia ekonomii; konsument dokonuje zakupów
transgranicznych jedynie okazjonalnie, podczas gdy większość handlowców
działających poza granicami ma możliwość rozłożenia kosztów zapoznania się
z różnymi systemami prawnymi na szeroką liczbę transakcji. Ponadto w prak-
tyce rozwiązanie to nie zmienia istotnie sytuacji przedsiębiorcy, dla którego
pierwszą trudnością przy sporządzaniu standardowych umów jest zastoso-
wanie się do przepisów bezwzględnie obowiązujących prawa państwa kon-
sumpcji. Zgodnie z postanowieniami konwencji te normy wymuszające swo-
je zastosowanie są już regulacjami prawa, w którym konsument ma miejsce
zwykłego pobytu. W stosunku do innych klauzul, które strony mogą dowol-
nie przygotowywać, obowiązuje nadal zasada swobody stron w zakresie tre-

umowy
konsumenckie

212

ści umów, w związku z czym nie ma dużego znaczenia fakt, czy klauzule te
podlegają prawu jednej czy drugiej strony.

Przepis ten stanowi zatem, że umowy konsumenckie w rozumieniu i na

warunkach przewidzianych w ust. 2 podlegają prawu państwa, w którym kon-
sument ma miejsce zwykłego pobytu. Przyjęto zatem łącznik miejsca zwykłe-
go pobytu konsumenta jako miarodajny dla ustalenia prawa właściwego dla
zobowiązania z umowy konsumenckiej. Konieczne jest jednak spełnienie „wa-
runków” z art. 5 ust. 2. Przepis ten stanowi, że: „Ustęp 1 stosuje się do umów
zawartych przez osobę fizyczną — konsumenta, który ma miejsce zwykłego
pobytu w Państwie Członkowskim, z inną osobą — przedsiębiorcą, wykonu-
jącym swoją działalność zawodową lub gospodarczą, w celu, który można
uznać za niezwiązany z jego działalnością zawodową lub gospodarczą. Ni-
niejszy ustęp stosuje się pod warunkiem, że umowa została zawarta z przed-
siębiorcą, który prowadzi działalność zawodową lub gospodarczą w Państwie
Członkowskim, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, lub który
w dowolny sposób kieruje taką działalność do tego Państwa Członkowskiego
lub kilku Państw, włączając rzeczone Państwo Członkowskie, oraz pod warun-
kiem, że umowa objęta jest zakresem tej działalności, chyba że przedsiębiorca
nie wiedział, jakie jest zwykłe miejsce pobytu konsumenta i niewiedza ta nie
wynikała z jego zaniedbania”.

Ustęp 2 tego artykułu określa zatem zasady stosowania przepisów szcze-

gólnych. Zdanie pierwsze przypomina, że umownym partnerem konsumenta,
w myśl koncepcji zdefiniowanej przez Trybunał Sprawiedliwości, jest przed-
siębiorca. Zgodnie z sugestiami pojawiającymi się w większości odpowiedzi na
Zieloną Księgę w zdaniu drugim zastępuje się zapisy art. 5 ust. 2 i art. 4 lit. b
konwencji kryterium „działania kierunkowego”, które pojawiło się już w art. 15
rozporządzenia „Bruksela I” i które uwzględnia nowe tendencje w technikach
sprzedaży na odległość, nie zmieniając przy tym znacząco zakresu przepisów
szczególnych. Po przyjęciu regulacji „Bruksela I” Rada i Komisja we wspólnej
deklaracji wyraziły przekonanie, że aby możliwe było zastosowanie posta-
nowień w zakresie ochrony konsumenta, kierowanie działań przedsiębior-
stwa do kraju, w którym konsument ma miejsce stałego zamieszkania, nie
jest wystarczające; umowa musi być również zawarta w ramach działalności
gospodarczej lub zawodowej przedsiębiorstwa. „Sam fakt dostępności strony
internetowej nie jest wystarczający dla zastosowania art. 15; konieczne jest do-
datkowo umożliwienie zawarcia umowy na odległość poprzez tę stronę oraz
rzeczywiste zawarcie takiej umowy z wykorzystaniem dowolnych środków.
W powyższym przypadku język czy typ waluty używany na stronie interne-
towej nie odgrywają istotnej roli”. Strony, do których odnosi się niniejsza de-
klaracja, nie muszą być interaktywne strona zachęcająca kupującego do prze-
słania zamówienia faksem również pozwala na zawarcie umowy na odległość.
Tymczasem strona, która oferuje informacje potencjalnym konsumentom na
całym świecie, odsyłając ich jednocześnie do lokalnego dystrybutora lub przed-
stawiciela w celu zawarcia umowy, nie umożliwia podpisania umowy na od-
ległość. W odróżnieniu od postanowień art. 5 ust. 2 konwencji proponowane

213

rozporządzenie nie wymaga od konsumenta podjęcia działań dla zawarcia
umowy w państwie jego zwykłego pobytu, gdyż warunek ten jest zbędny
w przypadku umów zawieranych przez internet. Z drugiej strony, ostatnie
zdanie tego ustępu wprowadza klauzulę zabezpieczającą dla przedsiębiorcy,
gdyby ten na przykład zdecydował się podpisać umowę z konsumentem, który
podał nieprawdziwe miejsce swojego zwykłego pobytu. W przypadku umów
zawieranych przez internet upewnienie się, że standardowa forma umowy
umożliwia zidentyfikowanie miejsca zamieszkania konsumenta, będzie obo-
wiązkiem przedsiębiorcy.

Artykuł 5 ust. 3 wyłącza natomiast stosowanie łącznika miejsca zwykłe-

go pobytu konsumenta w przypadku:

„(a) umów świadczenia usług, jeżeli usługi należne konsumentowi mają

być świadczone wyłącznie w innym państwie niż państwo, w którym konsu-
ment ma miejsce zwykłego pobytu;

(b) umów przewozowych innych niż umowy dotyczące pakietów wy-

cieczkowych w rozumieniu dyrektywy 90/314/EWG z 13 czerwca 1990 r.;

wania nieruchomości innych niż umowy, których przedmiotem jest prawo
czasowego użytkowania nieruchomości w rozumieniu dyrektywy 94/47/WE
z 26 października 1994 r.”.

Rozporządzenie nie zawiera już zatem wykazu umów, do których sto-

suje się przepisy szczególne. Zakres przedmiotowy rozporządzenia, jeśli cho-
dzi o umowy konsumenckie, został odpowiednio rozszerzony na wszystkie
umowy z konsumentami, z wyjątkiem tych wyraźnie wyłączonych na mocy
ust. 3.

2.6.2. Indywidualne umowy o pracê

Przepis art. 6 rozporządzenia reguluje kwestię prawa właściwego dla in-

dywidualnych umów o pracę.

„1. Bez względu na przepisy art. 3, w przypadku umów o pracę wybór

prawa dokonany przez strony nie może prowadzić do pozbawienia pracow-
nika ochrony, która przysługuje mu na podstawie bezwzględnie obowiązu-
jących przepisów prawa, które miałyby zastosowanie zgodnie z niniejszym
artykułem w przypadku braku wyboru prawa.

2. W przypadku braku wyboru prawa zgodnie z art. 3, do umów o pra-

cę stosuje się:

(a) prawo państwa, w którym bądź z którego pracownik zazwyczaj świad-

czy pracę w wykonaniu umowy; miejsce zwykłego wykonania umowy nie
zmienia się, jeżeli pracownik wykonuje pracę czasowo w innym państwie; pra-
cę świadczoną w innym kraju uznaje się za czasową, jeżeli po wypełnieniu obo-
wiązków za granicą pracownik wznawia pracę w kraju pochodzenia; zawarcie
nowej umowy o pracę z pierwotnym pracodawcą lub pracodawcą należącym
do tej samej grupy przedsiębiorstw co pierwotny pracodawca nie wyklucza
traktowania pracownika jako świadczącego pracę czasowo w innym kraju;

prawo w³aściwe
dla umów o pracê

214

(b) prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, w którym

pracownik został zatrudniony, jeżeli zwykle nie świadczy on pracy w lub z jed-
nego i tego samego państwa lub jeżeli zwykle świadczy pracę z terytorium nie
podlegającego żadnej władzy państwowej;

3. Prawo określone w ust. 2 niniejszego artykułu może być wykluczone,

jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślej-
szy związek z innym państwem; w takim przypadku stosuje się prawo tego
innego państwa”.

Przepis ten reguluje prawo właściwe dla stosunku pracy wynikającego

z indywidualnej umowy o pracę. Zawiera on inne, szczególne reguły doty-
czące wyboru prawa właściwego dla takiego stosunku. Z art. 6 ust. 1 wyni-
ka bowiem, że bez względu na przepisy art. 3, w przypadku umów o pracę
wybór prawa dokonywany przez strony nie może prowadzić do pozbawie-
nia pracownika ochrony, która mu przysługuje na podstawie bezwzględnie
obowiązujących przepisów prawa, jakie miałyby zastosowanie zgodnie z ni-
niejszym artykułem w przypadku braku wyboru prawa. Należy zatem szukać
norm bezwzględnie obowiązujących, nawet w wypadku wyboru prawa, na
podstawie norm kolizyjnych z art. 6 ust. 2 i 3 rozporządzenia. Nie oznacza to
jednak, że normy te będą miały zastosowanie — należy bowiem jeszcze oce-
nić, czy zapewniają one pracownikowi wyższy poziom ochrony niż wybrane
przez strony prawo.

W przypadku braku wyboru prawa należy stosować prawo państwa,

w którym bądź z którego pracownik zwykle świadczy pracę w wykonaniu
umowy. Przy tym miejsce zwykłego wykonania pracy nie zmienia się, jeżeli
pracownik czasowo wykonuje pracę w innym państwie. Ponadto pracę świad-
czoną w innym państwie uznaje się za świadczoną czasowo, jeżeli po wy-
pełnieniu obowiązków za granicą pracownik wznawia pracę w kraju pocho-
dzenia. Zawarcie nowej umowy z pierwotnym pracodawcą lub pracodawcą
należącym do tej samej grupy przedsiębiorstw co pierwotny pracodawca nie
wyklucza traktowania pracownika jako świadczącego pracę czasowo w in-
nym kraju.

Jeżeli natomiast pracownik nie świadczy pracy w jednym kraju lub z jed-

nego kraju lub jeżeli zwykle świadczy pracę z terytorium niepodlegającego
żadnej władzy państwowej, wówczas w miejsce łącznika miejsca zwykłego
świadczenia pracy stosuje się łącznik miejsca przedsiębiorstwa, w którym pra-
cownik został zatrudniony. Rozporządzenie przewiduje zatem dwa łączniki:
łącznik miejsca zwykłego wykonywania pracy przez pracownika oraz łącznik
miejsca przedsiębiorstwa, w którym pracownik świadczy pracę.

Podstawowa zasada poszukiwania prawa właściwego w razie braku wy-

boru prawa dla stosunku pracy została w ust. 2 lit. a rozwinięta, w porów-
naniu z konwencją rzymską, i odnosi się teraz do „państwa w lub z którego
pracownik zwykle świadczy pracę w wykonaniu umowy”. Chodzi tu o dosto-
sowanie regulacji kolizyjnoprawnej do stanowiska zaprezentowanego przez
ETS w związku z art. 18 rozporządzenia „Bruksela I” i jego szerokiej wykład-
ni w zakresie miejsca pracy. Zmiana ta umożliwi zastosowanie tego przepisu

215

do personelu pracującego na pokładzie samolotów, jeżeli istnieje stała baza,
z której praca jest organizowana lub gdzie personel wykonuje inne zobowiąza-
nia w stosunku do pracodawcy (rejestracja, kontrole bezpieczeństwa). Ustęp 2
lit. b będzie tym samym stosowany rzadziej. W związku z tym wskazano dal-
sze kryteria umożliwiające stwierdzenie, czy oddelegowany pracownik jest
czasowo zatrudniony w tym miejscu, choć nie proponuje się żadnej ścisłej
definicji. Sądy powinny mieć wzgląd na intencje stron.

Jednocześnie w ust. 3 tego artykułu proponuje się poszukiwanie pra-

wa państwa, które wykazuje ściślejszy związek ze stosunkiem wynikającym
z umowy o pracę, niezależnie od łączników wymienionych w ust. 2. Nakłada
to na sąd obowiązek oceny in casu ad casum, czy z całokształtu okoliczności nie
wynika taki (ścisły) związek.

2.6.3. Umowy zawierane przez przedstawiciela

Spośród trzech stosunków prawnych, wynikających z zawarcia umowy

przez przedstawiciela — między osobą reprezentowaną i przedstawicielem,
między przedstawicielem i stroną trzecią oraz między osobą reprezentowaną
i stroną trzecią — tylko dwa pierwsze uwzględnione są w konwencji. Kwestia
uprawnień przedstawiciela jest wyłączona postanowieniami art. 1 ust. 2 lit. f.
Powodem są różnice w krajowych przepisach kolizyjnych istniejące w trakcie
negocjowania konwencji oraz konwencja haska z 14 marca 1978 r. w sprawie
prawa właściwego dla przedstawicielstw. Ponieważ tylko trzy państwa człon-
kowskie podpisały i/lub ratyfikowały tę konwencję, a przepisy wewnętrzne
zbliżyły się do siebie, wyłączenie nie jest już uzasadnione. Omawiane rozpo-
rządzenie zawiera wszystkie przepisy regulujące stosunek prawny wynika-
jący z umów agencyjnych w jednym artykule.

Mianowicie art. 7 stanowi, że:
„1. W razie braku wyboru prawa na podstawie art. 3, umowa zawarta

pomiędzy osobą reprezentowaną a przedstawicielem podlega prawu pań-
stwa, w którym przedstawiciel ma miejsce zwykłego pobytu, chyba że przed-
stawiciel wykonuje lub jest zobowiązany wykonać swoją główną działalność
w państwie, w którym osoba przez niego reprezentowana ma miejsce zwy-
kłego pobytu; w takim przypadku stosuje się prawo tego państwa.

2. Stosunek prawny pomiędzy osobą reprezentowaną a przedstawicielem

powstały w wyniku działania przedstawiciela w ramach swoich uprawnień,
przekroczenia swoich uprawnień lub działania bez uprawnień podlega pra-
wu państwa, w którym przedstawiciel ma miejsce zwykłego pobytu w chwili
wykonywania działań. Niemniej jednak prawem właściwym jest prawo pań-
stwa, w którym działał przedstawiciel, jeśli osoba reprezentowana, w imie-
niu której działał, bądź osoba trzecia ma w tym państwie miejsce zwykłego
pobytu, lub jeżeli przedstawiciel prowadził działalność w ramach giełdy lub
publicznej aukcji.

3. Bez względu na ust. 2, jeżeli prawo właściwe dla stosunku prawnego

objętego tym ustępem zostało wyznaczone na piśmie przez osobę reprezento-

prawo w³aściwe
dla przedstawi-
cielstwa

216

waną lub przez przedstawiciela i wyraźnie zaakceptowane przez drugą stro-
nę, kwestie te reguluje prawo w ten sposób określone.

4. Prawo wyznaczone przez ust. 2 reguluje także stosunek prawny po-

między przedstawicielem a osobą trzecią wynikający z faktu, że przedstawi-
ciel działał w ramach swoich uprawnień, przekraczając swoje uprawnienia
lub bez uprawnień”.

Rozporządzenie przewiduje możliwość wyboru prawa właściwego dla

umów zawieranych przez przedstawiciela i wskazuje tutaj ogólne reguły art.
3. Nie ma zatem szczególnych regulacji, jak w przypadku umów konsumen-
ckich czy umów indywidualnych o pracę. Jeżeli zatem strony nie wybrały pra-
wa właściwego dla umowy zawartej między osobą reprezentowaną i przed-
stawicielem, wówczas podlega ona prawu państwa, w którym przedstawiciel
ma miejsce zwykłego pobytu, chyba że przedstawiciel wykonuje lub jest zobo-
wiązany wykonywać swoją główną działalność w państwie, w którym osoba
przez niego reprezentowana ma miejsce zwykłego pobytu; w takim wypadku
stosuje się prawo tego państwa. Występują tu zatem dwa łączniki: łącznik miej-
sca zwykłego pobytu przedstawiciela oraz łącznik miejsca zwykłego pobytu
reprezentowanego. Ten pierwszy łącznik podlega wyłączeniu, jeżeli przedsta-
wiciel wykonuje lub jest zobowiązany wykonywać swoją główną działalność
w państwie miejsca zwykłego pobytu reprezentowanego.

Prawo właściwe dla stosunku wewnętrznego, nawiązanego między

przedstawicielem i reprezentowanym, jest oceniane w oparciu o te same łącz-
niki. I podobnie jak wcześniej, łącznik drugi wyłącza stosowanie pierwszego.
W oparciu o te kryteria odbywa się także ocena działania przedstawiciela w ra-
mach swoich uprawnień, czyli w granicach umocowania, jak i z przekrocze-
niem tych granic (falsus procurator). Łącznik miejsca działania przedstawiciela
stosuje się także w sytuacji, gdy przedstawiciel prowadził działalność w ra-
mach giełdy lub publicznej aukcji na terytorium danego państwa.

W końcu należy stwierdzić, że prawo właściwe, ustalone w oparciu o kry-

teria określone w ust. 2, będzie miało zastosowanie dla stosunku prawnego
powstałego między przedstawicielem i osobą trzecią, wynikającego z faktu,
że przedstawiciel działał w ramach swoich uprawnień, przekraczając swoje
uprawnienia, lub bez uprawnień.

2.6.4. Przepisy wymuszaj¹ce swoje zastosowanie

Rozporządzenie istotnie zmodyfikowało regulacje konwencji rzymskiej

w zakresie przepisów wymuszających swoje zastosowanie. Mianowicie art. 8
ust. 1 zawiera definicję międzynarodowych przepisów bezwzględnie obo-
wiązujących. Podstawą tej definicji jest pogląd wyrażony przez ETS w wyro-
ku z 23 listopada 1999 r. w sprawie Arblade, C–369/96 oraz C–374/96. Punkt 31
tego orzeczenia stanowi, że zakwalifikowanie przepisów krajowych jako norm
wymuszających swoje stosowanie nie oznacza, iż są one zwolnione z koniecz-
ności dostosowania do postanowień traktatu. Rozważania leżące u podstaw
tego typu prawodawstwa wewnętrznego mogą być uwzględnione przez pra-

przepisy

wymuszaj¹ce

swoje

zastosowanie

217

wo wspólnotowe jedynie jako wyjątki od swobód wspólnotowych, wyraźnie
zapewnionych przez traktat. Ustęp 3 określa kryteria, jakimi mogą posługiwać
się sądy w orzekaniu, czy zastosować przepisy bezwzględnie obowiązujące
innego państwa członkowskiego. Odpowiedzi na Zieloną Księgę umożliwiły
identyfikację orzeczeń powołujących się na zagraniczne przepisy bezwzględ-
nie obowiązujące, w tym także przepisy państw członkowskich, które wniosły
zastrzeżenia do art. 7 ust. 1 konwencji. W konsekwencji użyteczność tej zasady
zdaje się potwierdzona, szczególnie że rozporządzenie „Bruksela I” przewidu-
je niekiedy alternatywne podstawy jurysdykcji: w prawdziwej europejskiej
przestrzeni sprawiedliwości niezbędne jest umożliwienie sądom powołania
się na normy bezwzględnie obowiązujące innego państwa członkowskiego,
gdy istnieje ścisły związek ze sprawą i gdy strona zgłaszająca roszczenie wnio-
sła już sprawę do sądu.

Artykuł 8 stanowi, że:
„1. Poszanowanie przepisów wymuszających swoje zastosowanie uważa

się za tak istotne dla ochrony politycznej, społecznej i gospodarczej organi-
zacji państwa, że przepisy te mają zastosowanie do dowolnej sytuacji objętej
zakresem ich stosowania, bez względu na inne prawo właściwe dla umowy
na mocy niniejszego rozporządzenia.

2. Niniejsze rozporządzenie nie narusza stosowania przepisów prawa

państwa sądu orzekającego, które wymuszają swoje zastosowanie w danej
sprawie.

3. Można przyznać skuteczność przepisom prawa innego państwa, z któ-

rym stan faktyczny sprawy wykazuje ścisły związek. Przy podejmowaniu de-
cyzji, czy przyznać skuteczność tym bezwzględnie obowiązującym przepisom
prawa, sąd bierze pod uwagę ich charakter i przedmiot zgodnie z definicją
w ust. 1, jak również skutki, które wynikną z ich zastosowania lub niezasto-
sowania dla celu określonego w tych przepisach lub dla zainteresowanych
stron”.

Rozporządzenie wskazuje zatem kryteria, które sąd będzie brał pod uwa-

gę, rozważając zastosowanie norm wymuszających swoje zastosowanie, in-
nych niż obowiązujące w prawie państwa sądu orzekającego w sprawie. Cho-
dzi tu o charakter tych przepisów, przedmiot określony zgodnie z definicją
zawartą w art. 8 ust. 1 (przedmiot dotyczy ochrony politycznej, społecznej
i gospodarczej, organizacji państwa) oraz skutki dla celu określonego w tych
przepisach lub dla zainteresowanych stron, które wynikną z ich zastosowa-
nia lub niezastosowania.

2.7. Istnienie i wa¿nośæ materialna umowy

Rozporządzenie ustanawia normę kolizyjną posługującą się łącznikiem

lex causa jako miarodajnym dla oceny ważności i istnienia umowy lub jej po-
stanowienia. Kwestie te ocenia się bowiem w oparciu o prawo państwa, które
zgodnie z rozporządzeniem byłoby właściwe, gdyby umowa lub jej postano-

istnienie
i wa¿nośæ
materialna
umowy

218

wienie były ważne. Chodzi tu zatem zarówno o prawo wskazane przez stro-
ny w drodze wyboru, jak i o normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe
w razie braku wyboru. Norma ta ma także zastosowanie dla oceny istnienia
i ważności umowy o wybór prawa właściwego (art. 3 ust. 6). Jeżeli natomiast
z okoliczności sprawy wynika, że ocena skutków zachowania się jednej ze
stron według prawa określonego w ust. 1 nie byłaby uzasadniona, strona ta
w celu ustalenia, że nie wyraziła zgody na zawarcie umowy, może powoły-
wać się na prawo państwa swojego zwykłego pobytu. Może tu chodzić o oce-
nę skutków prawnych oświadczenia woli złożonego przez daną stronę (na
przykład, czy oświadczenie to należało traktować jako akceptację oferty lub
czy milczenie tej strony może wywołać skutek, tak jakby złożyła ona oświad-
czenie woli o przyjęciu oferty).

2.8. Wa¿nośæ ze wzglêdu na formê

Ze względu na rosnącą liczbę umów zawieranych na odległość przepi-

sy konwencji co do ważności ze względu na formę są obecnie zdecydowanie
zbyt restrykcyjne. W celu ułatwienia określania ważności umów lub aktów
jednostronnych ze względu na formę wprowadza się dodatkowe alternatyw-
ne czynniki łączące. Przepisy szczególne, stosowane do umów zawieranych
przez przedstawiciela, zostały włączone do ust. 1 i 2.

Umowa jest ważna ze względu na formę, jeżeli spełnia wymogi określo-

ne przez prawo właściwe dla umowy według niniejszego rozporządzenia lub
przez prawo państwa, w którym jedna lub druga ze stron lub przedstawiciel
przebywa w chwili zawarcia tej umowy lub też przez prawo państwa, w któ-
rym jedna lub druga strona ma miejsce zwykłego pobytu w chwili jej zawarcia
(art. 10 ust. 1). Projekt rozporządzenia reguluje tu kwestie prawa właściwego
dla formy umowy i wskazuje dwa łączniki alternatywne: prawo właściwe dla
umowy według tego rozporządzenia jest także właściwe dla formy, w jakiej
umowa została zawarta, oraz prawo państwa, na którego terytorium przeby-
wa w chwili zawarcia umowy jedna lub druga strona lub jej przedstawiciel,
lub prawo państwa, w którym jedna lub druga strona ma miejsce zwykłego
pobytu w chwili zawarcia umowy. Żaden z tych łączników nie wyprzedza in-
nych, wszystkie są bowiem równorzędne. A zatem spełnienie wymogów do-
tyczących formy według prawa wskazanego na podstawie jednego łącznika
czyni umowę ważną ze względu na formę.

Natomiast w przypadku jednostronnych czynności prawnych, które od-

noszą się do już zawartej umowy albo umowy, która ma być zawarta, oceny ze
względu na formę dokonuje się na podstawie prawa właściwego, które zgodnie
z rozporządzeniem jest lub byłoby właściwe dla umowy albo prawa państwa,
w którym ta czynność została dokonana, lub prawa państwa, w którym osoba,
która dokonała tej czynności, ma w tym czasie miejsce zwykłego pobytu.

Z zakresu tej normy kolizyjnej wyłączono umowy konsumenckie regu-

lowane w art. 5 rozporządzenia. Do formy umów konsumenckich stosuje się

wa¿nośæ

formalna

219

bowiem prawo państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu.
W tym przypadku obowiązuje zatem łącznik domicylu konsumenta.

Ponadto umowy, których przedmiotem jest rzeczowe prawo na nieru-

chomości lub prawo użytkowania nieruchomości, podlegają bezwzględnie
obowiązującym przepisom formalnym tego państwa, w którym nieruchomość
jest położona, o ile są one bezwzględnie obowiązujące w rozumieniu art. 8
rozporządzenia. Należy zatem zauważyć, że w zakresie umów dotyczących
praw rzeczowych i obligacyjnych na nieruchomościach zwykle będą obowią-
zywały reguły formalne państwa położenia nieruchomości, jeżeli przepisy te
mają charakter bezwzględnie obowiązujący — lecz nie według przepisów tego
państwa, ale rozporządzenia.

Należy zauważyć, że obecne propozycje mają na celu ułatwienie ustala-

nia prawa właściwego dla formy umowy ze względu na rosnącą liczbę umów
zawieranych na odległość. Przepisy konwencji co do ważności ze względu na
formę są bowiem obecnie zdecydowanie zbyt restrykcyjne. Aby zatem ułatwić
określanie ważności umów lub aktów jednostronnych ze względu na formę,
wprowadzono dodatkowe, alternatywne czynniki łączące.

2.9. Zakres obowi¹zywania prawa w³aściwego

dla umowy

Zakres obowiązywania prawa właściwego dla umowy został określony

w art. 11 rozporządzenia. Stanowi on, że „prawo właściwe ustalane na pod-
stawie tego rozporządzenia ma zastosowanie w szczególności do: wykład-
ni, wykonywania wynikających z niej zobowiązań, skutków całkowitego lub
częściowego niewykonania tych zobowiązań, włącznie z określeniem wyso-
kości szkody, w zakresie, w jakim rozstrzygają o tym przepisy prawa oraz
w granicach uprawnień przyznanych przez prawo procesowe, różnych spo-
sobów wygaśnięcia zobowiązań oraz przedawnienia i utraty praw wynikają-
cych z upływu terminów, skutków nieważności umowy”. Należy zauważyć,
że w odniesieniu do sposobów wykonania i środków, jakie wierzyciel podej-
muje w przypadku nienależytego wykonania zobowiązania, bierze się pod
uwagę prawo państwa, w którym następuje wykonanie.

Podobnie jak w konwencji rzymskiej uregulowano zakres statutu kon-

traktowego, ustalonego w oparciu o normy kolizyjne rozporządzenia lub na
podstawie wyboru prawa. W polskiej ustawie z 1965 r. — Prawo prywatne
międzynarodowe nie ma norm kolizyjnych określających zakres poszczegól-
nych statutów.

2.10. Cesja roszczeñ i umowny przelew wierzytelności

Cesja roszczeń i umowny przelew wierzytelności pełnią obecnie podob-

ną funkcję ekonomiczną i dlatego zostały objęte jednym artykułem. Ustęp 3
wprowadza nową normę kolizyjną w odniesieniu do obowiązywania cesji

zakres statutu
kontraktowego

przelew
wierzytelności

220

wierzytelności wobec osoby trzeciej. Rozwiązanie to zostało zaproponowane
w większości odpowiedzi na Zieloną Księgę i zostało również przyjęte w kon-
wencji UNCITRAL z 2001 r. w sprawie cesji wierzytelności w handlu między-
narodowym.

Według art. 13:
„1. Dla wzajemnych zobowiązań cedenta i cesjonariusza właściwe jest

prawo, które zgodnie z niniejszym rozporządzeniem ma zastosowanie do za-
wartej pomiędzy nimi umowy.

2. Prawo, któremu podlega cesja wierzytelności, decyduje o możliwo-

ści dokonania takiej cesji, stosunku pomiędzy cesjonariuszem a dłużnikiem,
przesłankach skuteczności przelewu wobec dłużnika oraz zwalniającym skut-
ku świadczenia przez dłużnika.

3. Kwestię, czy cesja lub przelew wierzytelności może być dokonany na

rzecz osób trzecich reguluje prawo państwa, w którym cedent ma miejsce
zwykłego pobytu w chwili przekazania wierzytelności”.

W tym zakresie mamy do czynienia z łącznikiem legis causae, a więc pra-

wem właściwym praw i obowiązków cedenta i cesjonariusza jest prawo właś-
ciwe dla zawartej między nimi umowy, czyli sprzedaży, darowizny itp. Ustęp 2
tego artykułu określa zakres tej normy kolizyjnej, wskazując, że prawo właś-
ciwe dla cesji wierzytelności będzie określało:

1) możliwość dokonania takiej cesji,
2) stosunek między cesjonariuszem a dłużnikiem,
3) przesłanki skuteczności przelewu wobec dłużnika,
4) zwalniający skutek świadczenia przez dłużnika.

Należy zauważyć, że ustawa z 1965 r. — Prawo prywatne międzynaro-

dowe w ogóle nie wskazuje prawa właściwego dla przelewu wierzytelności.
W doktrynie panuje jednak powszechnie pogląd, że jest to prawo właściwe
dla wierzytelności będącej przedmiotem przelewu. Dlatego konieczne jest
odnotowanie, że projekt rozporządzenia idzie w tym zakresie w innym kie-
runku, posługując się łącznikiem umowy zawartej między cedentem i cesjo-
nariuszem. Regulacja ta nie rozwiązuje jednak problemu związanego z art. 12
ust. 1 konwencji rzymskiej, a konkretnie zakresu tej normy kolizyjnej. Należy
przypomnieć, że chodzi tu jedynie o wytyczenie prawa właściwego dla zobo-
wiązania do przelewu czy samego przelewu.

2.11. Ustawowe przejście wierzytelności

Projekt rozporządzenia formułuje odrębną normę kolizyjną dla przejścia

wierzytelności z mocy prawa, ponieważ prawo właściwe dla umownego prze-
lewu wierzytelności uregulowane zostało w art. 13. Mowa tu o przypadkach,
gdy na przykład ubezpieczyciel, który wypłacił odszkodowanie poszkodo-
wanemu, wstępuje w prawa wierzyciela (cessio legis). Zmiana ta odzwiercied-
la prace Rady i Parlamentu Europejskiego nad rozporządzeniem „Rzym II”,

przejście

wierzytelności

z mocy prawa

221

zmierzające do prostszego wyjaśnienia tego mechanizmu, nieznanego w nie-
których systemach prawnych.

Należy też zauważyć, że ustawa z 1965 r. — Prawo prywatne międzyna-

rodowe nie zawiera normy kolizyjnej wskazującej prawo właściwe dla wstą-
pienia osoby trzeciej w prawa wierzyciela. W literaturze przyjmuje się, że
prawem właściwym będzie tu prawo właściwe dla wierzytelności, która jest
przedmiotem cessio legis, podobnie jak jest w przypadku prawa właściwego
dla cesji wierzytelności.

2.12. Wielośæ d³u¿ników

Przepis art. 15 stanowi: „jeśli wierzycielowi przysługuje roszczenie prze-

ciwko kilku dłużnikom, którzy są odpowiedzialni solidarnie i jeden z tych
dłużników zaspokoił wierzyciela, prawem właściwym dla oceny roszczenia
tego dłużnika w odniesieniu do pozostałych dłużników jest prawo zobowią-
zania tego dłużnika. Jeśli prawo właściwe dla oceny zobowiązania dłużnika
w stosunku do wierzyciela zawiera przepisy chroniące go przed roszczeniami
dotyczącymi jego odpowiedzialności, może on powołać się na nie także w sto-
sunku do pozostałych dłużników”.

Przepis ten różni się od regulacji zawartej w konwencji rzymskiej i jest

rezultatem prac, mających na celu objęcie przelewu wierzytelności i wielości
dłużników odrębnymi postanowieniami oraz sformułowanie przepisu kolizyj-
nego dotyczącego wielości dłużników w sposób bardziej zrozumiały. Ostat-
nie zdanie w tym artykule definiuje sytuację dłużnika objętego szczególną
ochroną.

Prawem właściwym dla oceny roszczeń regresowych dłużnika solidar-

nego (solidarność bierna) w stosunku do pozostałych dłużników jest zatem
prawo właściwe dla jego zobowiązania względem wierzyciela, na przykład
umowa łącząca dłużnika z wierzycielem. Jeżeli dłużnik ten, według prawa
właściwego dla zobowiązania łączącego go z wierzycielem, może powoływać
się na ograniczenia swojej odpowiedzialności (na przykład na podstawie prze-
pisów prawa spadkowego).

2.13. Ustawowa kompensacja

Według art. 16 projektu rozporządzenia „kompensacja ustawowa regu-

lowana jest przez prawo właściwe dla zobowiązań, w odniesieniu do których
przeprowadza się kompensację”.

W odpowiedzi na Zieloną Księgę uznano, że kompensacja umowna pod-

lega ogólnym regułom art. 3 i 4 rozporządzenia, i dlatego należało stworzyć
regulację dla kompensacji ustawowej. Przyjęto, że prawem właściwym dla
potrącenia jest prawo właściwe dla zobowiązań, w odniesieniu do których
przeprowadza się potrącenie. W sytuacji gdy obie wierzytelności podlegające

wielośæ
d³u¿ników

ustawowa
kompensacja

222

ustawowemu potrąceniu podlegają różnym systemom prawnym, powstaje
jednak wątpliwość, jakie będzie to prawo.

2.14. Ciê¿ar dowodu

Przepis art. 17 projektu rozporządzenia stanowi, że:
„1. Prawo właściwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporządzeniem

stosuje się w takim zakresie, w jakim określa ono domniemania prawne lub
rozkład ciężaru dowodu.

2. Dowód czynności prawnej może być przeprowadzony wszelkimi środ-

kami dopuszczalnymi zgodnie z prawem sądu lub zgodnie z jednym z praw
wskazanych w art. 10, według którego czynność prawna jest ważna pod wzglę-
dem formalnym, o ile dowód można przeprowadzić w ten sposób przed są-
dem orzekającym”.

2.15. Zdefiniowanie miejsca zwyk³ego pobytu

Podobnie jak w przypadku projektu rozporządzenia „Rzym II”, art. 18

zawiera definicję miejsca zwykłego pobytu, szczególnie w odniesieniu do osób
prawnych.

Rozporządzenie definiuje pojęcie „miejsce zwykłego pobytu”, czyli łącz-

nika, którym się posługuje. W przypadku gdy stroną umowy jest spółka, sto-
warzyszenie lub inna osoba prawna, za miejsce zwykłego pobytu uznaje się
siedzibę głównego przedsiębiorstwa tej osoby prawnej. Należy zauważyć, że
nie ma tu innych możliwości, czyli na przykład siedziby statutowej, siedziby
zarządu głównego itp., jak w art. 59 rozporządzenia 44/2001. Jedynym wy-
jątkiem jest zawarcie umowy w wyniku działań przedsiębiorstwa zależnego,
przedstawicielstwa lub innego przedsiębiorstwa albo sytuacja, gdy zgodnie
z umową obowiązek spełnienia świadczenia spoczywa na takim przedsiębior-
stwie — wówczas za miejsce zwykłego pobytu tego przedsiębiorstwa będzie
uważana siedziba „zależnego” przedsiębiorstwa. Jeżeli zaś umowa została
zawarta w wyniku działalności gospodarczej osoby fizycznej, to dla potrzeb
stosowania rozporządzenia za miejsce zwyczajnego pobytu tej osoby fizycz-
nej uznaje się jej siedzibę zawodową.

2.16. Wy³¹czenie odes³ania

Przepis art. 19 rozporządzenia stanowi, że: „za prawo właściwe danego

państwa w rozumieniu niniejszego rozporządzenia uważa się materialne nor-
my prawne obowiązujące w tym państwie z wyłączeniem norm prawa pry-
watnego międzynarodowego”.

Rozporządzenie ustanawia, odmiennie niż ustawa z 1965 r. — Prawo

prywatne międzynarodowe, zakaz odesłania. Wskazanie prawa na podstawie

ciê¿ar dowodu

definicja

zwyk³ego pobytu

wy³¹czenie

odes³ania

223

norm kolizyjnych zawartych w przepisach tego rozporządzenia powoduje, że
stosuje się wskazane prawo merytoryczne, a nie kolizyjne. Propozycja tej re-
gulacji powiela już istniejącą normę konwencji rzymskiej (art. 15).

2.17. Porz¹dek publiczny

Przepis art. 20 rozporządzenia stanowi: „zastosowania normy prawa

wskazanego przez niniejsze rozporządzenie można odmówić jedynie wów-
czas, gdy takie zastosowanie w sposób oczywisty byłoby nie do pogodzenia
z porządkiem publicznym państwa sądu orzekającego”. Zatem nie ma tu zmia-
ny w stosunku do regulacji zawartej w konwencji rzymskiej (art. 16).

2.18. Pañstwa nieposiadaj¹ce jednolitego

systemu prawnego

Przepis art. 21 projektu rozporządzenia stanowi, że: „jeżeli państwo skła-

da się z kilku jednostek terytorialnych, z których każda posiada własne nor-
my prawne dotyczące zobowiązań umownych, wówczas dla określenia prawa
właściwego na podstawie niniejszego rozporządzenia każda z tych jednostek
terytorialnych uznawana jest za państwo”.

Jeżeli państwo składa się z kilku jednostek terytorialnych, posiadają-

cych odrębne przepisy prawa materialnego dla zobowiązań umownych, ni-
niejsze rozporządzenie musi się również stosować do kolizji prawa między
tymi jednostkami, gdyż jest to niezbędne dla zapewnienia przewidywalno-
ści i pewności prawnej oraz jednolitego zastosowania norm prawa europej-
skiego we wszystkich przypadkach kolizji praw. Rozporządzenie przewidu-
je zatem rozwiązywanie jedynie konfliktów interlokalnych, nie zajmując się
w ogóle konfliktami interpersonalnymi. Jeżeli w państwie wskazanym przez
miarodajną normę kolizyjną, na jego wydzielonych organizacyjnie częściach,
obowiązują różne systemy prawne, to każdą z tych części (obszarów) traktu-
je się jak państwo.

Rozporządzenie reguluje jedynie konflikt interlokalny i odnosi się do

sytuacji, gdy państwo, którego prawo zostało wskazane jako właściwe przez
strony, na podstawie wyboru lub przez właściwą normę kolizyjną, ma struktu-
rę pozwalającą tworzyć odrębne prawo. Przepis ten każe poszukiwać w takim
wypadku prawa właściwego odmiennie niż ustawa z 1965 r. Przyjęte rozwią-
zanie należy ocenić pozytywnie, zapewnia ono bowiem czytelne kryterium
wskazujące prawo właściwego stanu, prowincji czy departamentu. Wystarczy
powiązać dany stosunek zobowiązaniowy, wynikający z zawartej umowy, z tą
wydzieloną organizacyjnie częścią danego państwa.

porz¹dek
publiczny

niejednolite
prawo

224

2.19. Stosunek do innych przepisów

wspólnotowych

Zgodnie z art. 22 rozporządzenie nie narusza stosowania lub przyję-

cia przez instytucje Wspólnot Europejskich aktów prawnych, które: stanowią
normy kolizyjne dla zobowiązań umownych w odniesieniu do kwestii szcze-
gólnych (wykaz obecnie obowiązujących aktów prawnych zawarty jest w za-
łączniku nr 1) lub mają zastosowanie do zobowiązań umownych i z woli stron
stosują się do sytuacji, w których następuje kolizja przepisów prawnych, lub
stanowią przepisy wzmacniające właściwe funkcjonowanie rynku wewnętrz-
nego, jeżeli przepisy te nie mogą być stosowane jednocześnie z normami pra-
wa prywatnego międzynarodowego.

Podobnie jak w art. 20 konwencji rzymskiej, art. 22 rozporządzenia „Rzym

I” określa związek z innymi przepisami prawa wspólnotowego. Litera a od-
nosi się do przepisów kolizyjnych zawartych w instrumentach prawa wtór-
nego Wspólnoty w obszarach wyszczególnionych w załączniku nr 1. Litera
b ma zapewnić spójność z innym potencjalnym instrumentem, powstałym
w ramach projektu „Europejskie prawo umowne”. Litera c reguluje związek
niniejszego rozporządzenia z normami gwarantującymi właściwe funkcjono-
wanie rynku wewnętrznego.

Załącznik nr 1 do rozporządzenia zawiera wykaz aktów, o których mowa

w art. 22 lit. a. Są to:

− dyrektywa w sprawie zwrotu przedmiotów kultury bezprawnie wy-

wiezionych z terytorium państwa członkowskiego (dyrektywa Rady
93/7/EWG z 15 marca 1993 r., Dz. Urz. WE L 74/74 z 27.03.1993),

− dyrektywa w sprawie delegowania pracowników w ramach świadczenia

usług (dyrektywa 96/71/WE z 16 grudnia 1996 r.),

− druga dyrektywa w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wyko-

nawczych i administracyjnych odnosząca się do ubezpieczeń bezpośred-
nich innych niż ubezpieczenia nie na życie (dyrektywa Rady 88/357/EWG
z 22 czerwca 1988 r., Dz. Urz. WE L 172/1 z 4.07.1988, uzupełniona i zmie-
niona dyrektywą Rady 92/49/EWG z 18 czerwca 1992 r., Dz. Urz. WE L 228/1
z 11.08.1992 oraz dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/13/WE
z 5 marca 2002 r., Dz. Urz. WE L 77/17 z 20.03.2002),

− druga dyrektywa w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wy-

konawczych i administracyjnych odnosząca się do bezpośrednich ubez-
pieczeń na życie (dyrektywa 90/619/EWG z 8 listopada 1990 r., Dz. Urz.
WE L 360/1 z 9.12.1992, uzupełniona i zmieniona dyrektywą Parlamentu
Europejskiego i Rady 92/96/EWG, Dz. Urz. WE L 360/1 z 9.12.1992 oraz
dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/12/WE, Dz. Urz. WE
L 77/11 z 20.03.2002).

stosunek do

innych przepisów

wspólnotowych

225

2.20. Stosunek do istniej¹cych konwencji

miêdzynarodowych

Przepis art. 23 stanowi, że: państwa członkowskie przekazują Komisji,

nie później niż sześć miesięcy po wejściu w życie niniejszego rozporządzenia,
wykaz wielostronnych konwencji regulujących normy kolizyjne w kwestiach
szczególnych w odniesieniu do zobowiązań umownych, których te państwa
są stroną. Komisja publikuje taki wykaz w Dzienniku Urzędowym Unii Euro-
pejskiej w terminie sześciu miesięcy po ich otrzymaniu. Po tej dacie państwo
członkowskie powiadamia Komisję o wszelkich wypowiedzeniach takich kon-
wencji, które to wypowiedzenia Komisja publikuje w Dzienniku Urzędowym
Unii Europejskiej w terminie sześciu miesięcy od ich otrzymania.

Rozporządzenie nie będzie uchybiać stosowaniu konwencji międzyna-

rodowych, o których mowa wyżej. Jeżeli jednak w chwili zawarcia umowy
wszystkie istotne elementy sytuacji znajdują się w jednym lub kilku państwach
członkowskich, niniejsze rozporządzenie przeważa nad następującymi kon-
wencjami:

− konwencją haską z 15 czerwca 1955 r. w sprawie prawa właściwego dla

sprzedaży towarów w handlu międzynarodowym,

− konwencją haską z 14 marca 1978 r. w sprawie prawa właściwego dla

umów zawartych przez przedstawiciela.

Rozporządzenie ma pierwszeństwo przed dwustronnymi konwencjami

międzynarodowymi, zawartymi przez państwa członkowskie i wyszczegól-
nionymi w załączniku nr 2, jeżeli dotyczą one kwestii regulowanych przez
niniejsze rozporządzenie.

Proponowana zmiana zmierza do zapewnienia równowagi między re-

spektowaniem międzynarodowych zobowiązań państw członkowskich i usta-
nowieniem prawdziwej europejskiej przestrzeni sprawiedliwości i zwiększa
jednocześnie przejrzystość obowiązującego prawodawstwa dzięki opubliko-
waniu konwencji, których państwa członkowskie są stronami. Ustęp 2 tego
przepisu określa podstawową zasadę, na mocy której konwencje międzyna-
rodowe mają pierwszeństwo przed niniejszym rozporządzeniem. Istnieje jed-
nak wyjątek w przypadku, gdy w chwili zawarcia umowy wszystkie istotne
elementy sytuacji znajdują się w jednym lub kilku państwach członkowskich.
Współistnienie dwóch równoległych systemów, tj. stosowanie przepisów kon-
wencji przez państwa, które je ratyfikowały, oraz stosowanie postanowień
niniejszego rozporządzenia przez pozostałe państwa, stanowiłoby przeszko-
dę dla należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Ustęp 3 odnosi się
w szczególności do konwencji dwustronnych zawartych przez nowe państwa
członkowskie.

stosunek do
istniej¹cych
konwencji

226

3. Prawo w³aściwe dla zobowi¹zañ pozaumownych

3.1. Uwagi ogólne

Prawo właściwe dla pozaumownych stosunków zobowiązaniowych ma

być przedmiotem kompleksowej regulacji zawartej w nowym rozporządze-
niu. Jak już wcześniej zaznaczono, problematyka prawa właściwego dla poza-
umownych stosunków zobowiązaniowych była już przedmiotem prac grupy
ekspertów rządowych powołanych w 1967 r. Ich projekt konwencji z 1972 r.
o prawie właściwym dla zobowiązań obejmował bowiem swoim zakresem za-
równo zobowiązania umowne, jak i pozaumowne. Jednak przystąpienie Wiel-
kiej Brytanii i Irlandii do Wspólnot Europejskich spowodowało ograniczenie
zakresu przedmiotowego konwencji rzymskiej (w 1978 r.).

Uchwałą z października 1994 r. o europejskich celach w zakresie współ-

pracy, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Rada Europejska ogłosiła plan
działania zmierzający do powstania regulacji europejskiej dotyczącej prawa
właściwego dla zobowiązań pozaumownych. W 1998 r. państwa członkowskie
otrzymały kwestionariusz, a następnie, w czasie prezydencji austriackiej, toczy-
ła się nad nim dyskusja. Wynikiem tych spotkań było opracowanie wstępnego
projektu konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań pozaumownych.

W tym samym czasie Komisja Europejska przedstawiła konkurencyjny

projekt, który został przygotowany przez europejski zespół prawa prywatnego
międzynarodowego (GEDIP) w ramach projektu Grotius (więcej o tym zespole
na stronie www.drt.ucl.ac.be/gedip/default.html). Dopiero jednak przeniesie-
nie problematyki współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych
z filaru III Unii Europejskiej do filaru I, wspólnotowego, umożliwiło przygoto-
wanie jednolitych reguł kolizyjnych w zakresie zobowiązań pozaumownych
(więcej o reformie Unii w rozdziale I). W tym miejscu należy jedynie wskazać,
że art. 65 TWE daje Unii Europejskiej kompetencje prawodawcze w zakresie
norm kolizyjnych odnoszących się do zdarzeń powiązanych jedynie z obsza-
rem Wspólnoty. Jednakże przyjęcie interpretacji, że wspólnotowe normy koli-
zyjne nie mają uniwersalnego charakteru i ich zastosowanie jest ograniczone
do Wspólnoty, stanowiłoby duże utrudnienie w procesie poszukiwania prawa
właściwego. I dlatego Komisja Europejska uznała, że normy kolizyjne tworzo-
ne przez Wspólnotę winny mieć charakter uniwersalny, czyli wyznaczać jako
właściwe także prawo państwa trzeciego.

Istotne znaczenie dla rozwoju prawa kolizyjnego dotyczącego zobowią-

zań pozaumownych miał tzw. wiedeński plan działania (1998 r.), który zatwier-
dził instrumenty wspólnotowe w tym obszarze.

W maju 2002 r. Komisja Europejska przedstawiła wstępny projekt rozpo-

rządzenia o prawie właściwym dla zobowiązań pozaumownych i skierowała
go do publicznej dyskusji. Zaproszenie to spotkało się z wieloma komentarzami
zarówno państw członkowskich, jak i organizacji konsumenckich, przedsię-
biorców i przedstawicieli nauki prawa (w polskiej doktrynie wstępny projekt

geneza

227

omówił P. Mostowik, Prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych, KPP 2002,
z. 3, s. 739–753). Po uwzględnieniu komentarzy i uwag do tego projektu Ko-
misja Europejska opublikowała w 2003 r. projekt i skierowała go do dalszych
prac w Parlamencie Europejskim. Rozporządzenie wzoruje się na prawie pry-
watnym międzynarodowym wielu państw europejskich, zwłaszcza na prawie
niemieckim, szwajcarskim, austriackim, włoskim, holenderskim i brytyjskim.
Uwzględnia też współczesne tendencje regulacji pozaumownych stosunków
zobowiązaniowych istniejące na świecie, na przykład w Stanach Zjednoczo-
nych Ameryki Północnej (głównie w zakresie wprowadzenia tzw. klauzuli
korekcyjnej).

Ostatecznie przyjęto rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady

(WE) z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań poza-
umownych („Rzym II”).

3.2. Zakres zastosowania

Rozporządzenie stosuje się w sytuacjach, w których wystąpił konflikt

praw, do zobowiązań pozaumownych w sprawach cywilnych i handlowych.
Nie ma ono zastosowania w szczególności do spraw skarbowych, celnych,
administracyjnych ani dotyczących odpowiedzialności państwa za działania
i zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii).

Zakresu rozporządzenia, zgodnie z art. 1 ust. 2 wyłączono:

a) zobowiązania pozaumowne wynikające lub mogące wynikać ze stosun-

ków rodzinnych i stosunków uznawanych przez prawo mające zasto-
sowanie do takich stosunków za rodzące porównywalny skutek, w tym
zobowiązania alimentacyjne;

b) zobowiązania pozaumowne wynikające lub mogące wynikać z małżeń-

skich ustrojów majątkowych, ustrojów majątkowych związanych ze sto-
sunkami uznawanymi przez prawo mające zastosowanie do takich
stosunków za rodzące porównywalne skutki jak małżeństwo oraz z dzie-
dziczenia;

c) zobowiązania pozaumowne wynikające lub mogące wynikać z weksli,

czeków, weksli własnych oraz innych zbywalnych papierów wartościo-
wych w zakresie, w jakim zobowiązania z tych innych zbywalnych pa-
pierów wartościowych wynikają z ich zbywalności;

d) zobowiązania pozaumowne wynikające lub mogące wynikać z osobi-

stej odpowiedzialności funkcjonariuszy i wspólników za zobowiązania
spółki lub osób prawnych albo niemających osobowości prawnej oraz
osobistej odpowiedzialności audytorów wobec spółki lub wspólników
w sprawach związanych z ustawowym badaniem dokumentów rachun-
kowych;

e) zobowiązania pozaumowne wynikające lub mogące wynikać ze stosun-

ków pomiędzy fundatorami, kuratorami i beneficjentami funduszu o cha-
rakterze powierniczym utworzonego dobrowolnie;

zakres
przedmiotowy

228

f) zobowiązania pozaumowne wynikające lub mogące wynikać ze szkód

spowodowanych energią jądrową;

g) zobowiązania pozaumowne wynikające z naruszenia prawa do prywat-

ności i innych dóbr osobistych, w tym zniesławienie.

Według ust. 3 art. 1 rozporządzenie nie stosuje się do dowodów i proce-

dur, bez uszczerbku dla art. 21 i 22.

Zakres terytorialny rozporządzenia obejmuje wszystkie państwa człon-

kowskie UE z wyjątkiem Danii.

Podobnie jak w konwencji rzymskiej, rozporządzenie przewiduje jego

powszechne stosowanie. Każde prawo wskazane przez to rozporządzenie sto-
suje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego.

Pojęcie kolizji praw różnych państw należy rozumieć w ten sposób, że

wszystkie elementy zobowiązania pozaumownego związane są z systemami
prawnymi różnych państw (tak w sprawozdaniu: M. Giuliano, P. Lagarde, Re-
port on the Convention on law applicable to contractual obligations, Dz. Urz. WE C 282
z 31.10.1980). Przedmiot rozporządzenia był krytykowany już w komentarzach
do jego wstępnej wersji. W szczególności podnoszono, że samo pojęcie „zobo-
wiązanie pozaumowne” może budzić wątpliwości w porządkach prawnych
poszczególnych państw członkowskich. Na przykład, czy culpa in contrahendo
jest zobowiązaniem pozaumownym czy wynikającym z umowy?

Na wzór konwencji brukselskiej, a obecnie rozporządzenia 44/2001, pro-

jekt rozporządzenia dotyczy jedynie zobowiązań cywilnych i handlowych.
Wyraźnie wyłączono jego stosowanie do zobowiązań publicznoprawnych (po-
datkowych, celnych i administracyjnych). W rozporządzeniu wyłączono także
niektóre rodzaje zobowiązań pozaumownych, mimo że mają charakter cywil-
ny lub handlowy. Są to zobowiązania:

– z tytułu stosunków rodzinnych, w tym obowiązków alimentacyjnych,
– z tytułu małżeńskich stosunków majątkowych i prawa spadkowego,
– z tytułu weksli, czeków lub zobowiązań z tytułu innych zbywalnych pa-

pierów wartościowych, w zakresie, w jakim są one związane z ich prze-
noszalnym charakterem,

– prawnej odpowiedzialności osobistej wspólników i członków organizacji

za długi spółek, stowarzyszeń lub osób prawnych i prawnej odpowie-
dzialności osobistej za przeprowadzenie wymaganych ustawą kontroli
ksiąg rachunkowych,

– pozaumowne z powodu szkody nuklearnej.

Należy zauważyć, że rozporządzenie zakłada w art. 3 uniwersalny cha-

rakter zawartych w nim norm kolizyjnych, co oznacza, że prawo państwa
wskazanego przez normy rozporządzenia stosuje się także w przypadku, gdy
jest prawem państwa trzeciego, czyli niebędącego członkiem Unii Europejskiej.
Wielu komentatorów wstępnej wersji projektu skrytykowało tę regułę, ale Ko-
misja Europejska uznała, że za przyjęciem takiego rozwiązania przemawiają
następujące argumenty:

229

− konieczne jest zachowanie zgodności między rozwiązaniami zawartymi

w rozporządzeniu „Bruksela I”, ponieważ jest ono stosowane także do
osób mających miejsce zamieszkania lub stały pobyt w państwie trze-
cim;

− istnieje konieczność równego traktowania osób mających miejsce za-

mieszkania lub stały pobyt w Unii Europejskiej także w wypadku spo-
rów o charakterze pozawspólnotowym;

− wprowadzenie dystynkcji między sporami wspólnotowymi i pozawspól-

notowymi okazuje się nieistotne, ponieważ wszystkie one mogą mieć
wpływ na wspólny rynek z uwagi na obecny, globalny charakter gospo-
darki światowej (M. Fabiańska, M. Świerczyński, Ujednolicenie norm koli-
zyjnych dotyczących zobowiązań pozaumownych, KPP 2004, z. 3, s. 730).

3.3. Czyny niedozwolone

Komisja Europejska w wyjaśnieniach do projektu skrytykowała przyj-

mowaną powszechnie w prawie prywatnym międzynarodowym poszczegól-
nych państw członkowskich regułę kolizyjną lex loci delicti commissi. Powoduje
ona bowiem trudności we wskazaniu prawa właściwego w przypadku delik-
tów złożonych oraz popełnionych na odległość (przestrzenność, wielomiej-
scowość).

Artykuł 4 wyraża ogólną zasadę, że prawem właściwym do rozpatry-

wania czynów niedozwolonych jest prawo państwa, w którym szkoda po-
wstaje lub może powstać, niezależnie od państwa, w którym zaistniało lub
może zaistnieć wydarzenie powodujące szkodę, i niezależnie od państwa
lub państw, w którym (których) powstają pośrednie skutki tego wydarzenia
(lex loci damni).

Wybrano zatem rozwiązanie, które nie nawiązuje do koncepcji najści-

ślejszego związku między zobowiązaniem i prawem dla tego państwa, jaką
przyjęto w konwencji rzymskiej i w art. 3 ust. 1 projektu konwencji z 1999 r.
Jakkolwiek przyjęcie łącznika „najściślejszego związku” zapewniałoby naj-
większy stopień elastyczności i możliwość dostosowania takiej normy koli-
zyjnej do określonego stanu faktycznego, to jednak pozbawiono by się pew-
ności co do tego, jakie prawo będzie stosowane w danej sytuacji. Projekt nie
przewiduje także rozwiązania pozwalającego poszkodowanemu na wybór
najkorzystniejszego dla niego prawa (jak zostało ujęte w art. 40 ust. 1 zda-
nie drugie ustawy niemieckiej i art. 62 ustawy włoskiej), czyli wyboru mię-
dzy prawem państwa czynu i prawem państwa szkody. Komisja uznała bo-
wiem, że takie rozwiązanie jest niezgodne z oczekiwaniami poszkodowanego,
a poza tym utrudniałoby jednoznaczne wskazanie prawa właściwego.

W końcu Komisja zaproponowała łącznik lex loci damni, ponieważ opar-

ty jest on na obiektywnym kryterium związku szkody z państwem. Nie ma
też znaczenia, gdzie zaistniało zdarzenie powodujące szkodę i gdzie wystą-
piły pośrednie skutki tego zdarzenia (M. Fabiańska, M. Świerczyński, Ujedno-

czyny
niedozwolone

miejsce
powstania
szkody

230

licenie norm kolizyjnych..., s. 736; M. Sośniak, Zobowiązania nie wynikające z czyn-
ności prawnych, Katowice 1971, s. 94 — w kwestii tzw. szkody bezpośredniej
i pośredniej).

Rozwiązanie przyjęte w projekcie przez Komisję zakłada tzw. dystrybu-

tywne wskazanie kilku praw, jeśli szkoda charakteryzuje się wielomiejscowoś-
cią prostą lub złożoną. Nie jest to alternatywne ani kumulatywne wskazanie
prawa kilku państw. Zwłaszcza to ostatnie wskazanie mogłoby powodować
problemy, ponieważ wymagałoby uzgodnienia stanowisk wszystkich wskaza-
nych przez tę normę kolizyjną praw. Wskazanie dystrybutywne pozwala nato-
miast na zastosowanie praw różnych państw, na których terytorium powstała
szkoda (M. Fabiańska, M. Świerczyński, Ujednolicenie norm kolizyjnych..., s. 736).
Jednak rozwiązanie to nie będzie korzystne, ponieważ prowadzi do rozszcze-
pienia statutu deliktowego i tym samym stwarza podstawy do stosowania róż-
nych systemów prawnych dla jednego zobowiązania deliktowego.

Projekt zakłada także właściwość legis personalis communis. Mianowicie,

jeżeli osoba uważana za odpowiedzialną i osoba, która poniosła lub może
ponieść szkodę, mają miejsce stałego zamieszkania w tym samym państwie
w czasie, w którym powstaje lub może powstać szkoda, kwestie czynu niedo-
zwolonego są regulowane przez prawo tego państwa.

Jeżeli natomiast ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że czyn

niedozwolony jest ewidentnie bliżej związany z innym państwem niż wskaza-
ne w art. 4 ust. 3, właściwe jest prawo tego innego państwa. Ewidentnie bliższy
związek z innym państwem może się opierać w szczególności na istniejącym
wcześniej lub planowanym stosunku między stronami, takim jak umowa ściśle
związana z przedmiotowym czynem niedozwolonym. W tym ostatnim wypad-
ku mamy do czynienia z tzw. klauzulą korekcyjną „najściślejszego związku”.
Sąd będzie bowiem zobowiązany do badania, czy z całokształtu okoliczności
sprawy nie wynika, że istnieje ściślejsze powiązanie zobowiązania niewyni-
kającego z umowy z tym państwem niż z państwem wskazanym według lex
loci damni. Istnienie ściślejszego powiązania może wynikać przede wszystkim
z wcześniejszego stosunku między stronami, czyli na przykład z umowy. Ist-
nienie takiej umowy nie przesądza jednak jeszcze o istnieniu takiego związ-
ku, musi to ocenić sąd na podstawie całości okoliczności sprawy. Można przy-
puszczać, że dość rygorystycznie określone przesłanki zastosowania przez
sąd tej klauzuli uniemożliwią jej wykorzystywanie przez sąd do stosowania
własnego prawa (lex fori).

3.3.1. Odpowiedzialnośæ za produkt

Przepis art. 5 zawiera regułę kolizyjną odnoszącą się do odpowiedzialno-

ści za produkt. Prezentowane są następujące opcje. Według pierwszej z nich
prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego, wynikającego ze szko-
dy lub ryzyka szkody spowodowanego przez produkt, jest dowolne z nastę-
pujących praw, na których osoba dochodząca rekompensaty za szkodę może
oprzeć swoje roszczenie:

miejsce

powstania

szkody

i zamieszkania

poszkodowanego

ścis³y zwi¹zek

zobowi¹zania

z prawem

danego pañstwa

odpowiedzial-

nośæ za produkt

231

a) prawo państwa, w którym poszkodowany ma, w chwili powstania szko-

dy, miejsce zwykłego pobytu, jeżeli produkt został wprowadzony do ob-
rotu w tym państwie; lub w braku takiego prawa;

b) prawo państwa, w którym produkt nabyto, jeżeli został on wprowadzo-

ny do obrotu w tym państwie, lub w przypadku gdy nie zachodzi ta oko-
liczność;

c) prawo państwa, w którym powstała szkoda, jeżeli produkt został wpro-

wadzony do obrotu w tym państwie.

Prawem właściwym jest jednak prawo państwa miejsca zwykłego po-

bytu osoby, której przypisuje się odpowiedzialność, jeżeli osoba ta nie mogła
w uzasadniony sposób przewidzieć wprowadzenia produktu lub produktu
tego samego rodzaju do obrotu w państwie, którego prawo stosuje się zgod-
nie z lit. a–c art. 5 ust. 1 rozporządzenia.

Natomiast jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że

czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z państwem in-
nym niż państwo wskazane w ust. 1, stosuje się prawo tego innego państwa.
Znacznie ściślejszy związek z innym państwem może polegać w szczególno-
ści na istnieniu wcześniejszego stosunku między stronami, takiego jak umo-
wa, ściśle związanego z danym czynem niedozwolonym (art. 5 ust. 2 rozpo-
rządzenia).

Sam tytuł przepisu art. 5 „odpowiedzialność za produkt” może wska-

zywać na sytuacje określone w konwencji haskiej z 2 października 1973 r.
o odpowiedzialności za produkt, ale jest to tylko zbieżność pozorna. Zgodnie
z wyjaśnieniami Komisji przez „produkt” należy rozumieć pojęcie zdefinio-
wane w dyrektywie 85/374/EWG o odpowiedzialności za wadliwe produkty
(konkretnie w art. 2 i 6 tej dyrektywy). Jednak zdaniem niektórych autorów
pojęcie „produkt” zawarte w projekcie winno być rozumiane autonomicznie
i obejmować na przykład także program komputerowy, zwłaszcza zapisany
na materialnych nośnikach — tym bardziej, że dyrektywa nie nakładała na
państwa członkowskie obowiązku ujednolicenia zakresu pojęcia „produkt”.
Dlatego poszczególne państwa członkowskie mogą rozciągnąć zakres pojęcia
na inne produkty, także o charakterze niematerialnym (M. Fabiańska, M. Świer-
czyński, Ujednolicenie norm kolizyjnych..., s. 742).

Osoba odpowiedzialna jest to nie tylko wytwórca końcowy produktu,

lecz także producent składników, z których produkt został ostatecznie wy-
tworzony, a także pośrednicy, sprzedawcy detaliczni i hurtownicy. Zatem na
przykład importer produktu także będzie odpowiedzialny za jego bezpieczeń-
stwo, podobnie jak producent. Dlatego też prawidłowo projekt nie posługuje
się pojęciem producenta, lecz osoby odpowiedzialnej.

Powyższa norma kolizyjna uwzględnia uzasadniony interes poszkodo-

wanego, wykorzystując łącznik miejsca jego stałego pobytu, ponieważ zwy-
kle produkt nabywany jest w państwie członkowskim zwykłego pobytu. Na-
tomiast, gdy produkt nabyty jest w innym państwie niż państwo zwykłego
pobytu poszkodowanego, wówczas proponuje się dwa rozwiązania: prawo

232

państwa szkody albo prawo państwa zwykłego pobytu lub siedziby osoby
odpowiedzialnej.

Na koniec tych uwag należy zauważyć, że z art. 28 rozporządzenia wy-

nika, iż rozporządzenie nie będzie miało pierwszeństwa przed konwencją ha-
ską z 1973 r. Konwencję tę podpisały już: Luksemburg, Słowenia, Holandia,
Hiszpania, Belgia, Finlandia, Francja, Portugalia, Włochy, a spoza Unii Euro-
pejskiej: Chorwacja, Norwegia, Serbia, Czarnogóra i Macedonia. I to właśnie
rozwiązanie sprawia, że regulacja zawarta w rozporządzeniu nie spowoduje
pełnej unifikacji norm kolizyjnych odnoszących się do odpowiedzialności za
produkt w ramach Unii Europejskiej.

3.3.2. Nieuczciwa konkurencja i praktyki naruszaj¹ce konkurencjê

Według art. 6 rozporządzenia prawem właściwym dla zobowiązania po-

zaumownego wynikającego lub mogącego wynikać z aktu nieuczciwej konku-
rencji, w tym czynu naruszającego konkurencję, jest prawo państwa, w którym
prawdopodobne jest naruszenie stosunków konkurencyjnych lub zbiorowych
interesów konsumentów.

Za łącznik można zatem uznać rynek, na którym przedsiębiorcy będący

konkurentami zabiegają o klientów. Należy zwrócić uwagę, że Unia Europej-
ska przykłada dużą wagę do zwalczania nieuczciwej konkurencji na wspól-
nym rynku. W wyjaśnieniach Komisji zawarto przekonanie, że rozwiązania
przyjęte w projekcie będą służyły uzasadnionemu interesowi poszkodowa-
nego, z uwagi na to, że przyjęta reguła nawiązuje do miejsca gospodarcze-
go związku z zobowiązaniem. I to ma właśnie zapewnić równe traktowanie
przedsiębiorców działających na jednym rynku. Głównym celem jest zatem
ochrona rynku, a odszkodowanie ma znaczenie drugorzędne (M. Fabiańska,
M. Świerczyński, Ujednolicenie norm kolizyjnych..., s. 745–746).

Pewnym problemem mogą być działania przedsiębiorców, które wywo-

łują skutek na wielu rynkach i mogą na nich wpływać na konkurencję, na
przykład międzynarodowe kampanie medialne przy użyciu telewizji, a także
internetu. Skutek takich działań jest bowiem widoczny w kilku państwach.
Stąd też zasadne są zgłaszane do projektu uwagi, że art. 5, a obecnie art. 6 roz-
porządzenia, nie spełni swojej funkcji w takich wypadkach. Nawet Komisja
przyjmuje w swoich wyjaśnieniach, że skutki stosowania normy z art. 5 będą
takie same, jak stosowanie reguły ogólnej (art. 4 ust. 1), ale celem było tu za-
pobieżenie zjawisku forum shopping.

Ciekawym rozwiązaniem zawartym w rozporządzeniu jest także przypa-

dek, w którym czyn nieuczciwej konkurencji narusza wyłącznie interesy da-
nego konkurenta, a działanie takie nie powoduje skutków istotnych dla całego
rynku w danym państwie. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 6 ust. 2, znajdzie
zastosowanie art. 4, czyli właściwe będzie prawo państwa, w którym strony
mają miejsce zwykłego pobytu, bądź, w innym przypadku, prawo państwa
znacznie silniej związanego ze zobowiązaniem.

rynek

dzia³ania

przedsiêbiorców

wywo³uj¹ce

skutek na wielu

rynkach

233

Prawo właściwe mające zastosowanie zgodnie z art. 6 rozporządze-

nia nie może zostać wyłączone w drodze porozumienia zawartego zgodnie
z art. 14.

3.3.3. Naruszenie prywatności i dóbr osobistych

Projekt zawierał w art. 6 normę kolizyjną dla naruszenia prywatności

i dóbr osobistych. Przewidziano tu trzy opcje. Według pierwszej z nich pra-
wem właściwym dla zobowiązania pozaumownego, wynikającego z naru-
szenia prywatności lub dobrego imienia i wizerunku osoby, jest prawo okreś-
lone w art. 3. Wykorzystano zatem łącznik miejsca szkody (bezpośredniej).
Do celów stosowania art. 3 ust. 1 przyjmuje się, że jeśli szkoda powstaje lub
może powstać w więcej niż jednym państwie, to prawem właściwym jest pra-
wo państwa stałego zamieszkania osoby, która poniosła szkodę. Prawo okreś-
lone zgodnie z tym ustępem stosuje się również do prawa do odpowiedzi lub
równorzędnych środków. Według drugiej opcji prawem właściwym dla zobo-
wiązania pozaumownego, wynikającego lub mogącego wynikać z naruszenia
lub ryzyka naruszenia prywatności lub dobrego imienia osoby, w tym aktu
zniesławienia, jest prawo określone następująco:

− jeżeli roszczenie zostaje wniesione do sądu w państwie członkowskim,

w którym pozwany ma miejsce zamieszkania — prawo tego państwa
członkowskiego;

− jeżeli roszczenie zostaje wniesione przed sąd w państwie członkowskim

niebędącym państwem zamieszkania pozwanego — prawo tego pierw-
szego państwa, lecz z zastrzeżeniem, że sąd tego państwa może rozpa-
trywać roszczenie jedynie w zakresie, w jakim wiąże się ono z narusze-
niem dobrego imienia mającym miejsce na terytorium tego państwa.

Wielka Brytania wstrzymuje się od zajęcia stanowiska w kwestii, czy na-

leży utrzymać zawartą we wniosku Komisji zasadę dotyczącą prawa do od-
powiedzi. W państwie tym przyjmuje się bowiem, że odpowiedź na pytanie,
które prawo jest właściwe na przykład w razie zniesławienia, jest uzależnio-
na od tego, czy dane treści zostały rozpowszechnione w Wielkiej Brytanii czy
w innym państwie. W pierwszym przypadku prawem właściwym będzie pra-
wo państwa rozpowszechnienia treści, w drugim zaś sąd orzekający zastosuje
zasadę double actionability rule. Ma to na celu ochronę prasy krajowej (brytyj-
skiej), ponieważ sądy brytyjskie nie mogą zastosować przeciwko wydawcom
sankcji nieznanych prawu brytyjskiemu (M. Fabiańska, M. Świerczyński, Ujed-
nolicenie norm kolizyjnych..., s. 750).

Według trzeciej propozycji (trzeciej opcji) prawem właściwym dla zobo-

wiązania pozaumownego, wynikającego lub mogącego wynikać z naruszenia
lub ryzyka naruszenia prywatności lub dóbr osobistych, w tym z aktu znie-
sławienia, jest prawo miejsca sądu. To samo prawo stosuje się do prawa do
odpowiedzi lub równorzędnych środków.

naruszenie
prywatności
i dóbr osobistych

234

Rozporządzenie ostatecznie wyłączyło jednak z zakresu swego stosowa-

nia zobowiązania pozaumowne wynikające z naruszenia prywatności i dóbr
osobistych (art. 1 ust. 2 lit. g).

3.3.4. Naruszenie środowiska

Prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego lub

mogącego wynikać z naruszenia środowiska, w tym strat moralnych i mate-
rialnych, jest prawo określone przez stosowanie art. 4 ust. 1, chyba że osoba
dochodząca rekompensaty za szkodę postanawia, najpóźniej w chwili wystą-
pienia do sądu, oprzeć swoje roszczenie na prawie państwa, w którym nastą-
piło wydarzenie powodujące szkodę.

3.3.5. Naruszenie praw w³asności intelektualnej

Wstępna wersja rozporządzenia nie zawierała normy kolizyjnej odno-

szącej się do zobowiązań pozaumownych o naruszenie praw własności inte-
lektualnej (projekt z 2002 r.). Dopiero ostatnia wersja projektu zawiera taką
normę, ale została ona poddana ostrej krytyce.

Podstawową zasadą jest zasada terytorializmu, czyli prawem właściwym

dla zobowiązań pozaumownych, wynikających lub mogących wynikać z naru-
szenia prawa własności intelektualnej, jest prawo państwa, na którego teryto-
rium wnosi się o ochronę tego prawa (art. 8 rozporządzenia). Takie rozwiąza-
nie przyjęto już w konwencji berneńskiej (konwencja berneńska z 9 września
1886 r. o ochronie dzieł literackich i artystycznych, Dz. U. z 1935 r. Nr 84,
poz. 515) oraz powszechnej konwencji o prawie autorskim zrewidowanej w Pa-
ryżu 24 lipca 1971 r. (Dz. U. z 1978 r. Nr 8, poz. 28; więcej na temat zagadnień
kolizyjnych praw autorskich: M. Czajkowska–Dąbrowska, Prawo właściwe dla
praw autorskich — najnowsze tendencje w Europie, KPP 1993, z. 3, s. 291).

W przypadku zobowiązań pozaumownych, wynikających lub mogą-

cych wynikać z naruszenia jednolitego wspólnotowego prawa własności in-
telektualnej, właściwym prawem jest prawo państwa członkowskiego, w któ-
rym został popełniony akt naruszenia, a w odniesieniu do wszelkich kwestii
nieregulowanych przez odnośny instrument wspólnotowy — prawo miej-
sca sądu. W tym przepisie locus protectionis dotyczy wspólnoty jako całości.
Natomiast, jeżeli brak jest w tym zakresie przepisu prawa wspólnotowego,
to zgodnie z art. 8 ust. 2 zdanie drugie rozporządzenia prawem właściwym
będzie prawo państwa, w którym został popełniany czyn powodujący szko-
dę. Należy przypomnieć, że w przypadku stosunków powstałych wskutek
naruszeń praw z zakresu własności intelektualnej wyłączona została możli-
wość wyboru prawa. Przepis art. 8 rozporządzenia ma charakter bezwzględnie
obowiązujący.

naruszenie

środowiska

naruszenie

praw w³asności

intelektualnej

235

3.4. Bezpodstawne wzbogacenie

Rozporządzenie zawiera także przepisy dotyczące prawa właściwego

dla zobowiązań pozaumownych innych niż delikt, czyli dla bezpodstawnego
wzbogacenia i prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia.

Jeżeli zobowiązanie pozaumowne z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia,

w tym także z nienależnego świadczenia, dotyczy istniejącego pomiędzy stro-
nami stosunku, takiego jak stosunek wynikający z umowy lub z czynu niedo-
zwolonego, który jest ściśle związany z tym bezpodstawnym wzbogaceniem,
podlega ono prawu właściwemu dla tego stosunku. W przypadku zaś gdy pra-
wa właściwego nie można ustalić na podstawie powyższego przepisu (art. 10
ust. 1), a strony mają, w chwili wystąpienia zdarzenia będącego źródłem bez-
podstawnego wzbogacenia, miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie,
stosuje się prawo tego państwa. W przypadku gdy prawa właściwego nie moż-
na ustalić na podstawie i tej ostatniej reguły, prawem właściwym jest prawo
państwa, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie. Natomiast gdy ze
wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że zobowiązanie pozaumow-
ne z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia pozostaje w znaczenie ściślejszym
związku z państwem innym niż państwo wskazane według reguł poprzedza-
jących, stosuje się prawo tego innego państwa (więcej: P. Mostowik, Bezpodstaw-
ne wzbogacenie w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2006, s. 90 i n.).

Jeżeli prawa właściwego nie można określić na podstawie ust. 1 lub 2, to

jest nim prawo państwa, w którym nastąpiło wzbogacenie.

Jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że zobowiązanie

pozaumowne wynikające lub mogące wynikać z bezpodstawnego wzbogace-
nia jest ewidentnie bliżej związane z innym państwem niż wskazane w ust. 1
lub 3, to właściwe jest prawo tego innego państwa (klauzula korekcyjna; wię-
cej: P. Mostowik, Bezpodstawne wzbogacenie..., Warszawa 2006, s. 90 i n.).

3.5. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Prawo właściwe dla zobowiązań wynikających z prowadzenia cudzych

spraw bez zlecenia zostało określone w art. 11. Jeżeli zobowiązanie pozaumow-
ne, wynikające lub mogące wynikać z działań podjętych bez należytego upo-
ważnienia w związku ze sprawami innej osoby, dotyczy stosunku istniejącego
wcześniej między stronami, takiego jak umowa lub czyn niedozwolony wcho-
dzący w zakres rozdziału II, mającego bliski związek z tym zobowiązaniem
pozaumownym, to jest ono regulowane prawem regulującym ten stosunek.
Jeżeli zaś właściwego prawa nie można określić na podstawie ust. 1, a strony
w chwili wystąpienia zdarzenia powodującego lub mogącego powodować
szkodę mają miejsce stałego zamieszkania w tym samym państwie, to prawem
właściwym jest prawo tego państwa.

Jeżeli nie można określić prawa właściwego na podstawie ust. 1 lub 2, to

jest nim prawo państwa, w którym działanie miało miejsce.

bezpodstawne
wzbogacenie

prowadzenie
cudzych spraw
bez zlecenia

236

I w końcu, jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że zo-

bowiązanie pozaumowne, wynikające lub mogące wynikać z działań podję-
tych bez należytego upoważnienia w związku ze sprawami innej osoby, jest
ewidentnie bliżej związane z innym państwem niż wskazane w ust. 1 lub 3,
to właściwe jest prawo tego innego państwa.

3.6. Wybór prawa

Rozporządzenie przewiduje także możliwość wyboru prawa właściwego

dla zobowiązań pozaumownych. Wybór prawa dla zobowiązania pozaumowne-
go jest jedną z podstawowych zasad projektu tego rozporządzenia, czyli ocena,
któremu prawu podlega zobowiązanie, będzie dokonywana w pierwszej kolej-
ności przez wybór prawa — z wyjątkiem zobowiązań pozaumownych, wynika-
jących z naruszenia własności intelektualnej, które podlegają prawu wskazane-
mu na podstawie art. 8 projektu. Dopuszczalność wyboru prawa dla zobowiązań
pozaumownych przyjmowana jest w prawie prywatnym międzynarodowym
wielu państw, także w Polsce (art. 359 § 1 zdanie pierwsze ustawy z 18 wrześ-
nia 2001 r. — Kodeks morski, Dz. U. z 2001 r. Nr 138, poz. 1545 z późn. zm.).

Rozporządzenie zakłada, na wzór konwencji rzymskiej, że oświadcze-

nie woli o wyborze prawa musi zostać złożone wyraźnie albo jednoznacznie
wynikać z okoliczności sprawy (dorozumiały wybór).

Mianowicie bez uszczerbku dla art. 6 i 8 strony mogą uzgodnić poddanie

zobowiązań pozaumownych wybranemu przez siebie prawu:

a) w umowie zawartej po powstaniu sporu; albo
b) jeżeli wszystkie strony prowadzą działalność gospodarczą, w umowie

swobodnie wynegocjowanej przed powstaniem sporu.

Wybór prawa musi być wyrażony jawnie lub wynikać w sposób wystar-

czająco pewny z okoliczności sprawy. Wybór ten nie może mieć wpływu na
prawa stron trzecich.

Jeżeli zaś wszystkie istotne elementy sytuacji w chwili zajścia zdarzenia

poniesienia straty są umiejscowione w państwie innym niż państwo, którego
prawo wybrano, wybór stron nie może naruszać stosowania przepisów prawa
tego państwa, od których nie można odstąpić w drodze umowy.

Z uregulowania zawartego w art. 14 rozporządzenia wynikają zatem trzy

ograniczenia wyboru prawa:

− wybór nie może naruszać praw osób trzecich (art. 14 ust. 1);

− nie można wyłączyć stosowania przepisów bezwzględnie obowiązują-

cych państwa trzeciego, w którym umiejscowione są wszystkie okolicz-
ności faktyczne zobowiązania (art. 14 ust. 2);

− nie można wyłączyć przepisów wymuszających swoje zastosowanie

państwa, z którym związane są wszystkie elementy zobowiązania po-
zaumownego, choćby były to przepisy innego systemu prawnego niż
wybrany przez strony (art. 16).

wybór prawa

237

Przyjęto także rozwiązanie, że jeżeli wszystkie istotne elementy sytuacji

w chwili poniesienia straty są umiejscowione w jednym lub kilku państwach
członkowskich Wspólnoty Europejskiej, to wybranie przez strony jako prawa
właściwego prawa państwa niebędącego państwem członkowskim nie wyklu-
cza stosowania, w odpowiednich przypadkach, przepisów prawa wspólnoto-
wego — w formie, w jakiej zostały wprowadzone w państwie członkowskim
sądu — od których nie można odstąpić w drodze umowy.

Dopiero gdy wybór nie zostanie dokonany lub nie jest ważny, można

stosować pozostałe przepisy rozporządzenia.

3.7. Zakres stosowania prawa w³aściwego

Prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych na mocy art. 15 rozpo-

rządzenia reguluje w szczególności:

− podstawę i zakres odpowiedzialności, w tym określenie osób, które mogą

być pociągnięte do odpowiedzialności za swoje czyny,

− podstawy zwolnienia z odpowiedzialności, wszelkiego rodzaju ograni-

czenia i podziału odpowiedzialności,

− istnienie, charakter i oszacowanie szkód lub wnioskowanego zadość-

uczynienia,

− kwestię, czy prawo do żądania odszkodowania lub zadośćuczynienia

może być przenoszone, w tym w drodze cesji lub dziedziczenia,

− uprawnienia osób do rekompensaty za poniesioną osobiście szkodę,

− odpowiedzialność za czyny innych osób,

− tryb wygasania zobowiązań i zasady przedawnienia, w tym zasady od-

noszące się do rozpoczęcia biegu przedawnienia oraz jego przerwania
i zawieszenia.

3.8. Nadrzêdnośæ bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cych przepisów

Artykuł 12 rozporządzenia dotyczy norm wymuszających swoje zasto-

sowanie. Projekt rozporządzenia nie ogranicza stosowania przepisów prawa
miejsca sądu orzekającego w sytuacji, gdy są one bezwzględnie obowiązujące,
niezależnie od tego, jakie prawo jest właściwe dla danego zobowiązania poza-
umownego. Jeżeli prawo danego państwa jest właściwe na mocy niniejszego
rozporządzenia, to można przyznać skuteczną moc bezwzględnie obowiązu-
jącym przepisom innego państwa, z którym dana sytuacja jest blisko związa-
na, o ile i w zakresie, w jakim na mocy prawa tego drugiego państwa stoso-
wanie tych przepisów jest bezwzględnie obowiązujące, niezależnie od prawa
właściwego dla danego zobowiązania pozaumownego. Przy podejmowaniu
decyzji, czy przyznać skuteczną moc tym bezwzględnie obowiązującym prze-
pisom prawa, należy brać pod uwagę ich charakter i cel, a także skutki, które
wystąpiłyby w przypadku ich zastosowania lub niezastosowania.

zakres statutu

przepisy
bezwzglêdnie
obowi¹zuj¹ce

238

Regulacja ta stanowi zatem odpowiednik art. 7 konwencji rzymskiej i za-

wiera odniesienie zarówno do przepisów wymuszających swoje zastosowanie
legis fori, jak i przepisów państwa trzeciego, o ile wykazują one ścisły zwią-
zek z zobowiązaniem. Projekt nie przewiduje natomiast żadnych przepisów
odnoszących się do zobowiązań pozaumownych z udziałem konsumentów.
W przypadku takich zobowiązań trudno już mówić o stronach jako o konsu-
mencie i przedsiębiorcy, z tym że nie można spoglądać na sytuację tych stron
z pominięciem istniejącego między nimi stosunku prawnego (o ile istniał). Na
przykład polski ustawodawca, implementując do prawa polskiego dyrektywę
85/374/EWG ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw kon-
sumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny, wprowadził do kodeksu cywilnego normę kolizyjną wyrażo-
ną w przepisie art. 441

, według której „nie można w drodze umowy wyłą-

czyć lub ograniczyć odpowiedzialności określonej w przepisach niniejszego
tytułu, także w razie dokonania wyboru prawa obcego” (z tym, że jak wska-
zuje P. Mostowik, Kolizyjne problemy dostosowania prawa polskiego do dyrektyw
Unii Europejskiej, (cz. II), Rejent 2002, nr 9, s. 59–61, dopóki do ustawy prawo
prywatne międzynarodowe nie zostanie wprowadzona możliwość wyboru
prawa dla zobowiązań pozaumownych, to norma z art. 441

k.c. jest pusta).

Taka regulacja zmierza do wzmocnienia sytuacji konsumenta od strony ko-
lizyjnej. Postuluje się zatem, by do rozporządzenia o prawie właściwym dla
pozaumownych stosunków zobowiązaniowych wprowadzić przepis podob-
ny do art. 5 konwencji rzymskiej (M. Fabiańska, M. Świerczyński, Ujednolice-
nie norm kolizyjnych..., s. 760).

3.9. Bezpośrednie powództwo przeciwko ubezpieczycielowi

osoby odpowiedzialnej

Osoba, która doznała szkody, może wystąpić bezpośrednio do ubezpie-

czyciela osoby odpowiedzialnej z roszczeniem o rekompensatę, jeżeli pozwala
na to prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych lub prawo właściwe
dla umowy ubezpieczeniowej (art. 18).

3.10. Subrogacja

Jeżeli osoba trzecia, taka jak ubezpieczyciel, jest zobowiązana do zaspo-

kojenia osoby wysuwającej roszczenie pozaumowne, to prawo regresu osoby
trzeciej wobec osoby odpowiedzialnej jest regulowane przez prawo właści-
we dla zobowiązania tej osoby trzeciej, takie jak prawo właściwe dla umowy
ubezpieczeniowej (art. 19).

powództwo

przeciwko ubez-

pieczycielowi

osoby odpowie-

dzialnej

subrogacja

239

3.11. Subrogacja w przypadku odpowiedzialności kilku osób

Jeżeli roszczenie wierzyciela odnosi się do kilku dłużników ponoszących

solidarną odpowiedzialność, a jeden z tych dłużników już zaspokoił roszcze-
nie, to kwestię prawa tego dłużnika do żądania rekompensaty od pozostałych
dłużników reguluje prawo właściwe dla pozaumownego zobowiązania tych
dłużników wobec wierzyciela (art. 20).

3.12. Wa¿nośæ co do formy

Jednostronna czynność mająca na celu wywołanie skutków prawnych,

odnosząca się do zobowiązania pozaumownego, jest ważna co do formy, je-
żeli spełnia wymogi formalne prawa regulującego dane zobowiązanie poza-
umowne lub prawa państwa, w którym wykonano tę czynność.

3.13. Ciê¿ar dowodu

Prawo regulujące na mocy niniejszego rozporządzenia dane zobowiąza-

nie pozaumowne stosuje się w zakresie, w jakim — w sprawach zobowiązań
pozaumownych — zawiera ono zasady rodzące domniemanie dotyczące pra-
wa lub określa ciężar dowodu. Dowód wykonania czynności mającej wywołać
skutki prawne można przeprowadzić wszelkimi środkami dopuszczalnymi
zgodnie z prawem miejsca sądu lub zgodnie z jednym z praw wskazanych
w art. 21, w ramach którego czynność prawna jest ważna co do formy, o ile
dowód taki można przeprowadzić przed sądem orzekającym (art. 22).

3.14. Miejsce sta³ego pobytu

Do celów niniejszego rozporządzenia za miejsce stałego pobytu spółek

i innych jednostek organizacyjnych, posiadających osobowość prawną lub
też jej nieposiadających, uznaje się miejsce siedziby ich zarządu. W przypad-
ku zaś wystąpienia zdarzenia powodującego szkodę lub powstania szkody
w ramach działalności filii, agencji lub innego oddziału, za miejsce zwykłego
pobytu uznaje się siedzibę tej filii, agencji lub innego oddziału. Natomiast za
miejsce zwykłego pobytu osoby fizycznej, działającej w ramach prowadzonej
przez nią działalności gospodarczej, uznaje się miejsce głównego przedsię-
biorstwa.

3.15. Wy³¹czenie odes³ania

Stosowanie prawa danego państwa w rozumieniu niniejszego rozporzą-

dzenia oznacza stosowanie norm prawnych obowiązujących w tym państwie,

subrogacja
w przypadku od-
powiedzialności
kilku osób

wa¿nośæ co do
formy

ciê¿ar dowodu

definicja

wy³¹czenie
odes³ania

240

z wyłączeniem norm prawa prywatnego międzynarodowego. W tym przypad-
ku mamy takie samo uregulowanie jak w konwencji rzymskiej (art. 15).

3.16. Porz¹dek publiczny

Rozporządzenie w art. 26 stanowi, że zastosowania przepisu prawa do-

wolnego państwa określonego przez niniejsze rozporządzenie można odmó-
wić jedynie wówczas, gdy takie zastosowanie byłoby w sposób oczywisty nie
do pogodzenia z porządkiem publicznym (ordre public) państwa sądu orzeka-
jącego. Przykładem takiej niezgodności może być sytuacja, kiedy zastosowa-
nie danego prawa skutkowałoby przyznaniem odszkodowania w nadmiernej
wysokości, niemającego charakteru kompensacyjnego.

Rozporządzenie podaje zatem przykład niezgodności prawa wskaza-

nego na jego podstawie z porządkiem publicznym państwa sądu. Chodzi tu
o przyznanie przez prawo właściwe odszkodowania w nadmiernej wysoko-
ści, takiej, która przekracza granice kompensacji.

4. Regulacje kolizyjne w innych aktach prawa

wspólnotowego i ich implementacja do prawa polskiego

4.1. Uwagi ogólne

Jak już była mowa, prawo wspólnotowe niekiedy wprowadza normy

kolizyjne także za pośrednictwem dyrektyw. Istotne znaczenie odgrywają tu
dyrektywy konsumenckie, w których przewidziano normy mające na celu
ochronę konsumentów.

W doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego wyróżnia się różne

kryteria podziału norm kolizyjnych. Jednym z kryteriów jest możliwość wska-
zania warunków przez daną normę jedynie prawa państwa obowiązującego
w siedzibie sądu lub także w innych państwach. W pierwszym przypadku
mamy do czynienia z normami niezupełnymi (jednostronnymi), a w drugim
z normami zupełnymi (wielostronnymi). Norma niezupełna (jednostronna)
jest zatem taką normą kolizyjną, która wskazuje warunki konieczne do speł-
nienia, aby można było zastosować wyłącznie prawo obowiązujące w siedzibie
sądu orzekającego w danej sprawie. Polskie prawo prywatne międzynarodowe
jest oparte w większości na normach kolizyjnych zupełnych, ale zdarzają się
niekiedy normy niezupełne. Na przykład zgodnie z art. 10 p.p.m. zdolność do
czynności prawnych cudzoziemca, niezdolnego według swego prawa ojczy-
stego, podlega prawu polskiemu, jeżeli czynność została dokonana w Polsce
i tutaj ma wywrzeć skutek, a wymaga tego ochrona osób działających w do-
brej wierze. Ponadto norma kolizyjna została wyrażona w przepisie art. 11 § 2
p.p.m. W ustawie z 1952 r. o pracy na polskich morskich statkach handlowych
(art. 7) także zawarta jest norma kolizyjna niezupełna określająca, że stosunki

porz¹dek

publiczny

normy kolizyjne

241

pracy na statkach pływających pod polską banderą podlegają wyłącznie pra-
wu polskiemu. Podobną regulację zawiera prawo lotnicze, stanowiące w art. 5,
że prawu polskiemu podlegają statki powietrzne, rzeczy na nich się znajdują-
ce, załogi oraz pasażerowie w czasie lotu w polskiej przestrzeni powietrznej
i w czasie przybywania na terytorium Polski, a także statki powietrzne, rzeczy
na nich się znajdujące, załogi oraz pasażerowie w czasie lotu poza granicami
polskiej przestrzeni powietrznej i w czasie przebywania na obszarze niepod-
legającym zwierzchnictwu żadnego państwa (art. 6).

Normy zupełne, jak już wyżej zaznaczono, określają kryteria wskazujące

prawo właściwe dla danego stosunku prawnego lub grupy takich stosunków,
niezależnie od tego, czy prawem właściwym będzie prawo obce czy własne.
Takie właśnie normy kolizyjne dominują w ustawie z 1965 r.

Istnieją dyrektywy, które nie zawierają norm kolizyjnych jednostron-

nych. Na przykład w dyrektywie 85/374/EWG z 25 lipca 1985 r. w sprawie zbli-
żenia regulacji prawnych państw członkowskich w zakresie odpowiedzialności
za produkt niebezpieczny i w dyrektywie 87/102/EWG o zbliżaniu w państwach
członkowskich przepisów prawnych i administracyjnych dotyczących kredytu
konsumenckiego nie występują jednostronne normy kolizyjne, które wskazy-
wałyby zakres ich stosowania w stosunkach o charakterze międzynarodowym.
Zatem skoro ta ostatnia dyrektywa nie zawiera norm kolizyjnych, to należy
stosować własne normy kolizyjne (zawarte w prawie wewnętrznym). Jednakże
niektóre kraje Unii Europejskiej, na przykład Finlandia, Francja, Luksemburg,
Holandia, Norwegia i Hiszpania, są stronami konwencji haskiej z 2 paździer-
nika 1973 r. o prawie właściwym w zakresie odpowiedzialności za produkt
wadliwy. Polska nie przystąpiła do tej konwencji. Jednak z punktu widzenia
interesów Wspólnoty może się zdarzyć, że w niektórych sporach sprawy doty-
czące wspólnego rynku będą rozpoznawane w oparciu o obce normy prawne
(wskazane przez krajowe reguły kolizyjne), co spowoduje wyłączenie stoso-
wania prawa wspólnotowego (dyrektywy). Czy zatem w takiej sytuacji za-
stosowanie prawa obcego nie spowoduje naruszenia prawa wspólnotowego
w znaczeniu art. 226 traktatu? Europejski Trybunał Sprawiedliwości w wyroku
w sprawie Ingmar GB Ltd v. Eaton Technologies INC stwierdził, że Wspólnota
ma kompetencję do realizacji celów przez zapewnienie maksymalnej skutecz-
ności stanowionych przez nią norm, przez ograniczenie swobody kontraktowej
stron oraz domeny regulacyjnej danego państwa członkowskiego (M. Mata-
czyński, Przepisy wymuszające swoje zastosowanie..., s. 213).

Natomiast jednostronne normy kolizyjne zawierają: dyrektywa 90/314/

EWG z 13 czerwca 1990 r. o podróżach i wycieczkach turystycznych świad-
czonych w formie pakietu usług oraz dyrektywa 94/47/WE o ochronie nabyw-
ców ze względu na określone aspekty umów o nabyciu prawa czasowego ko-
rzystania z nieruchomości. Pierwsza dyrektywa w art. 1 stanowi, że jej celem
jest zbliżanie praw regulujących podróże i wycieczki turystyczne świadczone
w formie pakietu usług — sprzedawane lub oferowane do sprzedaży na tery-
torium Wspólnoty. Jeśli chodzi natomiast o drugą z wymienionych dyrektyw,
to zgodnie z jej art. 9 państwa członkowskie zostały zobowiązane do podjęcia

normy zupe³ne
w dyrektywach

normy
niezupe³ne
w dyrektywach

242

wszelkich środków koniecznych do zapewnienia, że niezależnie od prawa właś-
ciwego nabywca nie zostanie pozbawiony przyznanych mu przez dyrektywę
praw, o ile nieruchomość jest położona na terytorium państwa członkowskiego.
Niezależnie zatem od tego, jakie prawo będzie właściwe na podstawie krajo-
wych norm kolizyjnych, stosowane będą przepisy dyrektywy, o ile wycieczka
świadczona w formie pakietu usług sprzedana została na terytorium Wspólnoty
albo mieszkanie będące przedmiotem umowy timesharingowej jest położone na
tym terytorium. Konieczne jest jednak takie implementowanie dyrektyw, aby
zawierały one w prawie krajowym reguły kolizyjne wymuszające stosowanie
właśnie prawa krajowego w kształcie nadanym mu przez dyrektywę. W ten
sposób Wspólnota zapewniła jeden poziom ochrony (minimalny) praw konsu-
menta (M. Mataczyński, Przepisy wymuszające swoje zastosowanie..., s. 214).

W końcu można wyodrębnić trzecią grupę dyrektyw, których wspólną

cechą jest wykorzystywanie łącznika „bliskiego związku”. Mowa tu o dyrekty-
wie 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. o niedozwolonych klauzulach umownych
w umowach konsumenckich, o dyrektywie 97/7/WE o ochronie konsumen-
tów w umowach zawieranych na odległość, o dyrektywie Parlamentu Euro-
pejskiego i Rady 44/1999/WE z 25 maja 1999 r. o niektórych aspektach sprze-
daży konsumenckiej i związanych z nią gwarancjach (Dz. Urz. WE L 171/12
z 7.07.1999), a także o dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 65/2002/WE
z 23 września 2002 r. dotyczącej sprzedaży konsumenckiej usług finansowych
na odległość (Dz. Urz. WE L 271/16 z 9.10.2002). Łącznik „bliskiego związku”
jest w tych aktach wykorzystywany jedynie wówczas, gdy strony wybiorą
prawo państwa trzeciego. Zatem nie ma podstaw do zastosowania tej normy
w przypadku, gdy strony wybrały prawo państwa członkowskiego Unii Euro-
pejskiej lub gdy nie dokonano w ogóle wyboru prawa. W tej ostatniej sytuacji
wskazanie prawa właściwego następuje za pośrednictwem norm kolizyjnych
obowiązujących w państwie sądu (M. Mataczyński, Przepisy wymuszające swoje
zastosowanie..., s. 216).

4.2. Implementacja dyrektyw do prawa polskiego

Przedstawione wyżej dyrektywy wprowadziły do prawa polskiego roz-

wiązania kolizyjnoprawne. Polegają one w szczególności na ograniczeniu wy-
boru prawa. Celem takich norm jest zagwarantowanie ochrony niezależnie od
tego, jakie prawo jest właściwe dla umowy lub stosunku prawnego łączącego
strony. W prawie polskim przepisy wymuszające swoją właściwość można
znaleźć w poniższych ustawach.

1. Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumen-

tów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebez-
pieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271)

Artykuł 17 tej ustawy stanowi, że „nie można w drodze umowy wyłą-

czyć lub ograniczyć praw konsumenta określonych w art. 1–16, także w razie

³¹cznik bli¿szego

zwi¹zku

umowy

zawierane

na odleg³ośæ

poza lokalem

przedsiêbiorstwa

243

dokonania wyboru prawa obcego”. Dotyczy to umów zawieranych na odle-
głość oraz poza siedzibą przedsiębiorstwa. Przepis ten nie ma odpowiednika
w dyrektywie 85/577/EWG. Jednak przepis art. 12 ust. 2 dyrektywy 97/7/WE,
czyli dotyczącej umów zawieranych na odległość, stanowi, że „państwa człon-
kowskie winny przedsięwziąć środki konieczne dla zapewnienia, iż konsument
nie zostanie pozbawiony ochrony przewidzianej postanowieniami niniejszej
dyrektywy przez wybór prawa państwa nie będącego członkiem Unii Euro-
pejskiej jako prawa właściwego dla umowy, jeżeli umowa ta pozostaje w ści-
słym związku z terytorium jednego lub kilku państw członkowskich”. Przepis
art. 17 u.o.n.p.k. nie pozwala na ograniczenie praw konsumenta wynikających
z tej ustawy (art. 1–16) ani przez uzgodnienie przez strony mniej korzystnych
postanowień na gruncie prawa polskiego, ani przez tzw. materialnoprawne
wskazanie przepisów prawa obcego (M. Pazdan, Materialnoprawne wskazanie
a kolizyjnoprawny wybór prawa, PPHZ 1995, t. 18, s. 105), ani przez wybór prawa
obcego jako właściwego dla zobowiązania wynikającego z zawartej umowy
(P. Mostowik, Kolizyjnoprawne problemy dostosowania prawa polskiego do dyrek-
tyw Unii Europejskiej, cz. I, Rejent 2002, nr 7, s. 118). W prawie polskim granice
autonomii woli stron na gruncie prawa kolizyjnego wyznaczane są głównie
przez art. 25 p.p.m., ale także przez przepisy innych ustaw, na przykład art. 11
kodeksu morskiego, art. 12 prawa lotniczego czy ustaw wprowadzających do
prawa polskiego regulacje chroniące konsumenta, realizujących obowiązek
implementacji, a także konwencji, których Polska jest stroną.

Przepis art. 17 u.o.n.p.k. nie wyłącza jednak stosowania prawa obcego

w razie, gdy przepisy prawa polskiego, czyli tej ustawy, okażą się dla konsu-
menta korzystniejsze. Należy przyjąć, że na przykład art. 3, art. 7 ust. 1, art. 9
ust. 2 i 3 oraz art. 13 ust. 1 tej ustawy, dotyczące formy umowy, mogą być zasto-
sowane obok przepisów prawa właściwego dla tej umowy w razie dokonania
wyboru prawa. Uznaje się bowiem, że przyznanie uprawnienia do nieograni-
czonego wyboru prawa właściwego dla zobowiązania z umowy konsumen-
ckiej może pozbawić słabszą stronę tego stosunku prawnego wpływu na ten
wybór, a co za tym idzie, na prawo właściwe. Przyjmowano zatem, że środkami
ochronnymi winny być lex fori oraz bezwzględnie obowiązujące przepisy sta-
tutu obligacyjnego i klauzula porządku publicznego (M. Tomaszewski, Zakres
swobody stron w wyborze prawa właściwego dla zobowiązań umownych, Studia Iuri-
dica 1977, vol. VI, s. 82). Obecnie nie budzi wątpliwości, że ochrona kolizyjno-
prawna konsumenta jest potrzebna, stąd na przykład projekt ustawy — Prawo
prywatne międzynarodowe, opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa
Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości, zawiera już regulację chroniącą
konsumenta (więcej: zob. M. Pazdan, O potrzebie reformy polskiego prawa pry-
watnego międzynarodowego i niektórych proponowanych rozwiązaniach, KPP 2000,
z. 3, s. 501 i n.; projekt na stronie www.ms.gov.pl).

W literaturze podniesiono jednak, że przepis art. 17 u.o.n.p.k. nie do

końca odpowiada celom dyrektyw 85/577/EWG i 97/7/WE. W szczególności
przepisy dyrektywy 85/577/EWG nie wymagają w ogóle wprowadzenia do
prawa krajowego ograniczeń kolizyjnego wyboru praw, a przepis art. 12 ust. 2

odpowiedzial-
nośæ za produkt

244

dyrektywy 97/7/WE odnosi się jedynie do sytuacji, gdy ograniczenie dotyczy
wyboru prawa spoza Unii Europejskiej. Polski ustawodawca poszedł zatem za
daleko w stosunku do regulacji zawartej w dyrektywie, ponieważ objął tym
ograniczeniem także umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa, a nie
wprowadził wymogu ścisłego związku umowy z terytorium Polski oraz państw
członkowskich Unii Europejskiej. Omawiany przepis art. 17 ma zastosowanie
jedynie w sytuacji, gdy prawo właściwe zostanie wskazane za pomocą łączni-
ka wyboru prawa, który nie będzie mógł być zastosowany, gdy wskutek braku
wyboru prawa prawo właściwe zostanie wskazane na podstawie miarodajnej
normy kolizyjnej, posługującej się łącznikiem obiektywnym. W efekcie, jeżeli
polski sąd będzie posługiwał się normą kolizyjną, na podstawie której wska-
zane zostanie prawo obce, mniej korzystne dla konsumenta aniżeli prawo
polskie (art. 1–16 u.o.n.p.k.), to wówczas nie będzie mógł posłużyć się normą
z art. 17 u.o.n.p.k. (P. Mostowik, Kolizyjnoprawne problemy..., cz. I, s. 122; wię-
cej o zastrzeżeniach do art. 17 tej ustawy: B. Fuchs, Przepisy wymuszające swoją
właściwość..., KPP 2000, z. 3, s. 653 i n.).

W przepisach kodeksu cywilnego regulujących stosowanie wzorców

umownych i ocenę klauzul umownych w umowach z udziałem konsumen-
tów (art. 384–385

k.c.) nie znalazły się podobne do art. 17 u.o.n.p.k. przepisy

o charakterze kolizyjnoprawnym, mimo że art. 6 ust. 2 dyrektywy dotyczącej
nieuczciwych klauzul umownych stanowi, iż państwa członkowskie winny
przedsięwziąć środki konieczne dla zapewnienia, że konsument nie zostanie
pozbawiony ochrony przewidzianej postanowieniami niniejszej dyrektywy
przez wybór prawa państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej jako
prawa właściwego dla umowy, jeżeli umowa ta pozostaje w ścisłym związ-
ku z terytorium jednego lub kilku państw członkowskich. Stąd też wniosek,
że przy implementacji dyrektywy 93/13/EWG do prawa polskiego pominięto
art. 6 ust. 2. Nie można także w drodze wykładni rozszerzyć działania prze-
pisu art. 17 u.o.n.p.k. na regulacje kodeksu cywilnego o wzorcach umownych
i niedozwolonych postanowienia umownych, skoro artykuł ten odnosi się wy-
raźnie do art. 1–16 omawianej ustawy (wcześniej w doktrynie wskazywano
na potrzebę wyboru kolizyjnoprawnego — M. Jagielska, Ochrona konsumenta
jako zagadnienie kodyfikacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym, KPP 2000,
z. 3, s. 639 i n).

2. Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumen-

tów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebez-
pieczny i o zmianie ustawy kodeks cywilny (Dz. U. Nr 22, poz. 271)

Ustawa ta stanowi implementację do prawa polskiego dyrektywy

85/577/EWG o umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz
dyrektywy z 20 maja 1997 r. o ochronie konsumentów w umowach zawiera-
nych na odległość oraz dyrektywy 85/374/EWG z 25 lipca 1985 r. o odpowie-
dzialności za produkt.

W tytule VI

„Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt

niebezpieczny” ustawodawca wprowadził zakaz wyłączenia lub ograniczenia

245

tej odpowiedzialności w drodze umowy w razie dokonania wyboru prawa ob-
cego (art. 449

). Przepis ten został wprowadzony do kodeksu cywilnego w celu

implementacji dyrektywy 85/374/EWG o odpowiedzialności za produkt. Na-
tomiast art. 31 p.p.m. nie przewiduje możliwości wyboru prawa właściwego
dla zobowiązań niewynikających z czynności prawnej. Stanowi bowiem, że
zobowiązanie, które nie wynika z czynności prawnej, podlega prawu państwa,
w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania. Natomiast jeżeli
strony są obywatelami tego samego państwa i mają w nim miejsce zamiesz-
kania, to właściwe jest prawo tego państwa. Sąd polski stosuje własne prawo
kolizyjne i dlatego, dopóki do ustawy — Prawo prywatne międzynarodowe
nie zostanie wprowadzony przepis pozwalający na wybór prawa dla zobo-
wiązań pozaumownych, głównie deliktowych, przepis art. 449

k.c. będzie

martwy (P. Mostowik, Kolizyjnoprawne problemy..., cz. II, s. 59–61), ponieważ
w przypadku odesłania zwrotnego do polskich bezwzględnie obowiązujących
przepisów merytorycznych to ograniczenie kolizyjnoprawnego wyboru pra-
wa nie ma znaczenia (T. Pajor, Odpowiedzialność deliktowa w prawie prywatnym
międzynarodowym, Warszawa 1989, s. 168 i n.).

3. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz. U.

z 2001 r. Nr 55, poz. 578)

Ustawa ta w art. 11b wyklucza możliwość wyłączenia lub ograniczenia

w umowie odpowiedzialności organizatora turystyki w razie wyboru prawa
obcego, wprowadzając jednak dwa zastrzeżenia:

− odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną klientowi wskutek niewyko-

nania lub nienależytego wykonania umowy o świadczenie usług tury-
stycznych może być ograniczona tylko wówczas, gdy określa to umowa
międzynarodowa, której stroną jest Rzeczpospolita Polska;

− organizatorzy turystyki w umowach z klientami mogą ograniczyć odpo-

wiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług w cza-
sie imprezy turystycznej do dwukrotności ceny imprezy turystycznej
względem każdego klienta, z wyłączeniem szkód na osobie.

4. Ustawa z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania

z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym
roku (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 z późn. zm.), uchwalona
w celu implementowania dyrektywy 94/47/WE (timesharing)

Przepisy tej ustawy stosuje się, jeżeli umowa lub stosunek prawny, z któ-

rego wynika prawo korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego
w oznaczonym czasie w każdym roku, podlega prawu polskiemu zgodnie
z przepisami prawa prywatnego międzynarodowego (art. 9). Jeżeli umowa lub
stosunek prawny, o których mowa w art. 9, podlega prawu obcemu, a prawo
to nie zapewnia nabywcy poziomu ochrony przewidzianego niniejszą usta-
wą, przepisy ustawy stosuje się także wtedy, gdy:

− budynek lub pomieszczenie mieszkalne położone są w Rzeczypospolitej

Polskiej, lub

us³ugi
turystyczne

timesharing

246

– nabywca ma miejsce zamieszkania w Rzeczypospolitej Polskiej, lub
– do zawarcia umowy doszło w następstwie wręczenia prospektu lub zło-

żenia oferty przez przedsiębiorcę w Rzeczypospolitej Polskiej, lub

– do zawarcia umowy doszło w następstwie oferty nabywcy złożonej

przedsiębiorcy w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 10).

Przepisy te znajdą zastosowanie tylko wtedy, gdy prawo obce nie będzie

zapewniało poziomu ochrony przewidzianego w ustawie. Nie ma takiej po-
trzeby, jeżeli poziom ochrony jest równorzędny lub wyższy.

Należy przypomnieć, że art. 25 § 2 p.p.m. stanowi, że zobowiązanie do-

tyczące nieruchomości podlega prawu państwa, w którym nieruchomość jest
położona. Wyboru prawa dotyczącego zobowiązań mających za przedmiot
nieruchomość prawo polskie nie przewiduje, chodzi głównie o argument, że
wystarczyłaby ochrona stanowiona przez statut rzeczowy oraz ewentualnie
stosowanie przepisów wymuszających swoje zastosowanie). Regulacja polska
oparta jest na dyrektywie Rady 94/97/WE z 16 października 1994 r. o ochronie
nabywców, w odniesieniu do niektórych aspektów umów o nabyciu prawa do
korzystania z nieruchomości na podstawie czasowego udziału (Dz. Urz. WE
L 280 z 29.10.1994). Przepis art. 9 dyrektywy stanowi jednak, że państwa człon-
kowskie winny przedsięwziąć środki konieczne dla zapewnienia, iż niezależ-
nie od prawa właściwego nabywca nie zostanie pozbawiony ochrony przewi-
dzianej postanowieniami niniejszej dyrektywy, gdy nieruchomość położona
będzie na terytorium jakiegokolwiek państwa członkowskiego. Jednak i w tym
przypadku, tak samo jak w art. 17 u.o.n.p.k. oraz w art. 449

k.c., nie zostały

uwzględnione regulacje kolizyjne zawarte w art. 9 i 10 dyrektywy. Oczywiście
każde państwo jest zainteresowane ochroną obrotu nieruchomościami położo-
nymi na jego terytorium; dlatego ważne jest poddanie tego obrotu prawu pań-
stwa położenia nieruchomości. Stąd też istnieją przepisy wymuszające swoje
zastosowanie lub szczególne regulacje należące do tzw. prawa obcych. W tym
kontekście należy stwierdzić, że przepis art. 9 ustawy z dnia 10 lipca 2002 r.
może być uznany za zbędny, ponieważ powtarza regułę wynikającą z ogól-
nych zasad prawa. Ponadto zarzuca się, że art. 9 i 10 ustawy nie powinny mieć
z mocy art. 11 charakteru bezwzględnie obowiązującego, ponieważ strony i tak
nie mogą modyfikować treści tych przepisów. Przepis art. 10 w punkcie 1 jest
bezprzedmiotowy, ponieważ regulacje kolizyjne stosowane są z zasady przez
sądy państw ich pochodzenia, które orzekają na podstawie tak wskazanego
prawa właściwego. Stąd też sąd polski będzie orzekał na podstawie polskich
przepisów kolizyjnych, a w sprawie dotyczącej nieruchomości zastosuje art. 25
§ 2 p.p.m., czyli prawo państwa położenia nieruchomości, a nie prawo obce.
Natomiast, jeśli chodzi o przepisy art. 10 pkt 2–4, to na podstawie norm do-
tyczących międzynarodowego postępowania cywilnego państwa zazwyczaj
uznają swoją jurysdykcję wobec spraw dotyczących nieruchomości położo-
nych na ich terytorium. A zatem przy uwzględnieniu reguły kolizyjnej lex rei
sitae wynika z tego, że każdy sąd i tak rozstrzyga sprawę w oparciu o swoje
prawo merytoryczne. W końcu należy stwierdzić, że przepisy tej ustawy inge-

247

rują także we właściwość prawa dotyczącego formy czynności prawnej. Mia-
nowicie przepisy art. 2–5 samodzielnie, merytorycznie regulują kwestię formy
czynności prawnej i na podstawie art. 10 ustawy mogą być zastosowane obok
przepisów prawa właściwego dla danego stosunku prawnego na podstawie
miarodajnych norm kolizyjnych. W końcu do formy czynności prawnej należy
także zaliczyć język, w jakim została sporządzona umowa. Wtedy będzie ona
podlegała także ocenie w oparciu o art. 2 ust. 2 i art. 5 ust. 2 ustawy z 13 lipca
2000 r. (P. Mostowik, Kolizyjnoprawne problemy... (cz. II), s. 73).

5. Ustawa o zmianie ustawy — Kodeks pracy, wprowadzająca do prawa

polskiego dyrektywę 96/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia
1996 r. dotyczącą delegowania pracowników w ramach świadczenia usług

Swoboda pracowników obejmuje prawo do zatrudniania całości lub części

załogi przedsiębiorstwa wykonującego pracę na terenie innego państwa człon-
kowskiego. Przepisy art. 49 i 50 traktatu uniemożliwiają państwom członkow-
skim nakładanie na przedsiębiorstwa działające w innym państwie człon-
kowskim ograniczeń dotyczących przejściowego wykorzystania pracowników
na terenie państwa członkowskiego, w którym wykonywana jest usługa (wyrok
ETS z 27 marca 1990 r. w sprawie C–113/89 Rush Portuguesa Limitada v. Office
National d’Immigration).

Dyrektywa ma zastosowanie do przedsiębiorstw prowadzących działal-

ność w państwie członkowskim, które w ramach świadczenia usług poza jego
granicami delegują pracowników na terytorium innego państwa członkow-
skiego. Warunkiem stosowania tej dyrektywy jest pozostawanie przez pra-
cownika w stosunku pracy z pracodawcą, który kieruje go do pracy na terenie
innego państwa członkowskiego. Nie ma natomiast znaczenia, kiedy powstał
stosunek pracy, na podstawie którego delegowany pracownik wykonuje swoją
pracę. W każdym bowiem wypadku pracodawca delegujący decyduje o jego
warunkach pracy. Jeżeli zatem pracodawca ma siedzibę w państwie, w którym
uprawnienia pracownicze są niższe od obowiązujących w kraju wykonywania
pracy, to taka sytuacja może naruszać zasady konkurencji między pracodaw-
cami działającymi na tym samym terenie. Podobnie zgodnie z art. 1 ust. 4 dy-
rektywy przedsiębiorcy z państw nieczłonkowskich nie mogą być traktowani
w sposób bardziej uprzywilejowany niż przedsiębiorcy prowadzący działal-
ność w państwie członkowskim. Pracownicy takich przedsiębiorców nie mogą
mieć gorszych warunków pracy niż pracownicy przedsiębiorców na terenie
Wspólnoty. Pracownikiem delegowanym jest pracownik, który zgodnie z art. 2
dyrektywy przez ograniczony czas wykonuje pracę w innym państwie człon-
kowskim niż to, w którym normalnie pracuje (L. Florek, Europejskie prawo pra-
cy, Warszawa 2005, s. 203–204).

Ważną częścią dyrektywy jest określenie minimalnych warunków zatrud-

nienia według innych reguł, niż mogłoby wynikać z norm kolizyjnych właś-
ciwych na podstawie konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla
umownych stosunków zobowiązaniowych czy norm kolizyjnych wewnętrz-
nych poszczególnych państw członkowskich. Warto tu jedynie przypomnieć,

pracownicy
delegowani

248

że konwencja rzymska również w przypadku stosunków pracy nawiązanych
na podstawie indywidualnej umowy o pracę umożliwia stronom wybranie pra-
wa właściwego, z ograniczeniami płynącymi z art. 6 ust. 1. Przepis ten wskazu-
je bowiem, że wybór prawa w drodze umowy nie może prowadzić do pozba-
wienia pracowników ochrony wynikającej z przepisów prawa o charakterze
imperatywnym, które obowiązywałyby w razie zastosowania prawa według
reguł, o których mowa w art. 6 ust. 2 konwencji (w razie braku wyboru). Prze-
pis art. 6 ust. 2 określa zaś, że prawem właściwym dla stosunku pracy (wyni-
kającego z indywidualnej umowy o pracę) jest prawo państwa, w którym pra-
cownik normalnie wykonuje pracę, nawet jeśli jest czasowo oddelegowany do
innego państwa, lub, jeśli pracownik nie wykonuje normalnie swej pracy tylko
w jednym państwie, prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo
zatrudniające pracownika. Jeżeli zaś z okoliczności sprawy wynika, że umowę
łączy ściślejsza więź z innym państwem, to stosuje się prawo tego państwa.
Ponadto stosuje się art. 7 konwencji wprowadzający możliwość stosowania
norm wymuszających swoje zastosowanie, co w przypadku stosunków pracy
może mieć duże znaczenie. W końcu art. 20 konwencji kreuje zasadę pierw-
szeństwa prawa wspólnotowego lub krajowego, powstałego w celu wykona-
nia tych aktów (wspólnotowych), przed konwencją rzymską. Stąd wniosek,
że dyrektywa 96/71/WE, a konkretnie prawo krajowe powstałe w wyniku jej
implementacji, będzie miało pierwszeństwo przed konwencją.

Według dyrektywy zapewnia się zatem pracownikom oddelegowanym

do pracy w innym państwie członkowskim określone warunki zatrudnienia,
obowiązujące w państwie wykonywania pracy na podstawie:

− ustaw, rozporządzeń lub układów administracyjnych;

− powszechnie obowiązujących układów zbiorowych pracy lub orzeczeń

arbitrażowych, jeżeli dotyczą one działalności wymienionej w załączni-
ku do dyrektywy (prace związane z budową, naprawą, utrzymaniem,
przeróbką lub rozbiórką budowli, a zwłaszcza: wykopy, roboty ziemne,
prace budowlane w węższym znaczeniu, montowanie i demontaż ele-
mentów prefabrykowanych, wyposażenie lub instalowanie, przebudo-
wa, renowacja, naprawy, demontaż, rozbiórka, konserwacja, utrzyma-
nie, ulepszanie); według art. 3 ust. 10 powszechnie obowiązujące układy
zbiorowe pracy i orzeczenia arbitrażowe mogą także objąć inne rodzaje
działalności niż te wymienione w załączniku.

Z powyższych regulacji wynika, że zazwyczaj stosowane będzie pra-

wo miejsca wykonywania pracy, chociaż według dyrektywy chodzi tu jedy-
nie o zapewnienie pracownikowi delegowanemu określonych warunków za-
trudnienia. Dopuszcza ona jednak stosowanie warunków korzystniejszych
(art. 3 ust. 7 dyrektywy), mogących wynikać z prawa państwa, w którym ma
siedzibę przedsiębiorstwo delegujące pracownika, lub prawa państwa trze-
ciego, wybranego przez strony (tak L. Florek, Europejskie prawo pracy..., s. 206;
inaczej W. Sanetra, Analiza prawna dyrektywy 96/71 dotycząca pracowników dele-
gowanych (w:) Prawo pracy. Część I. Opracowania analityczne, red. M. Matey–Ty-

249

rowicz, Warszawa 1998, s. 140; autor ten uważa, że nie jest możliwe zastoso-
wanie do pracownika delegowanego innych przepisów niż prawo państwa
wykonywania pracy).

Dyrektywa 96/71/WE zapewnia delegowanym pracownikom określone

warunki zatrudnienia obowiązujące w państwie, do którego nastąpiła dele-
gacja, z tym że nie dotyczy to całości stosunku pracy, lecz tylko takich jego
elementów jak:

– maksymalne okresy pracy i minimalne okresy odpoczynku,
– minimalny wymiar płatnych urlopów rocznych,
– minimalne stawki wynagrodzenia wraz ze stawką za godziny nadlicz-

bowe,

– warunki wynajmu pracowników, w szczególności przez przedsiębior-

stwa pracy tymczasowej,

– bezpieczeństwo i higiena pracy,
– ochrona kobiet ciężarnych, kobiet po urodzeniu dziecka, dzieci i mło-

dzieży,

– równość traktowania mężczyzn i kobiet, a także inne przepisy w dzie-

dzinie niedyskryminacji.

Przepisy tej dyrektywy zostały zaimplementowane do prawa polskie-

go ustawą z dnia 14 listopada 2003 r.; weszła ona w życie 1 maja 2004 r., czyli
w chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 213, poz. 281)
(rozdział IIa działu drugiego kodeksu pracy, zatytułowany „Warunki zatrud-
nienia pracowników skierowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
z państwa będącego członkiem Unii Europejskiej”). W art. 67

i 67

k.p. usta-

wodawca określił stosunki pracy pracowników czasowo delegowanych, w któ-
rych mają zastosowanie przepisy polskiego prawa pracy w sprawach określo-
nych w art. 67

k.p., niezależnie od tego, jakie prawo jest właściwe dla stosunku

pracy. Określenie tych stosunków pracy nastąpiło przy wykorzystaniu sfor-
mułowań dyrektywy 96/71/WE. Przepisy polskiego prawa pracy, które regu-
lują zagadnienia określone w art. 67

k.p., mają zastosowanie w stosunkach

pracy pracowników delegowanych na terytorium Polski przez pracodawców
zagranicznych:

− w związku z realizacją umowy zawartej przez pracodawcę z podmiotem

zagranicznym,

− w związku z pracą w zagranicznym oddziale pracodawcy,

− gdy pracodawca delegujący działa jako agencja pracy tymczasowej.

Ponadto należy zauważyć, że dyrektywa 96/71/WE ma pośrednie zastoso-

wanie także do przedsiębiorców pochodzących spoza państw członkowskich
Unii Europejskiej. Przepis art. 1 ust. 4 dyrektywy stanowi bowiem, że przed-
siębiorstwa, które mają siedziby w państwach niebędących członkami Unii
Europejskiej, nie mogą być traktowane korzystniej niż przedsiębiorstwa, które
mają siedziby w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Oznacza to, że
państwo członkowskie Unii Europejskiej musi nałożyć obowiązek stosowania

250

swojego prawa pracy w sprawach określonych w dyrektywie także na przed-
siębiorców, którzy mają siedziby poza państwami Unii Europejskiej i delegują
pracowników na terytorium tego państwa. Postanowienie art. 1 ust. 4 dyrek-
tywy zostało zaimplementowane do prawa polskiego w art. 67

k.p. Dotyczy

ono przymusowego stosowania przepisów polskiego prawa pracy w stosun-
kach pracy delegowanych pracowników na terytorium Polski przez przedsię-
biorców z państw członkowskich Unii Europejskiej. W przepisie art. 67

§ 1

k.p. wymieniono warunki zatrudnienia, do których mają zastosowanie, w sto-
sunkach pracy delegowanych pracowników, przepisy polskiego prawa pracy,
i jest to wyliczenie odpowiadające art. 3 ust. 1 dyrektywy. Przepis art. 67

§ 2

k.p. zawiera zaś regulację odpowiadającą art. 3 ust. 2 dyrektywy. Mianowicie,
jeżeli pracownik został wysłany do pracy za granicą w celu wykonania czyn-
ności wstępnego montażu lub pierwszej instalacji wyrobów w innej dziedzi-
nie działalności niż budownictwo i okres oddelegowania nie przekracza ośmiu
dni, to obowiązek pracodawcy dotyczący zapewnienia oddelegowanemu pra-
cownikowi takich samych warunków pracy i zatrudnienia, jakie obowiązują
w państwie świadczenia pracy, w odniesieniu do minimalnego wymiaru płat-
nego urlopu roboczego i minimalnej płacy, jest wyłączony. Przepis art. 67

§ 2

k.p. stanowi jednak, że pracodawca delegujący ma zapewnić delegowanemu
pracownikowi, w zakresie określonym w art. 67

§ 1 k.p., warunki nie mniej

korzystne niż wynikające z przepisów kodeksu pracy oraz innych przepisów
regulujących prawa i obowiązki pracowników. Normy wymuszające prawa
polskiego będą zatem miały zastosowanie jedynie wówczas, gdy normy ob-
cego prawa pracy, którym na podstawie miarodajnej normy kolizyjnej podle-
ga stosunek pracy pracownika delegowanego, regulują sytuację pracownika
w sposób mniej korzystny niż prawo polskie. Dyrektywa wprowadza także
obowiązek stosowania przepisów układów zbiorowych pracy lub orzeczeń
arbitrażowych regulujących sytuacje pracowników delegowanych, o ile zo-
stały one uznane za powszechnie stosowane i odnoszą się do stosunków pra-
cy w budownictwie. Wyjaśnienie pojęcia „układy zbiorowe pracy” zostało
zdefiniowane w art. 3 ust. 8 dyrektywy (więcej: J. Skoczyński, Prawo właściwe
w międzynarodowych stosunkach pracy..., s. 38–39).

6. Dyrektywa o handlu elektronicznym
Dyrektywa 2000/31/WE w sprawie niektórych aspektów prawnych usług

w społeczeństwie informacyjnym, w szczególności w handlu elektronicznym,
w celu określenia prawa merytorycznego właściwego dla oceny stosunku
prawnego, wynikającego z zawartej umowy o świadczeniu usług społeczeń-
stwa informacyjnego, statuuje zasadę państwa pochodzenia. Decydujące zna-
czenie ma miejsce zamieszkania lub siedziba podmiotu, który dokonuje trans-
misji internetowej. Zasada ustanowiona w tej dyrektywie może mieć znaczenie
dla dalszego rozwoju handlu elektronicznego w Unii Europejskiej. W prawie
polskim nie wprowadzono jednak tej zasady, mimo implementacji dyrekty-
wy o handlu elektronicznym, chociaż w innych państwach członkowskich
taka implementacja nastąpiła. Przepis art. 3 dyrektywy o handlu elektronicz-

handel

elektroniczny

251

nym stanowi, że usługi społeczeństwa informacyjnego podlegają ocenie na
podstawie prawa krajowego, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorcy.
Usługami społeczeństwa informacyjnego są usługi dostarczane na odległość,
świadczone zazwyczaj za wynagrodzeniem i na indywidualne zamówienie
odbiorcy usług. Zatem chodzi tu także o usługi świadczone na podstawie za-
wartej umowy elektronicznej. Dyrektywa określa dwa składniki tej zasady:
skierowany do władz państwa pochodzenia usługodawcy obowiązek kontroli
jego działań oraz skierowany do państwa odbioru zakaz dyskryminacji zagra-
nicznych usług. Siedziba przedsiębiorcy, w rozumieniu art. 2 lit. c dyrektywy,
znajduje się tam, gdzie usługodawca faktycznie prowadzi działalność, wy-
korzystując stałe przedsiębiorstwo założone na czas nieokreślony. Ta zasada
wynika z jednej z podstawowych wolności Wspólnot Europejskich, a miano-
wicie swobody przepływu usług. Dyrektywa nie przesądziła jednak kwestii,
czy należy zaimplementować tę zasadę do prawa krajowego państw człon-
kowskich. Istnieją zresztą wątpliwości, czy zasada państwa pochodzenia doty-
czy jedynie wskazania prawa właściwego dla zobowiązań umownych, czy też
odnosi się także do zobowiązań pozaumownych. D. Kot twierdzi, że zasada
ta do tych ostatnich się nie odnosi (D. Kot, Dyrektywa Unii Europejskiej o handlu
elektronicznym i jej implikacje dla prawa cywilnego, KPP 2001, z. 1, s. 62). Przepis
art. 3 dyrektywy o handlu elektronicznym ma na celu zapewnienie stosowa-
nia zasady swobody przepływu usług społeczeństwa informacyjnego. Pań-
stwo pochodzenia usługi ma obowiązek zapewnienia kontroli nad usługami,
które są transmitowane przez przedsiębiorców mających miejsce zamieszka-
nia lub siedzibę na jego terytorium. Kontrola ta dotyczy zgodności usług spo-
łeczeństwa informacyjnego z przepisami prawa krajowego i wspólnotowego.
Kwestia ta wynika także z pkt 22 preambuły do dyrektywy, który wskazuje, że
usługi społeczeństwa informacyjnego winny być nadzorowane w taki sposób,
aby zapewniona była skuteczna ochrona interesu publicznego. Komisja Eu-
ropejska w oficjalnej interpretacji art. 3 ust. 2 dyrektywy stwierdza, że zasada
państwa pochodzenia ma na celu zapewnienie swobodnego, ograniczonego
jedynie wyjątkami wskazanymi w aneksie, dostępu usługodawców w zakresie
usług społeczeństwa informacyjnego z jednego państwa członkowskiego do
drugiego. Ma to na celu wykluczenie oceniania przez państwo członkowskie
odbioru usługi przydatności takich usług na jego terytorium.

Zasada państwa pochodzenia ma szeroki zakres. Odnosi się ona do prze-

pisów zarówno prywatnego, jak i publicznego prawa państwa pochodzenia
usługi. W przypadku prawa cywilnego należy ją stosować zarówno wobec
usług społeczeństwa informacyjnego świadczonych na podstawie umowy,
jak i do zobowiązań pozaumownych. W pojęciu usług społeczeństwa infor-
macyjnego mieszczą się także informacje handlowe i dlatego zasada państwa
pochodzenia ich dotyczy (M. Świerczyński, Jurysdykcja krajowa a prawo właś-
ciwe w Internecie (w:) Prawo Internetu, Warszawa 2004, s. 151). Należy uznać,
że w art. 3 dyrektywy o handlu elektronicznym prawidłowo wskazano kry-
terium siedziby przedsiębiorstwa usługodawcy w znaczeniu funkcjonalnym.
Nie jest bowiem istotne to, gdzie znajdują się urządzenia techniczne służące

252

do transmisji usług społeczeństwa informacyjnego, lecz to, gdzie ma siedzibę
przedsiębiorstwo usługodawcy. Na przykład przeniesienie serwera do innego
państwa niż miejsce prowadzenia działalności przez przedsiębiorcę nie spo-
woduje zmiany prawa właściwego dla oceny świadczonych usług. Dyrektywa
przewiduje jednak w pkt 57 preambuły istotny wyjątek od zasady państwa
pochodzenia, dotyczący siedziby przedsiębiorstwa usługodawcy. Chodzi o sy-
tuację, w której przedsiębiorca ma siedzibę w jednym państwie członkowskim,
a świadczy usługi — w całości lub w przeważającej części — w innym. Gdyby
rygorystycznie stosować zasadę państwa pochodzenia, należałoby przyjąć, że
usługi te podlegają państwu pochodzenia, mimo że ich związek z państwem
pochodzenia jest mały. Zatem pkt 57 preambuły do dyrektywy zapewnia wła-
dzom państwa członkowskiego prawo podjęcia odpowiednich środków prze-
ciwko takiemu przedsiębiorcy.

Wyjątkami od zasady państwa pochodzenia są: swoboda wyboru prawa

właściwego dla zobowiązań wynikających z zawartych umów o świadczenie
usług społeczeństwa informacyjnego, zobowiązań umownych zawieranych
przez przedsiębiorcę z konsumentem, wymogów formalnych dotyczących
umów mających za przedmiot nieruchomości, a także dopuszczalności prze-
syłania niezamawianych przekazów komercyjnych za pomocą poczty elektro-
nicznej (spamming). W przypadku umów konsumenckich w obrębie Unii Eu-
ropejskiej (starych członków) nadal będzie obowiązywała regulacja kolizyjna
konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla umownych stosunków zobo-
wiązaniowych, a w szczególności jej art. 5. Wyjątek od zasady państwa pocho-
dzenia dotyczy jedynie przepisów prawa prywatnego, regulujących ochronę
praw konsumentów. W przypadku innych regulacji konsumenckich, mających
swe źródło w prawie publicznym czy karnym, zasada państwa pochodzenia
nadal jest wiążąca. Chodzi tu o przepisy dotyczące na przykład zakazu rekla-
my, oznaczenia towarów. Punkt 55 preambuły stanowi bowiem, że celem tego
wyjątku jest zapewnienie ochrony konsumenta, wynikającej z bezwzględnie
obowiązujących przepisów państwa, w którym konsument ma miejsce zwyk-
łego pobytu. Powstaje wątpliwość, czy określone uprawnienia konsumenta
podlegają ochronie na podstawie umowy czy też innych regulacji (należących
do prawa publicznego). W tym zakresie pkt 56 preambuły do dyrektywy sta-
nowi, że zobowiązania umowne dotyczące umów konsumenckich powinny
być interpretowane jako obejmujące informacje o istotnych postanowieniach
treści umowy, włączając w to prawa konsumenta, które mają rozstrzygający
wpływ na decyzję w sprawie zawarcia umowy. Wyjątek ten dotyczy przede
wszystkim obowiązków informacyjnych usługodawcy. Podzielam zapatry-
wanie, że wprowadzanie takiej regulacji w dyrektywie o handlu elektronicz-
nym nie było potrzebne — bowiem już w dyrektywie 97/7/WE szczegółowo
uregulowano obowiązki przedsiębiorcy dotyczące informowania konsumenta
w przypadku umowy zawieranej na odległość.

Przepis art. 3 ust. 4 dyrektywy przyznaje państwom członkowskim, pod

pewnymi warunkami, uprawnienie wyłączenia określonych usług spod zasa-
dy państwa pochodzenia. Chodzi tu o możliwość stosowania środków kontroli

253

państwowej wobec usług transmitowanych z innego państwa członkowskie-
go. Mogą one jednak być stosowane tylko w razie naruszenia albo istotnego
zagrożenia naruszenia przez usługi następujących celów:

− ochrony porządku publicznego,

− ochrony zdrowia publicznego,

− ochrony bezpieczeństwa publicznego,

− ochrony konsumenta.

Środki ochronne muszą być proporcjonalne w stosunku do chronionego

interesu i nie mogą mieć charakteru dyskryminującego.

Nie jest jasne, jaki charakter ma zasada państwa pochodzenia wyrażo-

na w art. 3 dyrektywy. Niewiele więcej można ustalić, bazując na treści uza-
sadnienia tej dyrektywy. Uzasadnienie zawiera bowiem jedynie wskazanie,
że art. 3 nie ma na celu wyłączenia konwencji rzymskiej o prawie właściwym
dla umownych stosunków zobowiązaniowych. Dodatkowo wątpliwości po-
głębia art. 1 ust. 4 dyrektywy, który stanowi, że nie ustanawia ona nowych
norm prawa prywatnego międzynarodowego ani nie dotyczy jurysdykcji są-
dowej. Podobne twierdzenie znalazło się w pkt 23 preambuły do tej dyrektywy
i dlatego można sądzić, że dyrektywa nie miała na celu tworzenia norm koli-
zyjnych; a więc zasada państwa pochodzenia nie ma charakteru kolizyjnego.
Mimo to w doktrynie europejskiej rozpoczęła się dyskusja na temat charakteru
prawnego zasady państwa pochodzenia w zestawieniu z prawem prywatnym
międzynarodowym. Niektórzy autorzy przyjmują, że zasada państwa pocho-
dzenia jest niezależną regułą kolizyjną o charakterze ogólnym, która może być
wyłączona przez szczególne normy kolizyjne odnoszące się do konkretnych
zagadnień (M. Świerczyński, Jurysdykcja krajowa..., s. 151).

Konsekwencją przyjęcia takiego poglądu jest niewielkie znaczenie prak-

tyczne zasady państwa pochodzenia, ponieważ każde państwo członkowskie
ma własne normy kolizyjne, wyłączające w tym zakresie stosowanie zasady.
Przy tym w przypadku zobowiązań umownych wyłączenie to następowało-
by na podstawie przepisów konwencji rzymskiej, obowiązującej we wszyst-
kich państwach członkowskich Unii Europejskiej sprzed rozszerzenia z 2004 r.
Zasada państwa pochodzenia pełniłaby swoją funkcję jedynie w stosunku do
przepisów prawa publicznego, a zatem tych, które nie podlegają rozgranicze-
niu w oparciu o normy kolizyjne.

Drugie stanowisko także bazuje na założeniu, że zasada państwa po-

chodzenia stanowi normę kolizyjną, jednak z tym zastrzeżeniem, iż norma
ta wskazuje jedynie właściwość prawa państwa pochodzenia w zakresach
określonych w dyrektywie. Jest to zatem tzw. norma kolizyjna jednostron-
na, ponieważ wyznacza ona jedynie właściwość prawa państwa pochodze-
nia usługi społeczeństwa informacyjnego. Konsekwencją przyjęcia tej zasady
byłoby wyłączenie stosowania innych norm kolizyjnych. Należy zauważyć,
że ta norma kolizyjna nie odnosi się do zasad konkurencji, lecz tylko do zo-
bowiązań umownych. Jedynie zakwalifikowanie tej zasady jako normy koli-
zyjnej pozwoli na realizację celu dyrektywy, a mianowicie poddanie usługi

254

społeczeństwa informacyjnego prawu państwa pochodzenia usługi, czyli sie-
dziby usługodawcy.

Trzeci pogląd opiera się na założeniu, że zasada państwa pochodzenia

nie ma zakresu prywatnoprawnego, czyli dotyczy jedynie prawa publicznego.
Z tego powodu nie może być w ogóle rozpatrywana jako nowa norma kolizyjna
prawa prywatnego międzynarodowego. Przyjęcie tej koncepcji spowodowało-
by istotne ograniczenie oddziaływania art. 3 dyrektywy o handlu elektronicz-
nym jedynie do instrumentów ochrony publicznoprawnej (M. Świerczyński,
Jurysdykcja krajowa..., s. 157).

W końcu można także uznać, że przepis art. 3 dyrektywy o handlu elek-

tronicznym nie stanowi normy kolizyjnej, lecz jest tzw. wskazaniem mate-
rialnoprawnym. Przepis ten odsyła bowiem bezpośrednio do norm prawa
merytorycznego państwa pochodzenia (D. Kot, Dyrektywa Unii Europejskiej...,
s. 62; więcej o odesłaniu materialnoprawnym: M. Pazdan, Materialnoprawne
wskazanie..., s. 105–117).

Wydaje się, że nie mamy do czynienia z normą kolizyjną. Przepis art. 3

dyrektywy nie jest bowiem bezpośrednio skuteczny w relacji poziomej. Do-
piero po implementacji tego przepisu do prawa krajowego poszczególnych
państw członkowskich norma ta zyska charakter normy kolizyjnej. Nie moż-
na odczytać intencji twórców dyrektywy inaczej. W moim przekonaniu art. 3
dyrektywy stanowi zobowiązanie państw członkowskich do ustanowienia
w swoich porządkach krajowych normy kolizyjnej jednostronnej, czyli takiej,
która wyznacza właściwość tylko jednego państwa. W omawianym przypad-
ku będzie to prawo państwa, w którym ma siedzibę usługodawca usług spo-
łeczeństwa informacyjnego, czyli prawo państwa pochodzenia usługi. W tym
zakresie uważam, że pogląd M. Świerczyńskiego jest właściwy. Można jedynie
zgłosić pewne wątpliwości, czy norma ta wyłącza możliwość wybrania przez
strony kontraktu prawa właściwego dla zobowiązania mającego za przed-
miot usługę społeczeństwa informacyjnego. Wydaje się, że nie, ponieważ wy-
bór prawa właściwego dla zobowiązań umownych jest podstawową zasadą
poszukiwania prawa właściwego dla tych zobowiązań. Wybór prawa wyni-
ka z zasady swobody umów i nie ma żadnych przesłanek, aby w przypadku
umów elektronicznych, mających za przedmiot usługi społeczeństwa infor-
macyjnego, pozbawiać strony możliwości samodzielnego kształtowania swych
praw i obowiązków także przez wybór prawa. Nie można również zarzu-
cać takiej intencji autorom tej dyrektywy. Przeciwnie, celem dyrektywy było
stworzenie takich reguł, które zapewniałyby realizację podstawowej swobody
Wspólnot Europejskich, czyli swobody przepływu usług. Ta swoboda jest re-
alizowana także przez umowy, a ich fundamentem jest z kolei zasada swobo-
dy umów.

Nie wiadomo też, czy przepis art. 3 dyrektywy nie ogranicza swobody

wyboru prawa właściwego dla umów z udziałem konsumentów, skoro zasada
państwa pochodzenia, wymieniona w art. 3, ma charakter generalny. Jednak
pkt 55 preambuły do dyrektywy stanowi, że dyrektywa nie wpływa na pra-
wo właściwe dla zobowiązań umownych, odnoszących się do umów konsu-

255

menckich. Dyrektywa nie może pozbawiać konsumenta ochrony zapewnionej
mu przez bezwzględnie wiążące przepisy dotyczące zobowiązań umownych
prawa państwa członkowskiego, w którym konsument ma miejsce zwykłego
pobytu. Należy zauważyć, że zapis ten z jednej strony wprowadza regułę ko-
lizyjną — łącznik miejsca zwykłego pobytu konsumenta, a z drugiej stanowi
wyraźnie, iż dyrektywa nie ma wpływu na prawo właściwe dla umów konsu-
menckich. Z tego względu należy uznać, że zasada państwa pochodzenia nie
odnosi się w ogóle do umów z udziałem konsumentów, czyli B2C, przynajmniej
jeśli chodzi o ochronę konsumenta wynikającą z prawa prywatnego.

7. Ustawa z dnia 27 lutego 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży

konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. Nr 141, poz. 1176)

Ustawa ta zaimplementowała do prawa polskiego dyrektywę 1999/44/WE

w sprawie określonych aspektów sprzedaży i gwarancji na dobra konsump-
cyjne. Z przepisu art. 11 tej ustawy wynika, że unormowanych w niej upraw-
nień nie można wyłączyć ani ograniczyć w umowie zawartej przed zawia-
domieniem sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową.
W szczególności nie można tego dokonać przez oświadczenie kupującego, że
wie o wszelkich niezgodnościach towaru z umową, ani przez wybór prawa
obcego. Celem takiej regulacji była implementacja art. 7 ust. 1 zdanie pierw-
sze oraz ust. 2 dyrektywy. Przepis dyrektywy stanowi jednak, że konsumenta
nie wiążą żadne warunki umowne ani uzgodnienia, które bezpośrednio bądź
pośrednio znoszą lub ograniczają prawa z niej wynikające, dokonywane ze
sprzedawcą, zanim niezgodność z umową zostanie mu zgłoszona.

sprzeda¿
konsumencka

256

Rozdzia³ pi¹ty

EUROPEJSKIE MIÊDZYNARODOWE PRAWO

UPAD£OŚCIOWE

1. Uwagi wstêpne

Międzynarodowe postępowanie upadłościowe było przez długi okres na

uboczu zainteresowań nauki prawa prywatnego międzynarodowego i między-
narodowego postępowania cywilnego. Ostatnio jednak sytuacja zasadniczo się
zmieniła. Obserwuje się dużą aktywność w tworzeniu rozwiązań mających na
celu ujednolicenie prawa w tym obszarze w wymiarze międzynarodowym i re-
gionalnym. Na uwagę zasługuje opracowany przez American Bar Association
w 1998 r. projekt ustawy modelowej (Model International Insolvency Coope-
rations Act, MIICA), którego założenia zostały oparte na amerykańskim Ban-
krupty Code. Żadne z państw nie przyjęło jednak tych rozwiązań (W. Klyta,
Europejskie międzynarodowe prawo upadłościowe, Rejent 2004, nr 3–4, s. 164, który
cytuje pracę: F.F. Powers, The Model International Insolvency Co–operations Act:
A Twentieth First Century Proposal for International Insolvency Cooperations (w:)
J. Ziegel, Current Developments in International and Comparative Law Corporate
Insolvency Law, Oxford 1994, s. 687–700).

Prace nad ujednoliceniem prawa upadłościowego podejmował również

Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy, ale one także nie przy-
niosły zamierzonego rezultatu (W. Klyta, Europejskie międzynarodowe prawo...,
s. 165). Duże znaczenie natomiast dla ujednolicenia prawa upadłościowego
ma prawo modelowe UNCITRAL z 15 grudnia 1997 r. Zostało ono przyjęte
przez Meksyk, Erytreę, RPA, Jugosławię i Czarnogórę. Na tym prawie wzoru-
je się także Wielka Brytania, Japonia, Nowa Zelandia i Polska (ustawa z dnia
28 lutego 2003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. Nr 60, poz. 535).
Istotne jest również rozporządzenie Rady Wspólnot z 29 maja 2000 r. o między-
narodowym postępowaniu upadłościowym. Rozporządzenie jest efektem wie-
loletnich prac nad stworzeniem regulacji międzynarodowego postępowania
upadłościowego w Unii Europejskiej, a wcześniej Wspólnot Europejskich.

Już 23 listopada 1995 r. podpisano konwencję o postępowaniach upad-

łościowych, ale dokument ten nie wszedł w życie z powodu nieratyfikowania

geneza

257

go przez Wielką Brytanię. Dopiero w 1999 r. powołano grupę ad hoc (złożoną
zresztą z twórców powyższej konwencji), która zajęła się wprowadzaniem jej
w życie. Niemcy i Finlandia zaproponowały, aby zamiast konwencji dotyczącej
międzynarodowego prawa upadłościowego wydać rozporządzenie.

Dnia 29 maja 2000 r. Rada wydała rozporządzenie 1346/2000 o międzyna-

rodowym postępowaniu upadłościowym. Rozporządzenie to weszło w życie
31 maja 2002 r., a podstawę jego wydania stanowiły przepisy art. 61 lit. c, art.
65 i 67 traktatu amsterdamskiego.

Zasięg terytorialny tego rozporządzenia obejmuje wszystkie państwa

członkowskie z wyjątkiem Danii. Nie jest to obszerny akt, jak na jego zakres,
składa się bowiem z 47 artykułów wyodrębnionych w pięciu rozdziałach
(przepisy ogólne, uznanie postępowań upadłościowych, wtórne postępowa-
nie upadłościowe, zawiadamianie wierzycieli i zgłaszanie ich wierzytelności,
przepisy przejściowe i końcowe). Ponadto rozporządzenie zawiera preambuły
oraz trzy załączniki: A — w którym zamieszczono wykaz postępowań upadłoś-
ciowych w rozumieniu art. 1 ust. 1, B — w którym zamieszczono wykaz postę-
powań upadłościowych o charakterze likwidacyjnym, o których mowa w art.
2 lit. c, oraz C — w którym zawarta została lista podmiotów, które mogą pełnić
obowiązki zarządców zgodnie z art. 2 lit. b. Z chwilą przystąpienia Polski do
Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) akt ten zaczął obowiązywać także w Polsce.

Należy stwierdzić, że rozporządzenie mimo jego tytułu nie tworzy ujed-

noliconych reguł merytorycznych czy procesowych, dotyczących międzyna-
rodowego postępowania upadłościowego. Nadal postępowanie upadłościowe
podlega wyłącznej regulacji prawa wewnętrznego poszczególnych państw
członkowskich. Rozporządzenie zajmuje się natomiast sytuacjami, gdy skutki
niewypłacalności dłużnika wykraczają poza granice jednego kraju (na przy-
kład z uwagi na prowadzenie przez dłużnika działalności gospodarczej w wię-
cej niż jednym państwie, położenie majątku dłużnika w więcej niż jednym
państwie czy domicyl wierzycieli w więcej niż jednym państwie). Jest to tzw.
upadłość transgraniczna.

Jak wskazuje się w literaturze, upadłość transgraniczna wywołuje sze-

reg problemów, takich jak: jurysdykcja sądów poszczególnych państw, skutki
upadłości dłużnika w jednym państwie dla jego sytuacji w innym państwie,
skutki ustanowienia syndyka w jednym państwie dla możliwości dokonywania
przez niego działań w innym państwie, zagadnienie, czy skład masy upadłości
powinien obejmować majątek dłużnika w państwie ogłoszenia upadłości czy
także w innych państwach, oraz jakie prawo jest właściwe dla oceny stosun-
ków prawnych, których stroną jest upadły, oraz praw podmiotowych przysłu-
gujących mu za granicą (W. Siedlecki, glosa do wyroku Sądu Wojewódzkiego
w Gdańsku z 29 lipca 1959 r.,179/59, OSPiKA 1960, poz. 178). Oczywiście każde
prawo wewnętrzne zawiera normy mające na celu rozwiązywanie tego rodza-
ju zagadnień, ale skutki stosowania tych norm mogą dotyczyć jedynie danego
państwa. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze
także zawiera takie przepisy, nie określa jednak skutków ogłoszenia upadłości
powstających w innych państwach. W związku z tym regulacje krajowe, i tak

zakres
podmiotowy

258

czyni też polskie prawo upadłościowe i naprawcze, stosują w takich wypad-
kach zasadę terytorialności, zgodnie z którą skutki ogłoszenia upadłości ogra-
niczają się do terytorium państwa, w którym ogłoszono upadłość — czyli na
przykład masa upadłości obejmuje tylko majątek położony w kraju wszczęcia
postępowania upadłościowego. Tak też uregulowano tę kwestię w starym pra-
wie upadłościowym (M. Allerhand, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa
1991). Jakkolwiek przyjmowano w doktrynie pogląd, że ogłoszenie upadłości
za granicą nie wywiera skutków na obszarze Polski, to jednak SN w wyroku
z 3 czerwca 1987 r. (ICR 129/87, PiP 1989, z. 7, s. 147 z glosą M. Tomaszewskie-
go) opowiedział się za skutecznością ogłoszenia upadłości za granicą także
w Polsce (zasada uniwersalności).

Zasada uniwersalności jest przeciwieństwem zasady terytorialności. Za-

kłada ona, że masa upadłości obejmuje majątek dłużnika położony w państwie,
w którym ogłoszono upadłość, oraz w każdym innym. Istnieje także koncep-
cja mieszana, ograniczająca majątek wchodzący w skład masy upadłości do
ruchomości, wierzytelności i praw położonych w państwie ogłoszenia upad-
łości oraz tylko ruchomości i praw (bez wierzytelności) położonych w innych
państwach (J. Brol, Z problematyki międzynarodowych aspektów upadłości i postę-
powania upadłościowego, PPG 1998, nr 12, s. 14).

Można oczywiście wprowadzić w prawie krajowym, zgodnie z zasadą

uniwersalności, zasadę, że upadłość dokonana w jednym państwie stanie się
skuteczna w innym, ale jedynie umowy międzynarodowe lub inne akty o cha-
rakterze międzynarodowym (na przykład rozporządzenie UE) mogą doprowa-
dzić do jej pełnej realizacji. Jednak przyjęcie w prawie krajowym rozwiązania
o bezpośrednim czy pośrednim (przez uznanie zagranicznej upadłości przez
sąd) uznaniu nie gwarantuje wzajemności w innych państwach. Dlatego na
przykład art. 385 i in. p.u.n. wymagają uznania przez polski sąd zagranicz-
nego postępowania upadłościowego i w takim wypadku upadłość ogłaszana
w Polsce wywrze analogiczne skutki także za granicą (F. Zedler (w:) A. Jakube-
cki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2002, s. 975).
Jednak założenie to nie musi być zrealizowane wobec tego, że art. 393 p.u.n.
nie przewiduje przesłanki wzajemności dla uznania zagranicznego postępo-
wania upadłościowego (A. Jakubecki, O naturze głównego i terytorialnego postę-
powania upadłościowego w prawie upadłościowym Unii Europejskiej (w:) Rozprawy
prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło,
W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005, s. 613).

Motywy przyjęcia rozporządzenia zostały wyjaśnione w preambule. Za-

uważono, że skoro działalność przedsiębiorstw wykracza poza granice jednego
państwa, to ich niewypłacalność może w równym stopniu dotyczyć wierzycieli
z różnych państw członkowskich, w których prowadziły działalność, i dlatego
wywiera negatywny wpływ na funkcjonowanie wspólnego rynku.

Zatem do zapewnienia prawidłowego funkcjonowania wspólnego rynku

konieczne było opracowanie we Wspólnotach jednolitych reguł upadłościo-
wych. Niezbędne było stworzenie bariery dla przenoszenia majątku z jednego
państwa członkowskiego do drugiego w celu poprawienia sytuacji prawnej

zasada

uniwersalności

259

na wypadek ogłoszenia upadłości. Uznano bowiem, że te cele nie będą mogły
być osiągnięte dzięki regulacjom zawartym w prawie krajowym poszczegól-
nych państw członkowskich.

2. Zakres zastosowania

Rozporządzenie dotyczy postępowań upadłościowych, przez które ro-

zumie się według art. 1 ust. 1 zbiorowe postępowania związane z niewypła-
calnością, powodujące całkowitą lub częściową utratę przez dłużnika prawa
zarządu i rozporządzania swym majątkiem oraz powołanie zarządcy. Należy
zaznaczyć, że pojęcie „postępowanie upadłościowe” znane prawu polskiemu
nie pokrywa się wyraźnie z podobnymi pojęciami znanymi prawu angielskie-
mu (insolvency proceedings) i niemieckiemu (Insolvenzverfahren). Obecnie postę-
powanie upadłościowe oznacza w prawie polskim zarówno postępowanie
zmierzające do likwidacji majątku dłużnika, jak i takie, które ma na celu za-
warcie układu. Przesłanką kwalifikacji tego postępowania jako upadłościowe-
go jest według rozporządzenia niewypłacalność dłużnika. Niewypłacalność
zaś podlega ocenie przez prawo wewnętrzne danego państwa członkowskie-
go, którego sąd bada przesłanki upadłości dłużnika. A zatem rozporządzenie
nie wprowadza jednolitego określenia pojęcia „niewypłacalność”. W związku
z tym na tle prawa polskiego formułowana jest wątpliwość, czy postępowanie
naprawcze może być traktowane jako postępowanie upadłościowe według
art. 1 ust. 1 rozporządzenia, skoro art. 494 ust. 1 p.u.n. nie przewiduje „niewy-
płacalności” jako przesłanki wszczęcia tego rodzaju postępowania. Przesłanką
jest bowiem samo zagrożenie niewypłacalnością.

„Postępowanie zbiorowe” (collective) można ujmować w znaczeniu nada-

nym mu przez art. 1 p.u.n., który mówi o wspólnym dochodzeniu roszczeń.
Rozporządzenie nie ma zatem zastosowania do postępowań wszczynanych
jedynie w interesie jednego wierzyciela (na przykład postępowania egzeku-
cyjnego).

Utrata przez dłużnika prawa rozporządzania swym majątkiem jest ko-

lejnym elementem definicji postępowania upadłościowego według rozpo-
rządzenia, chociaż użyte w polskim tekście sformułowanie „zajęcie majątku
dłużnika” nie jest precyzyjne. Nawiązuje ono bowiem do pojęcia znanego
z postępowania egzekucyjnego (art. 845 § 1, art. 881 § 1 i in. k.p.c.), które nie
zawsze oznacza spowodowanie utraty zarządu nad rzeczą (na przykład art.
848 w zw. z art. 855 § 1 k.p.c.; tak A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 615).
Stąd też sformułowanie „zajęcie majątku”, użyte w polskim tekście rozporzą-
dzenia, należy rozumieć w innym znaczeniu niż nadawane przez prawo po-
stępowania cywilnego. Winno ono być rozumiane jako utrata przez dłużnika
prawa zarządu i rozporządzania swoim majątkiem.

Należy w końcu zwrócić uwagę, że zawarta w art. 1 ust. 1 definicja postę-

powania upadłościowego nie zawiera przesłanki likwidacji majątku dłużnika,
stąd też wydaje się, że takim postępowaniem może być zarówno postępowanie

zakres
zastosowania

postêpowanie
zbiorowe

260

upadłościowe w celu likwidacji majątku, jak i otwarte w celu zawarcia ukła-
du, a nawet naprawcze (z wcześniejszym zastrzeżeniem — tak M. Glicz, Prawo
upadłościowe Unii Europejskiej, PPH 2003, nr 11, s. 29, W. Klyta, Europejskie między-
narodowe prawo..., s. 170 i A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 616). Jakkolwiek
z oczywistych względów załącznik A do rozporządzenia nie zawiera nazw pol-
skich postępowań upadłościowych (rozporządzenie przyjęto w 2000 r., czyli
przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej), to jednak postępowanie
upadłościowe uregulowane w prawie upadłościowym i naprawczym odpowia-
da cechom postępowania wskazanego w art. 1 ust. 1 rozporządzenia. Z art. 1
ust. 1 p.u.n. wynika bowiem, że dotyczy ono jedynie sytuacji wspólnego (kolek-
tywnego) dochodzenia roszczeń wierzycieli. Następnie art. 75 ust. 1 p.u.n. sta-
nowi, że z chwilą ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upad-
ły traci prawo zarządu oraz możliwość korzystania i rozporządzania mieniem
wchodzącym w skład masy upadłości. Z mocy art. 156 ust. 1 p.u.n. syndyk
staje się zarządcą majątkowym. W przypadku ogłoszenia upadłości z możli-
wością zawarcia układu albo ustanawia się zarządcę (art. 76 ust. 1 p.u.n.), co
powoduje utratę prawa zarządu przez upadłego, albo zarząd pozostaje w rę-
kach upadłego, ale może on go wykonywać pod kontrolą nadzorcy sądowe-
go (art. 76 ust. 1). Wydaje się, że sformułowaniu art. 1 ust 1. rozporządzenia
o „częściowej utracie zarządu” odpowiada ta ostatnia sytuacja. I w końcu, po-
jęciu „zarządca” odpowiada pojęcie polskiego syndyka, zarządcy masy upad-
łości i nadzorcy sądowego w rozumieniu polskiego prawa upadłościowego.

Zakres podmiotowy rozporządzenia został wyznaczony na podstawie

prawa państwa członkowskiego, w którym otwarto postępowanie upadłoś-
ciowe (lex fori concursus).

W art. 1 ust. 1 rozporządzenia wyłączono jednak z jego zastosowania

postępowanie upadłościowe dotyczące: zakładów ubezpieczeń, instytucji kre-
dytowych, przedsiębiorstw inwestycyjnych świadczących usługi obejmujące
przechowywanie środków pieniężnych oraz papierów wartościowych osób
trzecich, a także przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania. Wyłączenie to
zostało spowodowane odrębnym uregulowaniem kwestii międzynarodowe-
go postępowania upadłościowego wobec tych kategorii podmiotów. W od-
niesieniu do instytucji kredytowych wydano dyrektywę Parlamentu Europej-
skiego i Rady 2001/24/WE z 4 kwietnia 2001 r. o sanacji i likwidacji instytucji
kredytowych (Dz. Urz. WE L 125/15 z 5.05.2001). Jeśli zaś chodzi o instytucje
ubezpieczeniowe, to uregulowania dotyczące ich upadłości znalazły się w dy-
rektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/17/WE z 19 marca 2001 r. o sa-
nacji i likwidacji przedsiębiorstw ubezpieczeniowych (Dz. Urz. WE L 110/28
z 20.04.2001). W prawie polskim przepisy zawarte w tych dyrektywach im-
plementowano w art. 451–470 p.u.n., dotyczących postępowań upadłościo-
wych prowadzonych wobec banków, instytucji kredytowych i ich oddziałów,
a art. 481 i 482 p.u.n. nakazują odpowiednie stosowanie zasad dotyczących
transgranicznych upadłości banków do postępowań prowadzonych wobec
zakładów ubezpieczeniowych (A. Jakubecki (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Pra-
wo upadłościowe..., s. 1127).

wy³¹czenia

stosowania

261

3. Postêpowanie g³ówne

Na podstawie przepisów rozporządzenia można wywnioskować, że ist-

nieją dwa podstawowe postępowania upadłościowe. Postępowanie główne,
uregulowane w art. 3 rozporządzenia, ma charakter uniwersalny, ponieważ
obejmuje majątek dłużnika znajdujący się we wszystkich państwach człon-
kowskich Unii Europejskiej. Natomiast postępowanie terytorialne (termin pro-
ponowany przez A. Jakubeckiego, O naturze głównego..., s. 617) polega na tym,
że jego skutki ograniczają się do terytorium państwa członkowskiego, w któ-
rym ogłoszono upadłość.

Jurysdykcję w sprawach dotyczących wszczęcia postępowania upadłoś-

ciowego (czyli w sprawach o ogłoszenie upadłości) mają sądy państwa człon-
kowskiego, w którym znajduje się ośrodek głównych interesów dłużnika (art. 3
ust. 1). I właśnie ten przypadek postępowania oznacza się terminem głównego
postępowania upadłościowego. Jednocześnie jurysdykcję w sprawach doty-
czących dłużnika mają także sądy państwa członkowskiego, w którym dłużnik
wykonuje działalność gospodarczą, wykorzystując zasoby ludzkie i materia-
łowe, o ile nie ma ona tymczasowego charakteru (art. 3 ust. 2 w zw. z art. 2).
W polskim tekście rozporządzenia użyte jest dla tego przypadku określenie
„oddział na terytorium państwa członkowskiego” (inne niż „główny ośrodek
jego działalności”), mimo że w angielskim i niemieckim tekście mówi się raczej
o miejscu prowadzenia przedsiębiorstwa (establishment i Niederlassung — tak
zasadnie zauważa A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 617).

Pojęcie „działalność gospodarcza” należy rozumieć szeroko jako działal-

ność handlową, przemysłową, zawodową, a także ogólne działania dłużnika
w charakterze konsumenta (W. Klyta, Europejskie międzynarodowe prawo..., s. 174;
M. Glicz, Prawo upadłościowe..., s. 29).

Jednocześnie można zauważyć, że na podstawie rozporządzenia nie moż-

na wszcząć postępowania upadłościowego, jeżeli dłużnik nie prowadzi dzia-
łalności gospodarczej w państwie członkowskim, nawet jeżeli tam znajduje
się jego majątek, o ile w innym z państw członkowskich ma on ośrodek swych
głównych interesów (A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 617).

W końcu należy stwierdzić, że termin „postępowanie główne” został

użyty w preambule do rozporządzenia (motywy 17, 18 i 20) i jest używany
w polskiej literaturze (A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 617; W. Klyta, Eu-
ropejskie międzynarodowe prawo..., s. 172; M. Glicz, Prawo upadłościowe..., s. 29;
J. Gierus, R. Jański, Polskie międzynarodowe postępowanie upadłościowe w świetle
regulacji Unii Europejskiej, Palestra 2003, z. 13, s. 98).

Istnieje natomiast wątpliwość co do terminu używanego dla nazwania

postępowania, o którym mowa w art. 3 ust. 2 rozporządzenia. Na przykład
W. Klyta używa nazwy „postępowanie szczególne” (W. Klyta, Europejskie mię-
dzynarodowe prawo..., s. 175), a A. Jakubecki — „postępowanie terytorialne”
(A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 613 i n.). Skoro bowiem polski tekst
rozporządzenia nie używa (w odróżnieniu od tekstu niemieckiego) terminu
„postępowanie szczególne”, to lepiej oddaje sens tego postępowania nazwa

postêpowanie
g³ówne

jurysdykcja

postêpowanie

szczególne

a postêpowanie

terytorialne

262

„postępowanie terytorialne” (tak w angielskiej wersji rozporządzenia), mimo
że polski tekst rozporządzenia używa z kolei pojęcia „postępowanie uboczne”
(motyw 22 preambuły i art. 3 ust. 4). Terminem tym posługuje się zresztą art. 304
ust. 1 pkt 4 p.u.n. Jednak posłużenie się nazwą „postępowanie uboczne” wska-
zuje, że tworzy się ono zawsze obok postępowania głównego, co nie zawsze
będzie prawdą. Stąd też właściwsza jest nazwa „postępowanie terytorialne”,
gdyż jest ono ograniczone do majątku dłużnika położonego tylko w jednym
państwie członkowskim, w którym sąd ogłosił upadłość dłużnika.

Wracając do określenia „postępowanie główne”, należy wskazać, że roz-

porządzenie nie definiuje na potrzeby art. 3 ust. 1 pojęcia „ośrodek głównych
interesów dłużnika”. W związku z tym przyjmuje się w doktrynie, że cho-
dzi tu o poszukiwanie łącznika najściślejszego związku upadłości dłużnika
z określonym państwem członkowskim. Ośrodek ten powinien znajdować
się w państwie, w którym dłużnik prowadzi działalność i ma trwały majątek.
Ułatwi to ustalenie prawa państwa, któremu podlega postępowanie; zazwyczaj
to w tym państwie położony jest majątek dłużnika i zamieszkują jego wierzy-
ciele. Pojęcie „interesy” oznacza, jak już wyżej wskazano, każdą działalność
dłużnika, także konsumencką, chociaż oczywiście chodzić tu będzie o cel go-
spodarczy (W. Klyta, Europejskie międzynarodowe prawo..., s. 174). W literaturze
obcej jest sporne, czy w przypadku osób fizycznych „ośrodek interesów” po-
winien się znajdować w miejscu zamieszkania czy jedynie zwykłego poby-
tu (W. Klyta, Europejskie międzynarodowe prawo..., s. 174–175, który przywołuje
S. Leibla i A. Standingera, opowiadających się na tle motywu 13 preambuły
za kryterium zwykłego pobytu).

Postępowanie terytorialne dzieli się na postępowanie samoistne, czyli

wszczęte przed ogłoszeniem upadłości dłużnika w postępowaniu głównym
oraz na postępowanie wszczęte po ogłoszeniu upadłości w postepowaniu
głównym, które nosi nazwę postępowania wtórnego, chociaż z art. 3 ust. 3
rozporządzenia wynika, że każde postępowanie wszczęte po wszczęciu postę-
powania upadłościowego głównego stanowi wtórne postępowanie upadłoś-
ciowe. Jeżeli natomiast wszczęcie postępowania głównego nastąpi po wcześ-
niejszym wszczęciu postępowania terytorialnego, to do tego postępowania
należy stosować przepisy regulujące relacje między postępowaniem głównym
i terytorialnym, z jednym wyjątkiem, gdy nie jest to już możliwe z uwagi na
zaawansowanie postępowania terytorialnego (A. Jakubecki, O naturze głów-
nego..., s. 619). W literaturze wyróżnia się także inne nazwy tych postępowań.
Mianowicie postępowanie wtórne może występować równolegle, czyli obok
postępowania głównego, i także w postaci postępowania wtórnego partyku-
larnego (W. Klyta, Europejskie międzynarodowe prawo..., s. 175).

Postępowanie terytorialne, zgodnie z art. 3 ust. 4, może być wszczęte w za-

sadzie po ogłoszeniu upadłości dłużnika w postępowaniu głównym, o ile ma
on ośrodek swoich głównych interesów w państwie członkowskim Unii Eu-
ropejskiej. Jednakże wyjątkowo postępowanie terytorialne może być wszczę-
te bez ogłoszenia upadłości w postępowaniu głównym, jeżeli wszczęcie po-
stępowania upadłościowego przez sądy państwa członkowskiego, w którym

podzia³

postêpowania

terytorialnego

wszczêcie

postêpowania

terytorialnego

263

dłużnik ma ośrodek swych głównych interesów, nie jest możliwe ze wzglę-
du na wymagania określone w prawie tego państwa (art. 3 ust. 4 pkt a — na
przykład w Polsce brak zdolności upadłościowej) lub gdy wniosek o ogło-
szenie upadłości dłużnika złoży wierzyciel posiadający miejsce zamieszkania
i miejsce zwykłego pobytu lub siedzibę w państwie członkowskim, na którego
terytorium dłużnik prowadzi przedsiębiorstwo lub którego wierzytelność po-
wstała w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (art. 3 ust. 4 pkt b).
W ostatniej sytuacji rozporządzenie dopuszcza ogłoszenie upadłości teryto-
rialnej w każdym przypadku, gdy z wnioskiem o ogłoszenie upadłości wystąpi
wierzyciel krajowy (w państwie, w którym dłużnik ma przedsiębiorstwo) lub
także wierzyciel zagraniczny, o ile ma wierzytelność związaną z prowadzonym
na terytorium danego państwa członkowskiego przedsiębiorstwem dłużnika.
Jednakże na podstawie art. 3 ust. 4 pkt 6 z wnioskiem o ogłoszenie upadłości
nie może wystąpić dłużnik, który posiada w innym państwie członkowskim
ośrodek swych głównych interesów, jeżeli postępowanie upadłościowe głów-
ne nie zostało wszczęte.

Jeżeli został złożony wniosek o ogłoszenie upadłości w postępowaniu

wtórnym, czyli po ogłoszeniu upadłości w postępowaniu głównym, to na
podstawie art. 27 sąd nie może już badać przesłanek ogłoszenia upadłości (na
przykład istnienia niewypłacalności). Przesłanką ogłoszenia upadłości dłuż-
nika w postępowaniu wtórnym będzie sam fakt ogłoszenia upadłości w po-
stępowaniu głównym, i to niezależnie od przepisów krajowych dotyczących
legitymacji do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika. Z wnio-
skiem może wystąpić także zarządca majątkiem dłużnika w postępowaniu
głównym (art. 29 pkt a).

Kolejnym wymogiem wszczęcia postępowania wtórnego jest to, aby mia-

ło ono charakter likwidacyjny (załącznik B rozporządzenia). Dotyczy to takiego
postępowania upadłościowego, które prowadzi do likwidacji majątku dłużnika
lub do usunięcia niewypłacalności dłużnika (na przykład przez zawarcie ukła-
du) albo kończy się nawet w inny sposób (umorzenie z powodu braku mająt-
ku; chodzić tu będzie o polskie postępowanie upadłościowe przewidujące li-
kwidację majątku dłużnika lub zawarcie układu czy postępowanie umorzone
z powodu niewystarczalności masy upadłości na zaspokojenie kosztów postę-
powania — art. 361 pkt 1 p.u.n.; A. Jakubecki, O naturze głównego..., s. 621).

Wymóg likwidacyjnego charakteru postępowania terytorialnego nie do-

tyczy natomiast postępowania terytorialnego samoistnego, czyli wszczynane-
go przed wszczęciem postępowania głównego. Należy jednak zaznaczyć, że
nawet wszczęcie postępowania głównego nie powoduje ex lege przekształce-
nia się postępowania terytorialnego samoistnego w likwidacyjne. Jeżeli takie-
go charakteru nie miało ono w chwili wszczęcia. Jednak na wniosek zarządcy
wyznaczonego w postępowaniu głównym postępowanie terytorialne może
być przekształcone w likwidacyjne; jeżeli okaże się, że takie przekształcenie
leży w interesie wierzycieli z postępowania głównego (art. 37), to przekształ-
cenie to stanie się wręcz konieczne, jeżeli postępowanie upadłościowe ma się
zakończyć likwidacją podmiotowości dłużnika.

postêpowanie
wtórne

264

Należy też zasygnalizować pewne niebezpieczeństwa płynące z możli-

wości wszczęcia postępowania wtórnego niezależnie od toczącego się postępo-
wania głównego. Prowadzi to do trudności w przebiegu postępowania głów-
nego, ponieważ składniki majątku dłużnika mogą być wyłączone spod zakresu
postępowania głównego (W. Klyta, Europejskie międzynarodowe prawo..., s. 176
i cytowana tam literatura zagraniczna) i stanowić wyraźne odstępstwo od za-
sady uniwersalności postępowania upadłościowego na rzecz terytorialności.

4. Uznanie zagranicznych postêpowañ upad³ościowych

Ogłoszenie upadłości dłużnika w jednym państwie członkowskim Unii

Europejskiej podlega uznaniu w pozostałych państwach członkowskich na-
wet wówczas, gdy upadłość tego dłużnika w danym państwie członkowskim
jest wyłączona (na przykład w art. 1 p.u.n. upadłość można ogłosić jedynie
wobec przedsiębiorcy).

Należy zaznaczyć, że uznanie obejmuje nie tylko samo orzeczenie o ogło-

szeniu upadłości, lecz także całe postępowanie upadłościowe, czyli obejmuje
także orzeczenia i czynności podejmowane w jego toku. Odmowa uznania
może nastąpić jedynie z przyczyn określonych w art. 26. Mianowicie każde
państwo członkowskie może odmówić uznania postępowania wszczętego
w innym państwie członkowskim albo wykonania wydanego w jego toku orze-
czenia, o ile uznanie to lub wykonanie prowadziłoby do rezultatu, który jest
oczywiście sprzeczny z jego porządkiem publicznym, w szczególności z jego
podstawowymi zadaniami lub konstytucyjnie zagwarantowanymi prawami
i wolnościami jednostki. Uznanie i wykonanie dotyczy zarówno postępowania
głównego, jak i terytorialnego. Postępowanie główne jest uznane ex lege i powo-
duje, że upadłość wywołuje skutki prawne także w innych państwach człon-
kowskich według prawa państwa wszczęcia postępowania upadłościowego
(lex concursus), o ile rozporządzenie nie stanowi inaczej oraz dopóki w tym
państwie nie zostanie wszczęte postępowanie terytorialne z art. 3 ust. 2. Skut-
ki tego ostatniego też nie mogą być podważone w innych państwach człon-
kowskich, ale ograniczenia są tu inaczej określone niż w przypadku uznania
postępowania głównego. Chodzi w szczególności o to, że jakiekolwiek ogra-
niczenie praw wierzycieli, polegające na przykład na odroczeniu płatności czy
zwolnieniu z długu w wyniku postępowania z art. 3 ust. 2, co do majątku znaj-
dującego się na terytorium innego państwa członkowskiego wywiera skutek
tylko w odniesieniu do wierzycieli, którzy wyrazili na to zgodę.

Natomiast istotne wyjątki od zasady lex concursus płyną z samego rozpo-

rządzenia, czyli art. 5–15. Przepisy te mają charakter kolizyjny i wskazują pra-
wo właściwe dla pewnych sytuacji w odmienny sposób. Jeśli chodzi o prawa
osób trzecich do rzeczy, to otwarcie postępowania upadłościowego nie może
wywrzeć wpływu na prawa wierzycieli do rzeczy, których właścicielem jest
dłużnik, a które znajdują się na terytorium innego państwa niż to, w którym
otwarto postępowanie upadłościowe. Prawo wpisania do rejestru publiczne-

uznanie

zagranicznych

postêpowañ

upad³ościowych

wyj¹tki od
zasady lex

concursus

265

go, skuteczne wobec osób trzecich, zgodnie z treścią którego można uzyskać
prawo do rzeczy, jest w rozumieniu rozporządzenia prawem do rzeczy, czyli
na przykład prawo wpisu do księgi wieczystej na podstawie art. 16 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece. Jeśli chodzi o potrącenia, to otwarcie postę-
powania upadłościowego jest dopuszczalne, jeżeli może zostać dokonane we-
dług prawa właściwego dla roszczenia niewypłacalnego dłużnika (lex causae).
Jeżeli natomiast prawo właściwe nie dopuszcza potrącenia, wówczas stosuje
się art. 6 rozporządzenia. Zgodnie z tym przepisem wierzyciel może dokonać
potrącenia swej wierzytelności z wierzytelnością upadłego dłużnika, jeżeli
potrącenia takie dopuszcza prawo upadłościowe właściwe dla wierzytelności
upadłego dłużnika (tak też motyw 26 preambuły). Jednocześnie ograniczono
możliwość potrącenia do wierzytelności powstałych przed otwarciem postę-
powania upadłościowego.

Jeśli chodzi o sprzedaż z zastrzeżeniem prawa własności, to zgodnie

z art. 7 rozporządzenia otwarcie postępowania upadłościowego przeciwko ku-
pującemu nie narusza praw sprzedającego wynikających z umowy sprzedaży
z zastrzeżeniem prawa własności, jeżeli sprzedana rzecz znajduje się w mo-
mencie otwarcia postępowania upadłościowego na terytorium innego państwa
członkowskiego. Odnośnie do rzeczy sprzedanych z zastrzeżeniem prawa
własności obowiązują zatem reguły stosowane do praw rzeczowych ograni-
czonych, czyli prawo państwa położenia rzeczy (lex rei sitae). Natomiast sytu-
acja, gdy nastąpiło ogłoszenie upadłości sprzedającego, jest odmienna (art. 7
ust. 2). Otwarcie głównego postępowania upadłościowego w jednym z państw
członkowskich po dostarczeniu kupującemu rzeczy sprzedanej z zastrzeże-
niem prawa własności nie powoduje rozwiązania ani wygaśnięcia umowy. Jed-
nakże nie pozbawia ono kupującego prawa nabycia na własność rzeczy nawet
wówczas, gdy sprzedana rzecz znajdowała się na terytorium innego państwa
członkowskiego w momencie otwarcia postępowania upadłościowego.

Jeśli chodzi o umowę o pracę, to rozporządzenie chroni szczególnie pra-

wa pracownika (motyw 29 preambuły). Skutki ogłoszenia upadłości w stosun-
ku do umów o pracę określa się wyłącznie na podstawie prawa właściwego
dla tego stosunku (art. 10), czyli stosowana będzie konwencja rzymska o pra-
wie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r., a konkretnie jej art. 6.
Rozporządzenie nie formułuje w tym zakresie jasnej normy kolizyjnej w celu
wskazania, które prawo jest właściwe dla skutków upadłości dla stosunku
pracy.

Umowy dotyczące nieruchomości reguluje art. 8 rozporządzenia. Wszel-

kie umowy dotyczące nabycia czy korzystania z nieruchomości podlegają wy-
łącznie prawu państwa, w którym nieruchomość się znajduje. Rozporządzenie
nie odsyła zatem w tym przypadku do ogólnych norm kolizyjnych, lecz two-
rzy własną normę (lex rei sitae), która zresztą odpowiada regulacji konwencji
rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. (art. 4
ust. 3). Norma art. 8 dotyczy zatem m.in. umów nabycia nieruchomości, najmu,
dzierżawy, leasingu, timesharingu. Podobnie uregulowano wpływ upadłości
na prawa podlegające wpisom do rejestrów (na przykład statków czy ksiąg

sprzeda¿
z zastrze¿eniem
prawa w³asności

umowa o pracê

umowy maj¹ce
za przedmiot
nieruchomośæ

266

wieczystych). Mianowicie przepis art. 11 stanowi, że skutki upadłości w sto-
sunku do takich praw określa się na podstawie prawa państwa, w którym pro-
wadzony jest rejestr. Celem tej regulacji jest ochrona rejestrów przed dokony-
waniem innych wpisów niż przewidziane w danym państwie członkowskim
(M. Glicz, Prawo upadłościowe..., s. 33). Natomiast wobec umów dotyczących
nieruchomości bądź rzeczy, które podlegają wpisowi do rejestru (na przykład
statków), przewidziano w art. 14, że skutki odpłatnego nabycia takich rzeczy
przez osobę trzecią po ogłoszeniu upadłości określa się według prawa pań-
stwa położenia wierzytelności, względnie państwa rejestru (to w odniesieniu
do innych rzeczy lub praw podlegających wpisowi do publicznego rejestru).
Chodzi tu o takie papiery wartościowe, dla których istnienia wymagany jest
wpis do rejestru określonego przepisami prawa. Nie dotyczy to zatem papie-
rów wartościowych pozostających poza publicznym obrotem tymi papierami,
bo do ich istnienia nie jest potrzebny wpis do rejestru handlowego.

Jeśli chodzi o bezskuteczność i zaskarżenie czynności upadłego, to w pra-

wie krajowym większości państw członkowskich istnieją regulacje dotyczące
bezskuteczności czynności prawnych dokonanych przez upadłego z pokrzyw-
dzeniem wierzycieli (w prawie polskim na przykład art. 56 p.u.n.).

Rozporządzenie zawiera jednak pewne rozwiązania z uwagi na zróżni-

cowanie regulacji dotyczących nieważności i bezskuteczności czynności upad-
łego, dokonywanych z pokrzywdzeniem wierzycieli. Przyjmuje się system
dwustopniowy. Ocena, czy czynność dokonana przez upadłego jest bezsku-
teczna czy względnie nieważna (z uwagi na jej dokonanie z pokrzywdzeniem
wierzycieli), dokonywana jest według prawa państwa, w którym wszczęto
postępowanie upadłościowe (art. 4 ust. 2 lit. m — lex fori concursus). Wyjąt-
kiem od tej zasady jest, że osoba, która uzyskała korzyść na skutek czynności
dokonanej przez upadłego z pokrzywdzeniem wierzycieli, może wykazać, iż
dla czynności upadłego właściwe jest prawo innego państwa członkowskie-
go niż lex fori concursus i zgodnie z tym prawem czynność taka w żaden spo-
sób nie podlega zaskarżeniu. Regulacja ta ma na celu ochronę osób trzecich
przed skutkami zaskarżenia czynności upadłego w państwie, w którym pro-
wadzi się postępowanie upadłościowe. „Nie podlega zaskarżeniu w żaden
sposób” należy rozumieć szeroko. Chodzi tu zarówno o negatywne przesłanki
zaskarżenia takiej czynności według lex fori concursus, jak i o ogólne przesłan-
ki zaskarżenia czynności prawnej, czyli wady oświadczeń woli, sprzeczność
z prawem i sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (M. Glicz, Prawo
upadłościowe..., s. 33).

Jeśli chodzi o prawa i obowiązki uczestników systemów płatniczych,

rozliczeniowych lub rynków finansowych, to zgodnie z art. 9 rozporządzenia
skutki otwarcia postępowania upadłościowego dotyczące praw i obowiązków
tych uczestników podlegają ocenie na podstawie prawa właściwego dla odpo-
wiedniego systemu. Natomiast skutki zapłaty za pośrednictwem tego systemu,
na przykład giełdy towarowej, podlegają prawu państwa członkowskiego, na
którego terytorium giełda jest położona.

zaskar¿enie

czynności

upad³ego

267

Rozporządzenie zezwala na wyłączenie wspólnotowych patentów i praw

do znaków towarowych z postępowania upadłościowego, o ile zostanie ono
otwarte przez sąd tego państwa członkowskiego, na którego terytorium znaj-
duje się główne miejsce prowadzonej działalności dłużnika.

Zgodnie z art. 15 rozporządzenia postępowanie upadłościowe ma wpływ

na inne toczące się postępowania, odnoszące się do przedmiotu albo prawa
wchodzącego w skład masy upadłości. Wpływ ten podlega ocenie w oparciu
o prawo państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie upad-
łościowe (lex fori concursus).

Uznanie postępowań upadłościowych, które zostały wszczęte w jed-

nym państwie członkowskim, na terytorium innych państw członkowskich
następuje z mocy prawa. Rozporządzenie nie określa jednak wprost, jakie są
skutki uznania zagranicznego postępowania upadłościowego dokonanego na
podstawie rozporządzenia. Postępowanie upadłościowe składa się bowiem
z szeregu czynności i powoduje zarówno procesowe, jak i materialnopraw-
ne skutki w stosunku do upadłego, jak i osób trzecich. Uznanie zagranicz-
nego postępowania upadłościowego powoduje rozciągnięcie jego skutków
na inne państwa członkowskie Unii Europejskiej przy zastosowaniu ogólnej
reguły lex fori concursus (art. 4). Dlatego prawo państwa wszczęcia postępo-
wania określa nie tylko przesłanki wszczęcia postępowania upadłościowego,
lecz także sposób jego prowadzenia i zakończenia, czyli — jak wskazuje się
w literaturze:

− dłużników, w stosunku do których może być prowadzone postępowanie

upadłościowe;

− mienie wchodzące w skład masy upadłości oraz sposób postępowania

z mieniem nabytym przez dłużnika po wszczęciu postępowania;

− uprawnienia dłużnika i zarządcy;

− przesłanki skuteczności potrącenia, skutki postępowania upadłościowe-

go co do niewykonalnych umów dłużnika;

− skutki wszczęcia postępowania upadłościowego dotyczące środków do-

chodzenia praw przez poszczególnych wierzycieli z wyłączeniem toczą-
cych się postępowań i wierzytelności, jakie mogą być zgłoszone w postę-
powaniu upadłościowym, oraz sposób postępowania z wierzytelnościa-
mi powstałymi po wszczęciu postępowania;

− zasady zgłaszania, sprawdzania i ustalania wierzytelności;

− podział środków uzyskanych z likwidacji majątku, kolejność zaspokoje-

nia wierzytelności oraz prawa wierzycieli, którzy po wszczęciu postępo-
wania upadłościowego zostali częściowo zaspokojeni na podstawie pra-
wa rzeczowego lub wskutek potrącenia, przesłanki oraz skutki ukończe-
nia postępowania upadłościowego, w szczególności w drodze układu;

− prawa wierzycieli po ukończeniu postępowania upadłościowego;

− podmioty ponoszące koszty postępowania upadłościowego łącznie z po-

niesionymi wydatkami, zasady dotyczące nieważności;

− zaskarżenie lub względną bezskuteczność czynności prawnych doko-

nanych z pokrzywdzeniem ogółu wierzycieli (F. Zedler, Uznanie zagra-

uznanie ex lege

268

nicznych postępowań upadłościowych w prawie europejskim, RPEiS 2005, nr 2,
s. 66–67).

Przepisy rozporządzenia stanowią ponadto, że uznanie zagraniczne-

go postępowania upadłościowego, zgodnie z art. 25, pociąga za sobą z mocy
prawa uznanie:

1) orzeczeń dotyczących prowadzenia i ukończenia postępowania, wyda-

nych przez sąd, który wszczął postępowanie upadłościowe;

2) układu zatwierdzonego przez sąd w tym postępowaniu;
3) orzeczeń wydanych bezpośrednio na podstawie postępowania upadłoś-

ciowego;

4) orzeczeń blisko związanych z postępowaniem upadłościowym, także

jeżeli wydał je inny sąd;

5) orzeczeń w sprawie stosowania środków zabezpieczających, wydanych

po zgłoszeniu wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego, z tym
że orzeczenia te podlegają wykonaniu już według reguł rozporządzenia
44/2001 o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach
cywilnych i handlowych, które zastąpiło konwencję brukselską.

Należy też wskazać, że uznanie według rozporządzenia dotyczy także

orzeczeń w sprawie zastosowania środków zabezpieczających, wydanych po
zgłoszeniu wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego. Natomiast
uznanie i wykonalność innych orzeczeń niż wymienione w ust. 1 art. 25 (czyli
dotyczących prowadzenia i ukończenia postępowania upadłościowego), wy-
danych przez sąd, którego orzeczenie o wszczęciu postępowania upadłościo-
wego podlega uznaniu na podstawie art. 16 rozporządzenia, będą podlegały
ocenie w oparciu o rozporządzenie 44/2001, o ile będzie ono miało zastoso-
wanie. Jak wyżej wspomniano, państwa członkowskie nie są zobowiązane do
uznania i wykonania orzeczeń określonych w ust. 1, które pociągałyby za sobą
ograniczenie wolności osobistej lub tajemnicy korespondencji (szczególnego
rodzaju klauzula porządku publicznego).

Istotne znaczenie ma także uznanie uprawnień zarządcy. Artykuł 18 sta-

nowi, że zarządca powołany przez sąd właściwy na podstawie art. 3 ust. 1
może wykonywać na terytorium innego państwa członkowskiego wszystkie
uprawnienia przysługujące mu na podstawie prawa państwa wszczęcia po-
stępowania (lex fori concursus), dopóki w tym innym państwie nie zostanie
wszczęte kolejne postępowanie upadłościowe lub wskutek wniosku o wszczę-
cie postępowania upadłościowego nie zostanie zastosowany przeciwny temu
środek zabezpieczający. Może on w szczególności, z zastrzeżeniem art. 5 (pra-
wa rzeczowe osób trzecich) i art. 7 (zastrzeżenie prawa własności), używać
przedmiotów wchodzących w skład masy upadłości z terytorium państwa
członkowskiego, na którym się one znajdują. Ponadto z przepisu art. 18 ust. 2 wy-
nika, że zarządca powołany przez sąd właściwy na podstawie art. 3 ust. 2 (czy-
li w postępowaniu terytorialnym) może w każdym państwie członkowskim
podnosić na drodze sądowej lub pozasądowej okoliczność, że po wszczęciu

skutki uznania

uprawnienia

zarz¹dcy

269

postępowania upadłościowego rzecz ruchoma została usunięta z terytorium
państwa członkowskiego wszczęcia postępowania na terytorium tego pań-
stwa członkowskiego. Może także zaskarżyć czynności prawne stosownie do
interesu wierzycieli. Jednocześnie zarządca, wykonując swoje uprawnienia,
czyli te wymienione w art. 18 ust. 1 i 2, winien przestrzegać prawa państwa
członkowskiego, na którego terytorium zamierza je podejmować, w szczegól-
ności zasad dotyczących sposobu likwidacji składników masy. Uprawnienia te
nie mogą jednak obejmować zastosowania środków przymusu ani prawa do
rozstrzygania sporów prawnych lub innych sporów. Dowodem powołania za-
rządcy jest poświadczony odpis orzeczenia, w którym został on ustanowiony,
albo inne zaświadczenie wystawione przez właściwy sąd. Orzeczenie to, na
żądanie strony, może być przetłumaczone na język urzędowy lub jeden z ję-
zyków urzędowych państwa członkowskiego, na którego terytorium zarząd-
ca zamierza podejmować czynności. Wyklucza się jednak legalizację takiego
dokumentu albo inną odpowiednią czynność formalną.

Na zarządcę nałożono także obowiązek ogłoszenia w każdym państwie

członkowskim Unii Europejskiej istotnej treści orzeczenia o wszczęciu postę-
powania upadłościowego oraz, w razie potrzeby, orzeczenia o powołaniu za-
rządcy zgodnie z przepisami państwa członkowskiego dotyczących ogłoszeń.
Chodzi tu o prawo państwa członkowskiego, w którym ma być dokonane ogło-
szenie. Jednakże każde państwo członkowskie, na którego terytorium dłużnik
ma oddział, może przewidywać obowiązek obwieszczenia. W takim wypadku
zarządca lub każdy inny uprawniony organ państwa członkowskiego, w któ-
rym zostało wszczęte postępowanie określone w art. 3 ust. 1, jest zobowiąza-
ny podjąć środki niezbędne dla dokonania tego ogłoszenia. W końcu na mocy
art. 22 zarządca wnosi o dokonanie wpisu o wszczęciu postępowania upadłoś-
ciowego, określonego w art. 3 ust. 1, do księgi wieczystej, rejestru handlowe-
go oraz wszystkich innych rejestrów publicznych w pozostałych państwach
członkowskich — z tym że każde państwo członkowskie może przewidywać
obowiązek dokonywania wpisu i w takim wypadku zarządca lub każdy inny
uprawniony organ państwa członkowskiego, w którym zostało wszczęte po-
stępowanie określone w art. 3 ust. 1, jest zobowiązany podjąć środki niezbędne
dla dokonania tego wpisu. Koszty obwieszczenia i wpisu do księgi wieczystej,
rejestru handlowego lub innego rejestru publicznego o wszczęcie postępowa-
nia uznaje się za wydatki i koszty postępowania.

Skutkiem uznania postępowania upadłościowego otwartego w jednym

państwie członkowskim jest także obowiązek zwrotu zaspokojenia i zaliczenia
otrzymanego zaspokojenia (art. 20). Mianowicie wierzyciel, który po wszczę-
ciu postępowania upadłościowego, określonego w art. 3 ust. 1, w jakikolwiek
sposób, w szczególności w wyniku postępowania egzekucyjnego (zaspokojenia
syngularnego), zostaje zaspokojony całkowicie lub nawet częściowo z przed-
miotu wchodzącego w skład masy upadłości znajdującego się w innym pań-
stwie członkowskim, jest obowiązany, z zastrzeżeniem art. 5 i 7, do zwrotu
otrzymanego świadczenia zarządcy. Ponadto w celu zapewnienia równego
traktowania wierzycieli wierzyciel, którego wierzytelność została częściowo

obowi¹zek
og³oszenia
o wszczêciu
postêpowania
upad³ościowego

zwrot
zaspokojenia
i zaliczenie
otrzymanego
zaspokojenia

270

zaspokojona w postępowaniu upadłościowym, może wziąć udział w podzia-
le w ramach innego postępowania dopiero wówczas, gdy wierzyciele tej sa-
mej kategorii lub należący do tej samej grupy zostaną w tym postępowaniu
zaspokojeni w takiej samej części.

Kolejnym skutkiem uznania postępowania upadłościowego wszczętego

w jednym państwie członkowskim jest uznanie świadczenia spełnionego do
rąk dłużnika. Przepis art. 24 stanowi bowiem, że ten, kto spełnia świadczenie
do rąk dłużnika, przeciwko któremu w innym państwie członkowskim wszczę-
to postępowanie upadłościowe, chociaż powinien spełnić to świadczenie do
rąk zarządcy w tym postępowaniu ustanowionym, zostaje jednak zwolniony
z zobowiązania, o ile nie wiedział o wszczęciu postępowania. Jeżeli spełnie-
nie świadczenia nastąpiło przed obwieszczeniem przewidzianym w art. 21,
domniemywa się do chwili przeprowadzenia dowodu przeciwnego, że speł-
niający świadczenie nie wiedział o wszczęciu postępowania upadłościowego
przeciwko dłużnikowi. Z kolei, jeżeli wszczęcie postępowania upadłościo-
wego nastąpiło po obwieszczeniu dokonanym w trybie określonym w art. 21
rozporządzenia, wówczas domniemywa się, że spełniający świadczenie do
rąk dłużnika wiedział o wszczęciu przeciwko temu ostatniemu postępowania
upadłościowego. Domniemanie to istnieje jedynie do czasu przeprowadzenia
dowodu przeciwnego, że spełniający świadczenie, mimo obwieszczenia, nie
wiedział o wszczęciu postępowania.

Każde państwo członkowskie może odmówić uznania postępowania

upadłościowego wszczętego w innym państwie członkowskim albo wyko-
nania w jego toku orzeczenia, jeżeli prowadziłyby one do rezultatu sprzecz-
nego z jego porządkiem publicznym, w szczególności z jego podstawowy-
mi zasadami lub konstytucyjnie zagwarantowanymi prawami i wolnościami
jednostki.

5. Przebieg i zakres postêpowania wtórnego

Jak już była mowa wyżej, w przypadku wszczęcia postępowania przez

sąd państwa członkowskiego, określonego w art. 3 ust. 1, i uznania go w innym
państwie członkowskim (jest to postępowanie główne) sąd innego państwa
członkowskiego, właściwy zgodnie z art. 3 ust. 2, może wszcząć wtórne postę-
powanie upadłościowe, nie badając już w tym innym państwie niewypłacal-
ności dłużnika. Postępowanie to musi być jednym z postępowań wymienio-
nych w załączniku B do rozporządzenia i jednocześnie jego skutki muszą się
ograniczać do majątku dłużnika znajdującego się na terytorium tego innego
państwa członkowskiego (postępowanie to ma zatem charakter terytorialny).
Należy także przypomnieć, że do tego postępowania (postępowania wtórne-
go) stosuje się prawo państwa członkowskiego, na którego terytorium zostało
ono wszczęte (lex fori concursus), o ile przepisy rozporządzenia nie stanowią
inaczej (na przykład przepisy art. 5–15).

uznanie

świadczenia

spe³nionego

do r¹k d³u¿nika

przebieg

postêpowania

wtórnego

271

Wniosek o wszczęcie postępowania upadłościowego wtórnego może

być złożony przez zarządcę w postępowaniu upadłościowym głównym, każ-
dą inną osobę lub organ uprawniony do zgłaszania wniosku zgodnie z pra-
wem państwa członkowskiego, na którego terytorium wnosi się o wszczęcie
postępowania wtórnego. Lex fori concursus rozstrzyga także o tym, czy majątek
dłużnika był wystarczający na pokrycie w całości lub części kosztów postępo-
wania upadłościowego. Jeżeli prawo tego państwa wymaga, aby taki majątek
był wystarczający, sąd, w którym złożono wniosek o otwarcie postępowania
wtórnego, może żądać od wnioskodawcy złożenia zaliczki na koszty postępo-
wania lub udzielenia odpowiedniego zabezpieczenia (art. 30).

Wszczęcie postępowania upadłościowego wtórnego powoduje, że za-

rządca w głównym postępowaniu upadłościowym oraz zarządcy w postępo-
waniach wtórnych są obowiązani do wzajemnego przekazywania sobie infor-
macji. Obowiązek ten dotyczy wszystkich informacji dotyczących przebiegu
postępowania upadłościowego (głównego lub wtórnego). Jeżeli natomiast
są to informacje istotne dla innego postępowania (mogące mieć znaczenie),
w szczególności dotyczące przebiegu zgłaszania i sprawdzania wierzytelno-
ści, jak również wszystkich środków mających na celu ukończenie postępowa-
nia upadłościowego, to należy je przekazywać niezwłocznie. Rozporządzenie
nie przewiduje żadnej formy i trybu przekazywania tych informacji, stąd też
należy stosować w tym celu wszelkie dostępne środki komunikacji. Wydaje
się, że nie będzie tu miało zastosowania rozporządzenie dotyczące doręcze-
nia dokumentów sądowych i pozasądowych w państwach członkowskich
w sprawach cywilnych i handlowych. Ponadto rozporządzenie przewiduje
także obowiązek współpracy między zarządcami ustanowionymi w postę-
powaniu głównym i w postępowaniach wtórnych. Jednocześnie na zarządcę
lub zarządców w postępowaniu wtórnym nałożono obowiązek umożliwienia,
w odpowiednim czasie, zarządcy w postępowaniu głównym przedstawienia
propozycji dotyczących likwidacji lub jakiegokolwiek innego sposobu wyko-
rzystania masy upadłości.

Wykonanie praw wierzycieli następuje przez zgłoszenie ich wierzytel-

ności w postępowaniu głównym, jak i w postępowaniu wtórnym. Zarządcy
w postępowaniu głównym i każdym postępowaniu wtórnym także zgłaszają
w innych postępowaniach wierzytelności już zgłoszone w postępowaniach,
w których zostali ustanowieni do pełnienia funkcji zarządcy, o ile jednak jest
to, według ich oceny, korzystne dla wierzycieli z postępowania, w którym zo-
stali powołani, i z zastrzeżeniem prawa tych wierzycieli do sprzeciwienia się
zgłoszeniu albo cofnięciu, jeżeli jest ono przewidziane przez właściwe prze-
pisy, czyli lex fori concursus danego postępowania (głównego, wtórnego/wtór-
nych). W celu realizacji tych uprawnień zarządca w głównym lub wtórnym
postępowaniu upadłościowym jest uprawniony do uczestniczenia w innym
postępowaniu upadłościowym na prawach wierzyciela, w szczególności przez
udział w zgromadzeniu wierzycieli.

wniosek
o wszczêcie
postêpowania
wtórnego

skutki wszczêcia
postêpowania
wtórnego

272

6. Wstrzymanie likwidacji

Rozporządzenie przewiduje możliwość wstrzymania likwidacji przez

sąd, który wszczął wtórne postępowanie upadłościowe, jeżeli zarządca w po-
stępowaniu upadłościowym głównym złoży taki wniosek. Wstrzymanie likwi-
dacji w postępowaniu wtórnym może być całkowite lub częściowe. Sąd może
wówczas zażądać od zarządcy w postępowaniu głównym podjęcia wszelkich
stosownych środków w celu zapewnienia ochrony interesów wierzycieli z po-
stępowania wtórnego, jak również poszczególnych grup wierzycieli. Należy
jednak zaznaczyć, że sąd prowadzący postępowanie wtórne może w pew-
nych okolicznościach nie przychylić się do wniosku zarządcy z postępowania
głównego. Dotyczy to sytuacji, gdy wstrzymanie likwidacji w oczywisty spo-
sób nie leży w interesie wierzycieli z postępowania głównego. Wstrzymanie
likwidacji może zostać zarządzone na okres nieprzekraczający trzech miesięcy,
z możliwością przedłużenia lub ponownego zarządzenia każdorazowo na ten
sam okres. Jednocześnie sąd prowadzący postępowanie wtórne może uchylić
wstrzymanie likwidacji:

− na wniosek zarządcy w postępowaniu głównym;

− z urzędu, na wniosek wierzyciela lub wniosek zarządcy w postępowa-

niu wtórnym, jeżeli okaże się, że ten środek nie jest już uzasadniony,
w szczególności interesem wierzycieli z postępowania głównego lub
wtórnego.

7. Zawiadomienie wierzycieli i zg³aszanie

ich wierzytelności

Prawo zgłaszania wierzytelności ma każdy wierzyciel, którego miejsce

pobytu, miejsce zamieszkania lub siedziba znajdują się w innym państwie
członkowskim niż państwo członkowskie wszczęcia postępowania upadłościo-
wego, łącznie z organami podatkowymi i instytucjami ubezpieczenia społecz-
nego państw członkowskich. Zgłoszenie winno nastąpić pisemnie. Niezwłocz-
nie po wszczęciu postępowania upadłościowego w państwie członkowskim
właściwy sąd tego państwa lub powołany przez ten sąd zarządca powiadamia
znanych wierzycieli, których miejsce zwykłego pobytu, miejsce zamieszkania
lub siedziby znajdują się w innym państwie członkowskim. W prawie polskim
obowiązek ten spoczywa na sądzie upadłościowym, syndyku i zarządcy sądo-
wym. Powiadomienie następuje przez indywidualne przesłanie zawiadomie-
nia informującego w szczególności o terminach, których należy przestrzegać,
skutkach ich niedochowania, organach lub instytucjach właściwych do przyj-
mowania zgłoszeń wierzytelności oraz innych przewidzianych czynnościach.
Należy także w tym zawiadomieniu podać, czy wierzyciele uprzywilejowani
i ci, których wierzytelności zostały zabezpieczone rzeczowo, muszą także, jak
inni wierzyciele, zgłaszać swoje wierzytelności. Przepis art. 41 określa nato-

wstrzymanie

likwidacji

zawiadomienie

wierzycieli

i zg³aszanie ich

wierzytelności

273

miast minimalną treść zgłoszenia wierzytelności. Winna ona zawierać kopie
dostępnych wierzycielowi dokumentów wskazujących istnienie wierzytel-
ności oraz wskazanie, czy wierzyciel powołuje się na uprzywilejowanie jego
wierzytelności, zabezpieczenie rzeczowe lub zastrzeżenie prawa własności,
a w tym wypadku musi on także wskazać, gdzie znajduje się przedmiot za-
bezpieczeń, na które się powołuje. Zawiadomienie winno być dokonane w ję-
zyku urzędowym lub jednym z języków urzędowych państwa, w którym
wszczęto postępowanie upadłościowe, przy wykorzystaniu formularza zaty-
tułowanego we wszystkich językach urzędowych Unii Europejskiej „Wezwa-
nie do zgłoszenia wierzytelności. Przestrzegać terminów”. Każdy wierzyciel,
którego miejsce zwykłego pobytu, miejsce zamieszkania czy siedziba znajdują
się na terytorium innego państwa członkowskiego niż to, na którego teryto-
rium wszczęto postępowania upadłościowe, może zgłosić swoją wierzytelność
w języku urzędowym lub jednym z języków urzędowych swojego państwa
członkowskiego, ale w takim wypadku zgłoszenie wierzytelności musi być
zatytułowane „Zgłoszenie wierzytelności” w języku państwa członkowskie-
go wszczęcia postępowania upadłościowego. W takim wypadku można za-
żądać od wierzyciela przetłumaczenia tego zgłoszenia na język urzędowy lub
jeden z języków urzędowych państwa członkowskiego wszczęcia postępowa-
nia upadłościowego.

8. Czasowy zakres obowi¹zywania rozporz¹dzenia

Rozporządzenie to stosuje się do postępowań upadłościowych wszczę-

tych po dniu jego wejścia w życie, czyli 31 maja 2002 r., a w stosunku do Polski
po 1 maja 2004 r., czyli po dacie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Do
czynności prawnych dłużnika, dokonanych przed wejściem w życie niniej-
szego rozporządzenia, stosuje się nadal prawo, które stosowało się do tych
czynności prawnych w chwili ich dokonania.

czasowy zakres
obowi¹zywania

274

Rozdzia³ szósty

EUROPEJSKI NAKAZ ZAP£ATY

1. Geneza projektu

W dniu 12 grudnia 2006 r. zostało przyjęte rozporządzenie Parlamentu

Europejskiego i Rady (WE) nr 1896/2006 ustanawiające postępowanie w spra-
wie europejskiego nakazu zapłaty. Rozporządzenie to weszło w życie 31 grud-
nia 2006 r., czyli w dniu następującym po dniu jego publikacji w Dzienniku
Urzędowym Unii Europejskiej. Ma być stosowane od 12 grudnia 2008 r., z wy-
łączeniem art. 28, 29, 30 i 31, które stosuje się od 12 czerwca 2008 r. (Dz. Urz.
UE 399 z 30.12.2006).

Do rozporządzenia ustanawiającego postępowanie w sprawie europej-

skiego nakazu zapłaty w Dz. Urz. UE L 70 z 20.07.2007 ukazało się sprostowa-
nie, które poprawia strony 26, 27 i 28 dotyczące dołączonych formularzy.

Celem rozporządzenia jest:

a) uproszczenie, przyspieszenie i ograniczenie kosztów postępowania sądo-

wego w sprawach transgranicznych dotyczących bezspornych roszczeń
pieniężnych, poprzez ustanowienie postępowania w sprawie europej-
skiego nakazu zapłaty;

b) umożliwienie swobodnego przepływu europejskich nakazów zapłaty

we wszystkich państwach członkowskich poprzez określenie minimal-
nych standardów, których spełnienie uchyla konieczność przeprowadze-
nia w państwie członkowskim wykonania jakiegokolwiek dodatkowego
postępowania pośredniego poprzedzającego uznanie i wykonanie euro-
pejskiego nakazu zapłaty.

Rozporządzenie nie pozbawia powoda możliwości dochodzenia roszcze-

nia w rozumieniu art. 4 na podstawie innego postępowania dostępnego zgod-
nie z przepisami państwa członkowskiego lub prawa wspólnotowego.

2. Zakres zastosowania

W myśl art. 2 rozporządzenie ma zastosowanie do transgranicznych

spraw cywilnych i handlowych, bez względu na rodzaj sądu lub trybunału.

przyjêcie

rozporz¹dzenia

cele

rozporz¹dzenia

zakres

zastosowania

275

Nie ma ono zastosowania w szczególności do spraw skarbowych, celnych lub
administracyjnych ani dotyczących odpowiedzialności państwa za działania
i zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii).

Dodatkowo rozporządzenie określa pojęcie sprawy transgranicznej.

Zgodnie z brzmieniem art. 3 sprawa transgraniczna to taka sprawa, w której
przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub miejsce stałego po-
bytu w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie sądu rozpo-
znającego sprawę. W sprawie ustalenia miejsca zamieszkania należy uwzględ-
nić art. 59 i 60 rozporządzenia 44/2001. Ponadto charakter sprawy jako sprawy
transgranicznej jest oceniany według stanu z daty wniesienia pozwu o wyda-
nie europejskiego nakazu zapłaty zgodnie z niniejszym rozporządzeniem.

Z zakresu postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty na

podstawie art. 2 wyłączono sprawy:

a) majątkowe wynikające ze stosunków małżeńskich, testamentów i dzie-

dziczenia;

b) upadłości, postępowania związanego z likwidacją niewypłacalnych spó-

łek lub innych osób prawnych, postępowań pojednawczych, układów
oraz innych analogicznych postępowań;

c) zabezpieczenia społecznego.

Poza tym rozporządzenie nie znajdzie zastosowania do roszczeń wynika-

jących ze zobowiązań pozaumownych, chyba że są one przedmiotem umowy
między stronami lub nastąpiło uznanie długu bądź dotyczą długów oznaczo-
nych wynikających ze współwłasności mienia.

Rozporządzenie obejmuje terytorialnie wszystkie państwa członkowskie

z wyjątkiem Danii. Wielka Brytania i Irlandia zadeklarowały chęć uczestnicze-
nia w tym rozporządzeniu.

3. W³aściwośæ s¹dów

Właściwości sądów określa się zgodnie z odpowiednimi przepisami pra-

wa wspólnotowego, w szczególności rozporządzenia 44/2001 (art. 6). Jeżeli jed-
nak roszczenie dotyczy umowy zawartej przez osobę — konsumenta — w celu,
który można uznać za niezwiązany z jej działalnością gospodarczą lub zawo-
dową i w przypadku gdy konsument jest stroną pozwaną, właściwe są wy-
łącznie sądy państwa członkowskiego, w którym strona pozwana ma miejsce
zamieszkania, w rozumieniu art. 59 rozporządzenia 44/2001.

4. Wniosek o europejski nakaz zap³aty

Na mocy art. 7 pozew o wydanie europejskiego nakazu zapłaty składa się

przy użyciu formularza A, określonego w załączniku I do rozporządzenia. Poza
ogólnymi informacjami dotyczącymi stron, ich przedstawicieli oraz właściwe-

wy³¹czenia

w³aściwośæ
s¹dów

wniosek
o europejski
nakaz zap³aty

276

go sądu wniosek zawiera również kwotę roszczenia, a w przypadku żądania
zapłaty odsetek stopę procentową i okres, którego dotyczy żądanie zapłaty od-
setek. Następnie we wniosku należy podać przyczynę powództwa, w tym opis
okoliczności przywołanych jako podstawa roszczenia, ewentualnie żądanych
odsetek, opis dowodów na poparcie roszczenia oraz uzasadnienie właściwości
sądu. Poza tym wnioskodawca ma obowiązek opisania transgranicznego cha-
rakteru roszczenia. Poza ogólnymi informacjami odnoszącymi się do stron, ich
przedstawicieli i sądu wypełnianie standardowego formularza wniosku polega
na wyborze właściwych odpowiedzi z katalogu. Wprowadzenie katalogów do
wypełniania formularzy wniosków ma na celu ułatwienie składania wniosku 9
i jego rozpatrywania. Na koniec wniosek zos taje podpisany przez składającego
lub przez jego przedstawiciela, jeśli zachodzi taka konieczność.

Na mocy art. 7 ust. 5 rozporządzenia dopuszcza się składanie wniosków

w formie papierowej lub w innej formie przekazu, w tym elektronicznej. Wnio-
sek elektroniczny jest przyjmowany jedynie wówczas, gdy został zatwierdzony
przez członkowskie państwo pochodzenia oraz udostępniony sądowi pocho-
dzenia. Zgodnie z art. 5 rozporządzenia termin „członkowskie państwo po-
chodzenia/państwo członkowskie pochodzenia” oznacza państwo członkow-
skie, w którym wydano europejski nakaz zapłaty, a termin „sąd pochodzenia”
— sąd, który wydaje europejski nakaz zapłaty.

W przypadku wniosków składanych elektronicznie dopuszcza się stoso-

wanie elektronicznego podpisu zgodnie z art. 2(2) dyrektywy w sprawie pod-
pisu elektronicznego. Podpis elektroniczny nie jest konieczny, jeśli w sądach
państw członkowskich pochodzenia działa zamienny system przekazu elek-
tronicznego, dostępny określonej grupie wcześniej zgłoszonych i upoważnio-
nych użytkowników i pozwalający w bezpieczny sposób stwierdzić tożsamość
tych użytkowników. Wyjątek ten jest zgodny z austriackim elektronicznym
Mahnverfahren, w którym wniosek wymaga posłużenia się osobistym kodem
— Anschriftscode. Kod jest przydzielany każdemu prawnikowi i notariuszowi
przez właściwe izby, a innym osobom przez Ministerstwo Sprawiedliwości
Austrii (B. Sujecki, Pierwsze kroki w kierunku...).

5. Badanie wniosku przez s¹d

Zgodnie z art. 8 rozporządzenia wnioski złożone we właściwym sądzie

podlegają badaniu, tak szybko, jak to możliwe, czy spełnione są wymogi for-
malne określone w art. 2, 3, 4, 6 i 7. Ponadto sąd zobowiązany jest do zbada-
nia, czy roszczenie w formie pozwu wydaje się być uzasadnione. Badanie ta-
kie może przybrać formę procedury zautomatyzowanej.

W celu zapewnienia rzeczywiście wyrównanych warunków działania po-

stępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty wymaga jednoznacznego
ujęcia w zapisach — takiego, które nie pozostawiałoby państwom członkow-
skim zakresu interpretacji. Jak widać, posługiwanie się informatyką na dużą
skalę nie pozwala na ocenę podczas badania prawnej zasadności roszczenia.

badanie wniosku

277

Z tego względu należy pamiętać, że korzyści płynące z pełnej automatycznej
procedury elektronicznej można osiągnąć, jeśli badanie roszczenia zostanie
ograniczone wyłącznie do jego zasadności. W pozostałych przypadkach wy-
maga się badania przez sędziego. Badanie wniosków należy zatem ograniczyć
do zasadności roszczenia, wyłączając roszczenia ewidentnie bezzasadne. W ta-
kich przypadkach sąd odrzucałby wniosek. Potwierdzenie takiego rozwiąza-
nia znajduje się w art. 11(1)b rozporządzenia. W myśl przywołanej tu normy
wniosek podlega oddaleniu, jeśli roszczenie jest ewidentnie bezpodstawne.

W przypadku gdy badanie wykaże braki co do określonych wymogów,

sąd na podstawie art. 9 rozporządzenia umożliwi powodowi uzupełnienie lub
poprawienie pozwu. Wyjątkiem będzie sytuacja, kiedy roszczenie jest oczy-
wiście nieuzasadnione lub pozew jest niedopuszczalny.

Jeśli warunki zostały spełnione tylko w odniesieniu do części roszczenia,

wówczas na podstawie art. 10 rozporządzenia sąd powiadamia o tym stronę
powodową. Powód jest wzywany do przyjęcia lub odrzucenia propozycji wy-
dania europejskiego nakazu zapłaty na kwotę określoną przez sąd i jest infor-
mowany o skutkach swojej decyzji. Powód powinien odpowiedzieć w termi-
nie wyznaczonym przez sąd. W takim przypadku sąd określa termin, który
uważa za odpowiedni w danych okolicznościach. Sąd może przedłużać ter-
min według własnego uznania. Artykuł 12 rozporządzenia nakazuje wydanie
europejskiego nakazu zapłaty, jeśli zostały spełnione warunki formalne, tak
szybko, jak to możliwe, zwykle w terminie 30 dni od wniesienia pozwu.

Europejski nakaz zapłaty jest wydawany łącznie z odpisem wniosku.

W treści nakazu zawarto pouczenie dla pozwanego o przysługujących mu
możliwościach działania. Pozwany ma prawo do wniesienia zapłaty z tytu-
łu roszczenia lub do złożenia sprzeciwu w sądzie, z którego pochodzi nakaz,
w terminie 30 dni od doręczenia mu nakazu. Ponadto treść europejskiego na-
kazu zapłaty informuje pozwanego o tym, że nakaz wydano wyłącznie na pod-
stawie informacji podanych przez powoda, które nie zostały zweryfikowane
przez sąd. Na koniec poucza się o tym, że brak reakcji skutkuje uprawomoc-
nieniem się nakazu, a w przypadku złożenia przez pozwanego odpowiedzi na
pozew postępowanie będzie dalej prowadzone w trybie zwykłego postępowa-
nia cywilnego. Doręczenie europejskiego nakazu zapłaty pozwanemu odbywa
się zgodnie z przepisami prawa krajowego, przy czym obowiązują minimalne
standardy określone w art. 13–15 rozporządzenia. Tym samym europejski na-
kaz zapłaty może zostać również doręczony pozwanemu zgodnie z prawem
krajowym państwa, w którym ma nastąpić doręczenie. Do tego celu może być
także wykorzystana droga elektroniczna, za automatycznym potwierdzeniem
dostarczenia, pod warunkiem że pozwany uprzednio wyraźnie zgodził się na
taki sposób doręczania. Minimalne standardy odpowiadają standardom do-
ręczenia określonym w rozporządzeniu 805/2004.

Podsumowując zatem, należy stwierdzić, że procedura prowadzona na

podstawie ENZ zostaje ustanowiona dla dochodzenia bezspornego roszczenia
pieniężnego o określonej kwocie, które stało się wymagalne w czasie złożenia
wniosku o ENZ. Prowadzenie postępowania na podstawie rozporządzenia nie

278

stanowi przeszkody dla dochodzenia takiego roszczenia przez wierzyciela na
podstawie procedur przewidzianych w państwach członkowskich. Wniosek
o ENZ składa się na standardowym formularzu dołączonym do aneksu do
rozporządzenia, który powinien zawierać:

a) nazwiska i adresy stron oraz nazwę sądu, do którego wniosek jest wno-

szony;

b) wysokość roszczenia;
c) jeśli wnioskodawca domaga się odsetek — ich wysokość oraz okres, za

który są wymagane, chyba że zgodnie z prawem państwa członkowskie-
go, w którego sądzie składa się wniosek, przyznawane są automatycznie
odsetki ustawowe;

d) podstawę działania, włączając w to zwięzły opis okoliczności podnoszo-

nych jako podstawa roszczenia oraz — tam, gdzie znajduje to zastoso-
wanie — wymaganych odsetek;

e) zwięzły opis przynajmniej jednego środka dowodowego, który mógłby

zostać wykorzystany w zwykłym postępowaniu sądowym dla poparcia
roszczenia.

Wniosek powinien być podpisany przez wnioskodawcę lub jego przed-

stawiciela ręcznie lub przy użyciu podpisu elektronicznego. Sąd, do którego
wnoszony jest wniosek, sprawdza, czy mieści się on w zakresie stosowania
rozporządzenia i czy spełnia warunki dotyczące jego treści. Gdyby występo-
wały w nim braki, sąd może zezwolić na jego uzupełnienie lub sprostowanie.
Jeśli to nie nastąpi bądź też gdy wniosek nie mieści się w zakresie stosowania
rozporządzenia (a zatem nie należy do spraw cywilnych lub handlowych lub
nie dotyczy bezspornego roszczenia pieniężnego o określonej kwocie, które
stało się wymagalne w czasie złożenia wniosku o ENZ), sąd go odrzuca. Od ta-
kiej decyzji sądu nie przysługuje środek odwoławczy. Wierzyciel może jednak
wszcząć zwykłe postępowanie sądowe odnoszące się do tego roszczenia.

6. Zawiadomienie pozwanego o wniosku

Jeśli wniosek spełnia wszystkie wymagane warunki, sędzia sporządza

zawiadomienie, korzystając ze standardowego formularza zawartego w za-
łączniku. Zawiadomienie to jest doręczane pozwanemu. Sposób doręczenia
bez osobistego potwierdzenia odbioru przez pozwanego jest niedopuszczalny,
jeśli adres pozwanego nie jest dostatecznie znany sądowi. W zawiadomieniu
należy wskazać pozwanemu możliwe kierunki działania:

a) zapłatę żądanej sumy łącznie z odsetkami i kosztami oraz przygotowa-

nie oświadczenia informującego o zapłacie; lub

b) podjęcie obrony przeciwko roszczeniu lub jego części, czyli przygotowa-

nie odpowiedzi na wniosek, która powinna wpłynąć do sądu w ciągu
trzech tygodni, licząc od dnia doręczenia pozwanemu zawiadomienia
o wniosku dotyczącym ENZ.

zawiadomienie

pozwanego

o wniosku

279

W tym zawiadomieniu sąd wskazuje pozwanemu, że do tej pory uza-

sadnienie żądania nie było przedmiotem badania sądu oraz że sąd doręczy
pozwanemu decyzję do wykonania, jeśli nie przedstawi on odpowiedzi na
wniosek lub też oświadczenia informującego o zapłacie roszczenia w okresie
trzech tygodni od doręczenia zawiadomienia. Do zawiadomienia trzeba też
dołączyć wzór odpowiedzi na wniosek dołączony do rozporządzenia. Rozpo-
rządzenie nakazuje traktować zawiadomienie o ENZ jako nakaz stawienia się
w sądzie celem podjęcia obrony.

7. Odpowiedź na wniosek i jego skutki

Pozwany może odpowiedzieć na wniosek albo przez skorzystanie z wzoru

załączonego do rozporządzenia, który powinien zostać mu dostarczony razem
z zawiadomieniem o wniosku, albo też w każdej innej formie. Pozwany powi-
nien wyraźnie wskazać, czy kwestionuje roszczenie w całości czy w części. Nie
musi jednak wskazywać jakichkolwiek podstaw (faktycznych czy prawnych) za-
kwestionowania roszczenia. Odpowiedź na wniosek musi być podpisana przez
pozwanego lub jego przedstawiciela ręcznie lub przy użyciu podpisu elektro-
nicznego. Wniesienie odpowiedzi na wniosek ma daleko idące konsekwencje
prawne, ponieważ jeśli odpowiedź na wniosek zostaje wniesiona w terminie
(trzy tygodnie od doręczenia zawiadomienia pozwanemu), to postępowanie
dalej toczy się według zasad zwykłej procedury cywilnej, chyba że wniosko-
dawca wyraźnie wskazał we wniosku, że w takim przypadku postępowanie ma
się zakończyć. To zwykłe postępowanie ma być prowadzone zgodnie z przepi-
sami państwa członkowskiego, w którym przygotowano zawiadomienie o ENZ.

8. Europejski nakaz zap³aty i jego wykonanie

W przypadku braku odpowiedzi na wniosek lub też oświadczenia infor-

mującego o zapłacie w terminie trzech tygodni od doręczenia zawiadomienia
pozwanemu, sąd, działając z własnej inicjatywy, powinien wystawić europej-
ski nakaz zapłaty zgodnie ze wzorem załączonym do rozporządzenia. Nakaz
ten jest doręczany pozwanemu (obowiązują tu te same reguły doręczenia, co
w przypadku doręczenia zawiadomienia o wniesieniu wniosku).

Gdy sąd doręcza ENZ, winien także pouczyć pozwanego o prawie wnie-

sienia sprzeciwu. Sprzeciw winien być wniesiony w terminie trzech tygodni
od dnia doręczenia pozwanemu ENZ.

Europejski nakaz zapłaty będzie stanowił podstawę egzekucji bez potrze-

by zapewnienia zabezpieczenia. Warunki jego wykonania i kwestie związane
z postępowaniem egzekucyjnym — a więc, czy nakaz jest wykonalny z chwilą
jego wydania, czy stanowi jedynie tytuł zabezpieczenia, jakie są konsekwen-
cje wniesienia sprzeciwu: czy nakaz upada, czy istnieje, ale jego wykonalność
zostaje zawieszona — ma regulować prawo krajowe.

odpowiedź
na wniosek

wydanie
europejskiego
nakazu zap³aty

280

9. Sprzeciw wobec europejskiego nakazu zap³aty

i jego skutki

Zgodnie z art. 16 rozporządzenia pozwany ma prawo wnieść do sądu

wydania sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty przy użyciu formularza F.
Pozwany nie ma obowiązku uzasadniania swojego sprzeciwu. Jedyny waru-
nek to wyrażenie przez niego sprzeciwu wobec roszczenia przez wpisanie na
formularzu daty wystawienia europejskiego nakazu zapłaty oraz podpisanie
go. Sprzeciw musi zostać wysłany w terminie 30 dni od doręczenia nakazu
pozwanemu. Sprzeciw można wnosić zarówno w formie papierowej, jak i za
pomocą innego środka komunikacji, w tym środków elektronicznych.

Jeżeli sprzeciw jest składany w formie elektronicznej zgodnie z ust. 4,

musi być on podpisany zgodnie z art. 2 ust. 2 dyrektywy 1999/93/WE o pod-
pisie elektronicznym. Podpis taki jest uznawany w państwie członkowskim
wydania i nie może podlegać dodatkowym wymogom. Podpis elektroniczny
nie jest jednak wymagany, jeżeli w sądach państwa członkowskiego wyda-
nia funkcjonuje alternatywny system komunikacji elektronicznej, do którego
dostęp ma określona grupa uprzednio zarejestrowanych uwierzytelnionych
użytkowników i który umożliwia ich bezpieczną identyfikację.

Po złożeniu sprzeciwu w określonym terminie postępowanie jest prowa-

dzone, na mocy art. 17 rozporządzenia, przed właściwymi sądami w państwie
członkowskim wydania, zgodnie z przepisami regulującymi zwykłe postępo-
wanie cywilne, o ile powód wyraźnie zażądał w takim przypadku zakończe-
nia postępowania.

Po złożeniu sprzeciwu pozwany ma prawo, na podstawie art. 20 rozpo-

rządzenia, do wystąpienia o ponowne sprawdzenie europejskiego nakazu za-
płaty w szczególnych przypadkach. Pozwany może wnieść sprzeciw wobec
nakazu, korzystając z formularza dołączonego do rozporządzenia, lub w jaki-
kolwiek inny sposób. Jeżeli sąd odrzuci wniosek pozwanego z tego powodu,
że nie zachodzi żadna z określonych okoliczności uzasadniających ponowne
zbadanie nakazu, europejski nakaz zapłaty pozostaje w mocy. Jeżeli jednak
sąd uzna, że ponowne zbadanie nakazu jest uzasadnione z uwagi na jedną
z wymienionych przyczyn, europejski nakaz zapłaty traci moc.

10. Op³aty s¹dowe

W myśl art. 25 rozporządzenia przez opłaty sądowe rozumie się opła-

ty i należności na rzecz sądu, których kwota jest ustalana zgodnie z prawem
krajowym.

Łączne opłaty sądowe w przypadku postępowania w sprawie europej-

skiego nakazu zapłaty oraz zwykłego postępowania cywilnego, które toczy się
w przypadku wniesienia sprzeciwu od europejskiego nakazu zapłaty w pań-
stwie członkowskim, nie mogą być wyższe niż opłaty sądowe w przypadku

sprzeciw

op³aty

281

zwykłego postępowania cywilnego, które odbyłoby się bez poprzedzającego
je postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty w tym państwie
członkowskim.

11. Pozosta³e kwestie zwi¹zane z postêpowaniem

Przy składaniu wniosku o ENZ oraz przy wnoszeniu odpowiedzi na

wniosek i sprzeciwu przez pozwanego nie jest wymagana reprezentacja praw-
na. Kwestie reprezentacji w postępowaniu cywilnym, które następuje po wnie-
sieniu odpowiedzi na wniosek lub sprzeciwu, powinny być regulowane przez
prawo państwa, w którym to postępowanie jest prowadzone. Koszty postę-
powania według projektu rozporządzenia nie mogą przekraczać połączonych
kosztów sądowych w odniesieniu do postępowania dotyczącego ENZ oraz
zwykłego postępowania cywilnego, jakie następuje po wniesieniu odpowie-
dzi na wniosek lub sprzeciwu wobec nakazu.

282

Rozdzia³ siódmy

EUROPEJSKIE POSTÊPOWANIE W SPRAWIE

DROBNYCH ROSZCZEÑ

1. Geneza rozporz¹dzenia

Już na posiedzeniu w Tampere w dniach 15 i 16 października 1999 r.

Rada Europejska wezwała Radę i Komisję do ustanowienia wspólnych za-
sad proceduralnych dla uproszczonych i przyspieszonych transgranicznych
postępowań spornych dotyczących drobnych roszczeń konsumenckich i go-
spodarczych. W dniu 20 grudnia 2002 r. Komisja przyjęła Zieloną Księgę doty-
czącą postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty oraz w sprawie
środków upraszczających i przyspieszających postępowanie sporne dotyczą-
ce drobnych roszczeń. Zielona Księga zapoczątkowała konsultacje w sprawie
środków dotyczących uproszczenia i przyspieszenia postępowania spornego
dotyczącego drobnych roszczeń.

Na spotkaniu 16 marca 2004 r. eksperci z państw członkowskich omówili

projekt rozporządzenia ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie
drobnych roszczeń, celem którego miało być uproszczenie i przyspieszenie
postępowania sądowego w zakresie drobnych roszczeń w drodze stworzenia
europejskiego postępowanie w tej sprawie dostępnego dla procesujących się
stron na zasadzie alternatywy dla postępowań istniejących na mocy przepi-
sów państw członkowskich, które pozostaną nienaruszone. Ponadto miało ono
znieść środki tymczasowe, by umożliwić uznawanie i wykonywanie orzeczeń
wydawanych w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych
roszczeń w innym państwie członkowskim.

Ostatecznie 15 marca 2005 r. Komisja Europejska przyjęła wniosek do-

tyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego
europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń. Rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 861/2007 z 11 lipca 2007 r. ustanawia-
jące europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń opublikowano
w Dz. Urz. UE L 199/50 z 31.07.2007. Będzie ono obowiązywać od 1 stycznia
2009 r., z wyjątkiem art. 25, który stosować się będzie od 1 stycznia 2008 r.

geneza

283

2. Przedmiot rozporz¹dzenia

Ostatecznym celem rozporządzenia stało się ustanowienie postępowa-

nia, które uprości i przyspieszy rozstrzyganie sporów dotyczących drobnych
roszczeń w sprawach transgranicznych, a także ograniczy koszty. Zastrzega
się przy tym, że europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń jest
dostępne stronom jako alternatywa dla istniejących postępowań przewidzia-
nych w prawie państw członkowskich. Ponadto rozporządzenie eliminuje
postępowania wpadkowe, konieczne do uznania i stwierdzenia wykonalno-
ści w innych państwach członkowskich orzeczeń wydawanych w jednym
z państw członkowskich w ramach europejskiego postępowania w sprawie
drobnych roszczeń.

3. Zakres zastosowania

Zakres zastosowania rozporządzenia, zgodnie z art. 2, odnosi się do

spraw transgranicznych cywilnych i gospodarczych, bez względu na rodzaj
sądu lub trybunału, w przypadku gdy wartość przedmiotu sporu, z wyłącze-
niem wszystkich odsetek, wydatków i nakładów, nie przekracza 2000 euro
w momencie wpłynięcia formularza pozwu do właściwego sądu lub trybuna-
łu. Wyłączono także sprawy podatkowe, celne lub administracyjne oraz doty-
czące odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania w wykonywaniu
władzy publicznej (acta iure imperii).

Dla celów rozporządzenia przyjęto definicję sprawy transgranicznej,

przez którą rozumie się sprawę, w której przynajmniej jedna ze stron ma miej-
sce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim in-
nym niż państwo członkowskie sądu lub trybunału rozpatrującego sprawę.

4. Europejskie postêpowanie w sprawie drobnych roszczeñ

Kwestie wszczęcia i przebiegu postępowania w sprawie drobnych rosz-

czeń reguluje rozdział II omawianego rozporządzenia. Podobnie jak w innych
nowych regulacjach, także tutaj wykorzystuje się załączone do aktu formula-
rze. Powód wszczyna postępowanie, wypełniając formularz pozwu A i skła-
da go za pośrednictwem poczty lub innych środków komunikacji, także elek-
tronicznych.

Rozporządzenie gwarantuje dostępność formularza pozwu we wszyst-

kich sądach i trybunałach państw członkowskich (art. 4), w których istnieje moż-
liwość wszczęcia europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń.

W przypadku gdy sąd lub trybunał uzna, że informacje przedstawione

w wypełnionym formularzu przez powoda nie są dostatecznie jasne lub od-
powiednie lub w przypadku niewłaściwego wypełnienia formularza pozwu,
pod warunkiem że powództwo nie jest oczywiście bezzasadne lub niedopusz-

cel

zakres regulacji

postêpowanie

formularz

uzupe³nienie
formularza

284

czalne, sąd lub trybunał umożliwia powodowi uzupełnienie lub skorygowa-
nie danych zawartych w formularzu pozwu lub dostarczenie uzupełniających
informacji lub dokumentów albo cofnięcie pozwu, w terminie określonym
przez sąd lub trybunał.

Z kolei jeśli powództwo jest oczywiście bezzasadne lub niedopuszczalne

lub powód nie uzupełni lub nie skoryguje danych zawartych w formularzu
pozwu w określonym terminie, pozew zostaje zwrócony.

Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń przyjmuje for-

mę postępowania pisemnego. Rozprawa przeprowadzana jest przez sąd lub
trybunał, jeśli uznają to za konieczne lub jeśli wnosi o to jedna ze stron. Sąd
lub trybunał może oddalić taki wniosek, jeżeli uzna, że w odniesieniu do oko-
liczności towarzyszących danej sprawie rozprawa nie jest konieczna do rze-
telnego przeprowadzenia tej sprawy.

Odpis pozwu wraz z załącznikami oraz z wypełnionym formularzem

odpowiedzi zostaje doręczony pozwanemu. Dokumenty te mają zostać wy-
słane w terminie 14 dni od otrzymania należycie wypełnionego formularza
pozwu.

Pozwany powinien odpowiedzieć w terminie 30 dni od doręczenia for-

mularza pozwu i formularza odpowiedzi, wypełniając odpowiednią część
formularza lub też udziela odpowiedzi w inny odpowiedni sposób, bez wy-
korzystania formularza. Pozew, odpowiedź na pozew, powództwo wzajem-
ne, odpowiedź na powództwo wzajemne oraz wszelkie opisy istotnych do-
kumentów uzupełniających są składane w języku lub jednym z języków sądu
lub trybunału (art. 6).

Zgodnie z art. 7 sąd lub trybunał musi w terminie 30 dni od otrzymania

odpowiedzi pozwanego lub powoda, wydać orzeczenie lub:

– żąda od stron przedstawienia dalszych szczegółowych informacji doty-

czących powództwa w określonym terminie nieprzekraczającym 30 dni,

– przeprowadza postępowanie dowodowe zgodnie z art. 9 albo
– wzywa strony na rozprawę, która ma odbyć się w terminie 30 dni od we-

zwania.

Ponadto sąd lub trybunał wydaje orzeczenie w terminie 30 dni od dnia

zamknięcia rozprawy albo od otrzymania wszystkich informacji niezbędnych
do wydania orzeczenia.

Niewątpliwą nowością jest możliwość wykorzystania i przeprowadze-

nia rozprawy w drodze konferencji wideo lub za pośrednictwem innych środ-
ków łączności, jeżeli pozwalają na to środki techniczne (art. 8). Także w kwe-
stii postępowania dowodowego, oprócz użycia tradycyjnych metod, sąd lub
trybunał może przeprowadzić rozprawę w drodze konferencji wideo lub za
pośrednictwem innych technologii komunikowania się (art. 9).

Orzeczenie sądu lub trybunału jest wykonalne bez uszczerbku dla moż-

liwości wniesienia odwołania, przy czym nie jest konieczne złożenie zabez-
pieczenia (art. 15).

postêpowanie

pisemne

dorêczenie

pozwu

odpowiedź

na pozew

orzeczenie

rozprawa

na odleg³ośæ

285

5. Uznawanie i wykonywanie orzeczeñ w innym

pañstwie cz³onkowskim

Orzeczenie, które zostało wydane w państwie członkowskim w ramach

europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń jest uznawane
i wykonywane w innym państwie członkowskim bez potrzeby stwierdzania
wykonalności oraz bez możliwości sprzeciwienia się jego uznaniu. Ponadto
orzeczenie to jest wykonywane na tych samych warunkach, co orzeczenie
wydane w państwie członkowskim wykonania. Dużym udogodnieniem jest
fakt, iż strona dochodząca wykonania orzeczenia wydanego w ramach eu-
ropejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń w innym państwie
członkowskim nie musi posiadać pełnomocnika lub adresu pocztowego w pań-
stwie członkowskim wykonania, innego niż osoba posiadająca uprawnienia
w zakresie postępowania egzekucyjnego.

Na uwagę zasługuje postanowienie, że strona, która w jednym państwie

członkowskim składa wniosek o wykonanie orzeczenia wydanego w ramach
europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń w innym państwie
członkowskim, nie jest zobowiązana do składania żadnego zabezpieczenia,
gwarancji lub kaucji — bez względu na ich nazwę — z tego tytułu, że jest cu-
dzoziemcem lub nie ma miejsca zamieszkania ani miejsca pobytu w państwie
członkowskim wykonania.

Przepisy art. 22 przewidują możliwość odmowy wykonania orzecze-

nia wydanego w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych
roszczeń przez właściwy sąd lub trybunał w państwie członkowskim. Taki
przypadek może mieć miejsce na wniosek strony, wobec której dochodzi się
wykonania, jeżeli orzeczenia nie można pogodzić z wcześniejszym orzecze-
niem wydanym w jakimkolwiek państwie członkowskim lub w państwie trze-
cim, o ile:

– wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w odniesieniu do tego samego

roszczenia i dotyczyło tych samych stron,

– wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w państwie członkowskim wy-

konania lub spełnia warunki niezbędne do uznania go w państwie człon-
kowskim wykonania,

– niemożność pogodzenia nie była i nie mogła być podniesiona w formie

zarzutu w postępowaniu sądowym w państwie członkowskim, w którym
wydano orzeczenie w ramach europejskiego postępowania w sprawie
drobnych roszczeń.

W żadnych okolicznościach orzeczenie wydane w ramach europejskie-

go postępowania w sprawie drobnych roszczeń nie może zostać ponownie
zbadane pod względem merytorycznym w państwie członkowskim wyko-
nania. Jeżeli strona kwestionuje orzeczenie wydane w ramach postępowania
w sprawie drobnych roszczeń lub zakwestionowanie go jest nadal dopuszczal-
ne lub gdy strona złożyła wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia, właściwy

uznawanie
i wykonywanie

brak obowi¹zku
zabezpieczenia

odmowa
wykonania

zakaz kontroli
merytorycznej

286

sąd, trybunał lub właściwy organ w państwie członkowskim wykonania może,
na wniosek strony, wobec której dochodzi się wykonania:

– ograniczyć postępowanie wykonawcze do środków zabezpieczających,
– uzależnić wykonanie od złożenia zabezpieczenia określonego przez sąd,

trybunał lub właściwy organ,

– w wyjątkowych przypadkach zawiesić postępowanie wykonawcze.

Państwa członkowskie współpracują w celu informowania społeczeń-

stwa i środowisk zawodowych o europejskim postępowaniu w sprawie drob-
nych roszczeń, w tym o kosztach tego postępowania, w szczególności poprzez
Europejską Sieć Sądową w sprawach cywilnych i gospodarczych, utworzoną
decyzją 2001/470/WE.

287

ORZECZENIA EUROPEJSKIEGO TRYBUNA£U

WSPÓLNOT EUROPEJSKICH

Wyrok z 19 czerwca 1974 r. w sprawie Russ v. Nova, 71/83, Slg. 1983, 241
Wyrok z 14 października 1976 r. w sprawie LTU v. Eurocontrol, C–29/76, Slg. 1976, 1541
Wyrok z 30 listopada 1976 r. w sprawie Handelskwekerij G.J. Bier BV v. Mines de potasse

d‘Alsace S.A., C–21/76, ECR 1976/7/01563

Wyrok z 14 grudnia 1976 r. w sprawie Colzani v. NUEWA, 24/76, Slg. 1976, 1981
Wyrok z 14 października 1976 r. w sprawie LTU v. Eurocontrol, 29/76, Slg. 1976, 1541
Wyrok z 22 listopada 1977 r. w sprawie Industrial Diamond Supplies v. Riva, 43/77, Slg.

1977, 2175

Wyrok z 22 listopada 1978 r. w sprawie Somafer v. Saar–Ferngas, C–33/78, ECR 1978/

9-/02183

Wyrok z 13 listopada 1979 r. w sprawie Sanicentral GmbH v. René Collin, C–25/79, ECR

1979/9–11/03423

Wyrok z 17 stycznia 1980 r. w sprawie Zelger v. Salinirti, 56/79, Slg. 1980, 89
Wyrok z 16 grudnia 1980 r. w sprawie Ruffer, 814/79, Slg. 1979, 3807
Wyrok z 16 czerwca 1981 r. w sprawie Klomps v. Michel, C–166/80, Slg. 1981, 1593
Wyrok z 3 lutego 1982 r. w sprawach Seco S.A. i Desquenne i Giral S.A. v. Etablissement

d’Assurance v. la Vieillesse i L’Invalidite, 62/81 i 63/81, ECR 1982/2/00223

Wyrok z 14 lipca 1983 r. w sprawie Gerling Konzern Speziale Kreditversicherungs – AG

v. Amministrazione del tesoro dello Stato, Slg. 1983, 2503

Wyrok z 11 listopada 1986 r. w sprawie Iveco Fiat v. Van Hool, 313/85, Slg. 1986, 3337
Wyrok z 8 grudnia 1987 r. w sprawie Gubisch Maschinenfabrik v. Palumbo, 144/86, Slg.

1987, 4861

Wyrok z 4 lutego 1988 r. w sprawie Hoffman v. Krieg, C–145/86, Slg. 1988, 645
Wyrok z 27 września 1988 r. w sprawie Kalfelis v. Schröder, C–189/87, ECR 1988/8/05565
Wyrok z 27 marca 1990 r. w sprawie Rush Portuguesa Limitada v. Office National

d’Immigration, C–113/89, Slg. 1991, I–1417

Wyrok z 27 czerwca 1991 r. w sprawie Overseas Union v. New Hampshire Insurance,

C–351/89, Slg. 1991, I–3317

Wyrok z 4 października 1991 r. w sprawie Berend Jan van Dalfsen u.a.v. Bernard van Loon

i Theodora Berendsen, C–183/90, Slg. I–4743

Wyrok z 10 marca 1992 r. w sprawie Powell Duffryn v. Petereight, C–214/89, Slg. 1992,

I–1745

Wyrok z 26 marca 1992 r. w sprawie Reichert v. Dresdner Bank, C–261/90

288

Wyrok z 17 czerwca 1992 r. w sprawie Handte v. Traitements Mecano–Chimiques des Sur-

faces, C–26/91, ECR 1992/6/I–03967

Wyrok z 21 kwietnia 1993 r. w sprawie Sonntag v. Waidmann, C–172/91, Slg. 1993, I–1963
Wyrok z 8 maja 1993 r. w sprawie Gantner Electronic GmbH v. Basch Exploitatie Maatschap-

pij BV, C–111/01, Slg. 2003, I–4207

Wyrok z 2 czerwca 1994 r. w sprawie Solo Kleinmotoren GmbH v. Emilio Boch, C–414/92,

Slg. 1994, I–2237

Wyrok z 9 czerwca 1994 r. w sprawie Lieber v. Goetz, C–292/93, Slg. 1994, I–2535
Wyrok z 9 sierpnia 1994 r. w sprawie Vander Elst v. Office des Migrations Internationales,

C 43/93, Slg. 1994, I–3803

Wyrok z 6 grudnia 1994 r. w sprawie właściciel ładunku załdowanego na statek „Tatry”

v. właściciel statku Maciej Rataj, C–406/92, Slg. 1994, I–5439

Wyrok z 13 lipca 1995 r. w sprawie Hengst BV v. Campense, C–474/93, Slg. 1995, I–2113
Wyrok z 14 marca 1996 r. w sprawie Van der Linden v. Berufsgenossenschaft Feinmecha-

nik, C–275/94, Slg. 1996, I–1393

Wyrok z 10 października 1996 r. w sprawie B. Hendrikman i M. Feyen v. Magneta Druck,

C–78/95, Slg. 1996, I–4943

Wyrok z 9 stycznia 1997 r. w sprawie Petru Wilhelmus Rutten v. Cross Medical Ltd, C–383/95,

ECR 1997/1/I–00057

Wyrok z 27 lutego 1997 r. w sprawie Antonius van den Boogaard v. Paula Laumen, C–220/95,

ECR 1997/2/I–01141

Wyrok z 3 lipca 1997 r. w sprawie Francesco Benincasa v. Dentalkit Srl, Slg. 1997, I–3767
Wyrok z 8 lipca 1997 r. w sprawie Francesco Benincasa v. Dentalkit Srl, C–269/95
Wyrok z 19 maja 1998 r. w sprawie Drouot v. CNI i in., C–351/96, Slg. 1998, I–3375
Wyrok z 9 listopada 1998 r. w sprawie Meeth v. Glacetal, 23/78, Slg. 1978, 2133
Wyrok z 4 grudnia 1998 r. w sprawie Hoffmann v. Krieg, 145/86, Slg. 1988, 645
Wyrok z 16 marca 1999 r. w sprawie Transporting Castellette Spezione Internazionali St.A

v. Hugo Trumpy St.A, C–159/97, Slg. 1999, I 1597

Wyrok z 17 czerwca 1999 r. w sprawie Unibank A/S v. Flemming G. Christensen, C–260/97,

Slg. 1999, I–3715

Wyrok z 20 marca 2000 r. w sprawie Krombach v. Bemberski, C–7/98
Wyrok z 13 lipca 2000 r. w sprawie Group Josi Reinsurance Company SA v. Universal Ge-

neral Insurance Company, C–412/98, Slg. 2000, I–5925

Wyrok z 9 listopada 2000 r. w sprawie Coreck Maritime GmbH v. Handelveem BV, C–387/98,

Slg. 2000, I–9337

Wyrok z 5 kwietnia 2001 r. w sprawie Gaillard v. Chekili, C–518/99, Slg. 2001, I–2771
Wyrok z 27 lutego 2002 r. w sprawie Weber v. Universal Ogden Services Ltd, C–37/00, Slg.

2002, I–2013

Wyrok z 6 czerwca 2002 r. w sprawie Italian Leather SpA v. WECO Polstermoebel GmbH

& Co., C–80/00, Slg. 2002, I–4995

Wyrok z 17 września 2002 r. w sprawie Tacconi v. Wagner, C–334/00, ECR 2002/8–9A/

I–07357

Wyrok z 1 października 2002 r. w sprawie Verein für Konsumenteninformation v. Henkel,

C–167/00, ECR 2002/101/I–08191

Wyrok z 14 listopada 2002 r. w sprawie Gemeente Steenbergen v. Luc Baten, C–271/00,

ECR 2002/11B/I–10489

Wyrok z 10 kwietnia 2003 r. w sprawie Pugliese v. Finmeccanica SpA Betriebsteil Alenia

Aerospazio, C–4370/00, Slg. 2003, I–3573

Wyrok z 9 grudnia 2003 r. w sprawie Erich Gasser GmbH MISAT Srl, C–116/02, ECR 2002/12/

I–14693

Wyrok z 15 stycznia 2004 r. w sprawie Freistaat Bayern v. J. Blijdenstien, C–433/01, ECR

2002 2002/1B/I–00981

Wyrok z 10 czerwca 2004 r. w sprawie Kronhofer v. Maier i inni, C–168/02, ZOTSiSPI

2004/5–6/I–06009

Wyrok z 14 października 2004 r. w sprawie Mærsk Olie & Gas A/S v. M. de Haan en

W. de Boer, C–39/02

Wyrok z 20 stycznia 2005 r. w sprawie Gruber v. Bay Wa AG, C–464/01
Wyrok z 21 marca 2005 r. w sprawie Andrew Owusu, C–281/02
Wyrok z 12 maja 2005 r. w sprawie Société financière et industrielle du Peloux v. Axa Bel-

gium i inni, C–112/03

Wyroku z 8 listopada 2005 r. w sprawie Götz Leffler v. Berlin Chemie AG, C–443/03
Wyrok z 9 lutego 2006 r. w sprawie C–415/04, Stichting Kinderopvang Enschede, PP 2006,

nr 3, s. 57

290

291

WYKAZ WYKORZYSTANEJ LITERATURY

Allerhand M., Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 1991
von Bar C., Od zasad do kodyfikacji: perspektywy europejskiego prawa prywatnego, KPP 2002,

z. 2

von Bar C., Prace nad projektem Europejskiego Kodeksu Cywilnego, PiP 2000, z. 10
Brol J., Z problematyki międzynarodowych aspektów upadłości i postępowania upadłościowego,

PPG 1998, nr 12

Całus A., Wybrane problemy wprowadzania do systemów prawnych państw członkowskich Unii

Europejskiej postanowień konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umow-
nych, PPHZ 1995, t. 18

Cieśliński A., Wspólnotowe prawo gospodarcze, Warszawa 2003
Ciszewski J., Doręczanie dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlo-

wych w państwach UE. Komentarz, Warszawa 2005

Ciszewski J., Przeprowadzanie dowodów w sprawach cywilnych i handlowych w państwach UE,

Warszawa 2005

Czajkowska–Dąbrowska M., Prawo właściwe dla praw autorskich — najnowsze tendencje w Eu-

ropie, KPP 1993, z. 3

Darkowski T., Zniesienie sądowego stwierdzenia wykonalności sądowych orzeczeń zagranicznych

we wspólnym obszarze sądowym — porównanie istniejących instrumentów (w:) Współ-
praca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, red. W. Czapliński, A. Wróbel, Warsza-
wa 2007

Fabiańska M., Świerczyński M., Ujednolicenie norm kolizyjnych dotyczących zobowiązań poza-

umownych, KPP 2004, z. 3

Florek L., Europejskie prawo pracy, Warszawa 2005
Fuchs B., Przepisy wymuszające swoją właściwość w przyszłej kodyfikacji prawa prywatnego mię-

dzynarodowego, KPP 2000, z. 3

Glicz M., Prawo upadłościowe Unii Europejskiej, PPH 2003, nr 11
Gonera K., Pomoc prawna w sporach transgranicznych (w:) Stosowanie prawa Unii Europejskiej

przez sądy, red. A. Wróbel, Kraków 2005

Gołaczyński J., Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2003
Jagielska M., Ochrona konsumenta jako zagadnienie kodyfikacyjne w prawie prywatnym między-

narodowym, KPP 2000, z. 3

Kilian W., Umowy elektroniczne (w:) Prawne i ekonomiczne aspekty komunikacji elektronicznej,

red. J. Gołaczyński, Warszawa 2003

Klyta W., Europejskie międzynarodowe prawo upadłościowe, Rejent 2004, nr 3–4

292

Kocot W.J., Perspektywy harmonizacji prawa prywatnego w ramach Unii Europejskiej ze szczegól-

nym uwzględnieniem zobowiązań kontraktowych, Studia Iuridica 2005, t. XLIV

Kot D., Dyrektywa Unii Europejskiej o handlu elektronicznym i jej implikacje dla prawa cywilne-

go, KPP 2001, z. 1

Kötz H., Rechtsvergleichung und gemeineuropäisches Privatrecht (w:) P.–Ch. Müller–Graf, Ge-

meinsames Privatrecht in der Europäischen Gemeinschaft, Baden–Baden 1999

Kurowski W., Przelew wierzytelności w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2005
Lando O., Beale H., Principles of European Contract Law, part I and II, The Haque-London-

Boston 2000

Ludwiczaka W., Międzynarodowe Prawo Prywatne, Warszawa 1979
Mańko R., Prawo prywatne w Unii Europejskiej. Perspektywy na przyszłość, Warszawa 2004
Maliszewska–Nienartowicz I., Reguły dotyczące jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych

w prawie wspólnotowym — rozporządzenie Rady 44/2001/WE, cz. 1, Monitor Prawni-
czy 2004, nr 2; cz. 2, Monitor Prawniczy 2004, nr 10; cz. 3, Monitor Prawniczy 2004,
nr 11

Mataczyński M., Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w prawie prywatnym międzynaro-

dowym, Kraków 2005

Mataczyński M., Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych (w:) Unia Europejska.

Prawo instytucjonalne i gospodarcze, red. A. Łazowski, Warszawa 2005

Mączyński A., Nowelizacja przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo

prywatne międzynarodowe, Krakowskie Studia Prawnicze 1986, t. XIX

Mostowik P., Bezpodstawne wzbogacenie w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa

2006

Mostowik P., Kolizyjne problemy dostosowania prawa polskiego do dyrektyw Unii Europejskiej

(cz. II), Rejent 2002, nr 9

Mostowik P., Prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych, KPP 2002, z. 3
Osajda K., Komisja zajmująca się europejskim prawem kontraktów — Komisja Ole Lando, Mo-

nitor Prawniczy 2005, nr 23

Pajor T., Odpowiedzialność deliktowa w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 1989
Pazdan M., Materialnoprawne odesłanie a kolizyjnoprawny wybór prawa, PNUŚl 1995, t. 18
Pazdan M., Materialnoprawne wskazanie a kolizyjnoprawny wybór prawa, PPHZ 1995, t. 18
Pazdan M., O potrzebie reformy polskiego prawa prywatnego międzynarodowego i niektórych pro-

ponowanych rozwiązaniach, KPP 2000, z. 3

Pazdan M., Prawo międzynarodowe prywatne, Warszawa 2000
Podleś M., Umowy elektroniczne w prawie wybranych państw (w:) Umowy elektroniczne w obro-

cie gospodarczym, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2005

Popiołek W., Zobowiązania umów w projekcie Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowią-

zań umownych i pozaumownych, PPHZ 1979, t. 3

Popiołek W., Zobowiązania z umów w projekcie Konwencji Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej

o prawie właściwym dla zobowiązań umownych i pozaumownych, PPHZ 1979, t. 3

Rajski J., Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów, KPP 2002, z. 1
Sanetra W., Analiza prawna dyrektywy 96/71 dotycząca pracowników delegowanych (w:) Prawo

pracy. Część I. Opracowania analityczne, red. M. Matey–Tyrowicz, Warszawa 1998

Siedlecki W., glosa do wyroku Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku z 29 lipca 1959 r., 179/59,

OSPiKA 1960, poz. 178

Skoczyński J., Prawo właściwe w międzynarodowych stosunkach pracy pracowników delegowa-

nych w ramach świadczenia usług (problematyka kolizyjnoprawna), Praca i Zabezpiecze-
nie Społeczne 2004, nr 5

Skąpski J., Obligations et commerce exteriereur des pays socialistes, (w:) Academie de Droit In-

ternational, Recueil de Curs 1972, vol. II

Sołtysiński S., Choice of law and Choice of Forum in Transnational Transfer of Technology Trans-

actions (w:) Academie de Droit International, Recueil des Cours 1986, vol. I

Sośniak M., Zobowiązania nie wynikające z czynności prawnych, Katowice 1971
Stein A., Der Europaeische Vollstreckungstitel fur unbestrittene Forderungen tritt in Krat-Aufruf

zu einer nuechternen Betrachtung, IPRax 2004, nr 3

Sujecki B., Pierwsze kroki w kierunku europejskiego elektronicznego nakazu zapłaty, E–Biuletyn

CBKE 2006, nr 3

Sznajder K., Pojęcie umowy i roszczenia wynikającego z umowy na tle regulacji europejskich do-

tyczących jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i han-
dlowych, KPP 2005, z. 2

Szpunar M., Pojęcie dokumentu urzędowego w rozumieniu artykułu 50 konwencji lugańskiej o jurys-

dykcji i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, Rejent 2000, nr 12

Świerczyński M., Jurysdykcja krajowa a prawo właściwe w Internecie (w:) Prawo Internetu,

Warszawa 2004

Tomaszewski M., Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo prywatne

międzynarodowe, PiP 1970, z. 12

Tomaszewski M., Zakres swobody stron w wyborze prawa właściwego dla zobowiązań umownych,

Studia Iuridica 1977, vol. VI

Weitz K., Europejskie prawo procesowe cywilne (w:) Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez

sądy, red. A. Wróbel, Kraków 2005

Wiewórowska-Domagalska A., Europejski kodeks cywilny (analiza prac Grupy studyjnej),

PiP 2002, z. 6

Włosińska A., Odmowa uznania zagranicznego orzeczenia sądowego w świetle postanowień kon-

wencji lugańskiej oraz recenzja tej pracy autorstwa K. Weitza, KPP 2003, z. 4

Wróbel I., Polityka europejska w Unii Europejskiej w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw

wewnętrznych, Wrocław 2002

Zedler F. (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warsza-

wa 2002

Zedler F., Uznanie zagranicznych postępowań upadłościowych w prawie europejskim, RPEiS 2005,

nr 2

NOTATKI