otyłość u polskich nastolatków

OTYŁOŚĆ U POLSKICH NASTOLATKÓW

EPIDEMIOLOGIA, STYL ŻYCIA, SAMOPOCZUCIE

Raport

z badań uczniów gimnazjów w Polsce

Praca zbiorowa pod redakcją

Anny Oblacińskiej i Marii Jodkowskiej

Warszawa 2007

Zakład Medycyny Szkolnej

Druk: Wydawnictwo „Ezdorat” tel. 0 22 667 75 16

Raport wykonany w ramach projektu badawczego

Fundacji Badawczej Nutricia RG 1/2005:

Obesity among Polish adolescents:

epidemiology, eating behaviours, dieting, physical acivity

and well−being among overweight and obese adolescents

Kierownik projektu:

dr n. med. Anna Oblacińska

Konsultant projektu

: prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska

Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju
i Wychowania Wydział Pedagogiczny
Uniwersytetu Warszawskiego

Autorki raportu

: lek. Maria Jodkowska

dr n. med. Anna Oblacińska
mgr pedagog. Katarzyna Radiukiewicz
mgr psych. Izabela Tabak
Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka

Zakład Medycyny Szkolnej

ISBN 978−83−88767−41−8

Przy publikowaniu lub prezentacji danych z niniejszego raportu, prosimy o
podawanie źródła.

Wykorzystanie pytań zawartych w ankiecie do badań własnych wymaga zgody
Kierownika projektu

Dr n. med. Anna Oblacińska
Zakład Medycyny Szkolnej
Instytut Matki i Dziecka
e−mail: medszkol@imid.med.pl

Wojewódzcy koordynatorzy badań:

Województwo:

Kujawsko−Pomorskie

mgr Małgorzata Marciniak
Kujawsko−Pomorskie Centrum Zdrowia Publicznego
w Bydgoszczy
Halina Sieradzka
Indywidualna Praktyka Pielęgniarska
w Kruszwicy

Lubuskie

mgr Marta Powchowicz
Lubuskie Centrum Zdrowia Publicznego
w Gorzowie Wielkopolkim
Joanna Masiuk − Lebiedź
NZOZ „SzkoMed” s.c.
w Skwierzynie

Małopolskie

mgr Helena Moląg
Małopolskie Centrum Zdrowia Publicznego
w Krakowie
Alina Majerowicz
Niepubliczny Zakład Pielęgniarstwa Szkolnego
„Medycyna Szkolna”
w Krakowie

Podlaskie

Irena Łoś
Podlaskie Centrum Zdrowia Publicznego
w Białymstoku
Danuta Szotko
Kierownik NZOZ „Promed− Schol”
w Białymstoku

Pomorskie

lek. Maciej Zagierski
Pomorskie Centrum Zdrowia Publicznego
w Gdańsku
Jolanta Zając
NZOZ Medycyna Szkolna „PROFIL−MED”

p. z o.o.

w Gdańsku

PODZIĘKOWANIE

Dziękujemy Koordynatorom Wojewódzkim badań oraz pielę−

gniarkom szkolnym za nadzór i rzetelne przeprowadzenie badań mło−
dzieży w gimnazjach. Pani Bogusławie Witkowskiej i zespołowi pielę−
gniarek z NZOZ „ Zdrowie” w Warszawie dziękujemy za wykonanie
badań pilotażowych.

Autorki raportu składają również serdeczne podziękowanie Pani

Profesor Alicji Krzyżaniak za udostępnienie tabeli wartości BMI dla
dzieci i młodzieży oraz opracowanie wartości wskaźników BMI dla
15 i 85 centyla.

WSTĘP

.......................................................................................................................................................................................................................

Rozdział pierwszy

INFORMACJA O BADANIACH – Anna Oblacińska

...................................................................................

Dobór próby

.....................................................................................................................................................................................

Metodyka badań

.........................................................................................................................................................................

Organizacja badań

....................................................................................................................................................................

Struktura raportu

.........................................................................................................................................................................

Rozdział drugi

EPIDEMIOLOGIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY

W WIEKU 13 −15 LAT W POLSCE

........................................................................................................................................

Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku 13 – 15

lat w 2005 roku – Maria Jodkowska, Anna Oblacińska

...............................................................

Regionalne zróżnicowanie częstości występowania nadwagi i otyłości

u młodzieży w Polsce

...............................................................................................................................................

Zmiany w występowaniu nadwagi i otyłości u młodzieży 13−15 lat w

Polsce w latach 1995−2005

.................................................................................................................................

Zgodność danych dotyczących wysokości i masy ciała podawanych przez

uczniów z obiektywnymi pomiarami (badanie walidacyjne)

– Izabela Tabak

.............................................................................................................................................................................

Ważniejsze wyniki

....................................................................................................................................................................

Rozdział trzeci

STYL ŻYCIA NASTOLATKÓW Z NADMIAREM MASY CIAŁA

.......................................

Aktywność fizyczna i zajęcia sedenteryjne w czasie wolnym

– Maria Jodkowska

.................................................................................................................................................................

Samoocena aktywności fizycznej i intensywność wykonywania

ćwiczeń ruchowych

.....................................................................................................................................................

Udział w lekcjach wychowania fizycznego oraz pozaszkolnych

zajęciach ruchowych

..................................................................................................................................................

Oglądanie telewizji i korzystanie z komputera

............................................................................

Zachowania żywieniowe – Anna Oblacińska

..........................................................................................

Częstość spożywania niektórych produktów spożywczych

.......................................

Częstość spożywania podstawowych posiłków

........................................................................

1.1.

1.2.

1.1.

1.2.

1.3.

2.1.

2.2.

SPIS TREŚCI

Pojadanie między posiłkami

.............................................................................................................................

Odchudzanie się i modyfikowanie swojej masy ciała – Anna Oblacińska

.....

Częstość odchudzania się młodzieży

......................................................................................................

Metody modyfikowania masy ciała

.........................................................................................................

Ważniejsze wyniki

...................................................................................................................................................................

Rozdział czwarty

SAMOOCENA ZDROWIA I WYGLĄDU, ZADOWOLENIE Z ŻYCIA

I POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI U OTYŁYCH NASTOLATKÓW

.............................

Samoocena zdrowia i aktywności fizycznej

– Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Występowanie różnych dolegliwości somatycznych i stanów

emocjonalnych – Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

..........................................

Wiek wystąpienia menarche u dziewcząt – Anna Oblacińska

..............................................

Samoocena wyglądu i masy ciała – Izabela Tabak

.............................................................................

Zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości – Izabela Tabak

.................................

Ważniejsze wyniki

....................................................................................................................................................................

Rozdział piąty

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE NASTOLATKÓW Z NADMIAREM MASY

CIAŁA

Środowisko rodzinne

............................................................................................................................................................

Status społeczno−ekonomiczny rodzin

– Izabela Tabak, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Rodzinne występowanie otyłości – Anna Oblacińska

.......................................................

Wybrane relacje otyłych nastolatków z otoczeniem

– Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Przemoc międzyrówieśnicza

...........................................................................................................................

Reakcje otoczenia w stosunku do młodzieży otyłej

..............................................................

Postrzeganie nadwagi i otyłości przez młodzież otyłą – Anna Oblacińska

....

Motywacja do działań oraz korzystanie z pomocy specjalistów

w kierunku redukcji masy ciała – Anna Oblacińska

.........................................................................

Ważniejsze wyniki

....................................................................................................................................................................

STRESZCZENIE

...........................................................................................................................................................................................

SUMMARY

2.3.

3.1.

3.2.

1.1.

1.2.

2.1.

2.2.

100

106

107

108

117

120

124

126

130

137

139

142

INTRODUCTION

........................................................................................................................................................................................

Chapter one

GENERAL INFORMATION ABOUT STUDY – Anna Oblacińska

........................................

Sample

....................................................................................................................................................................................................

Methods

................................................................................................................................................................................................

Organization of the study

..................................................................................................................................................

Structure of report

.....................................................................................................................................................................

Chapter two

EPIDEMIOLOGY OF OVERWEIGHT AND OBESITY AMONG

POLISH ADOLESCENTS AGED 13 – 15 YEARS

..........................................................................................

Prevalence of overweight and obesity in adolescents aged 13 – 15 years

in 2005 – Maria Jodkowska, Anna Oblacińska

......................................................................................

Regional differences in prevalence of overweight and obesity among

Polish adolescents

.........................................................................................................................................................

Trends in prevalence of overweight and obesity among Polish

adolescents 13 – 15 years of age, 1995 – 2005

...........................................................................

Accuracy of self−reported and measured height and weight (validation

analysis) – Izabela Tabak

.................................................................................................................................................

Key findings

....................................................................................................................................................................................

Chapter three

LIFE STYLE OF OVERWEIGHT ADOLESCENTS

...................................................................................

Physical activity and sedentary behaviours in leisure time

– Maria Jodkowska

.................................................................................................................................................................

Self−reported physical activity and intensity of physical exercisesh

..................

Participation in physical education classes and outside of school hours

physical activity

...............................................................................................................................................................

TV watching and computer using

...............................................................................................................

Eating patterns – Anna Oblacińska

.......................................................................................................................

Frequency of some food product consumption

...........................................................................

Frequency of basic meal consumption

..................................................................................................

Snacking between meals

.......................................................................................................................................

Dieting to lose weight and body mass modification – Anna Oblacińska

...........

1.1.

1.2.

1.1.

1.2.

1.3.

2.1.

2.2.

2.3.

CONTENTS

Frequency of dieting among adolescents

...........................................................................................

Methods of body mass modification

.......................................................................................................

Key findings

....................................................................................................................................................................................

Chapter four

REPORTED−HEALTH AND APPEARANCE, LIFE SATISFACTION AND

SELF−ESTEEM OF OBESE ADOLESCENTS

......................................................................................................

Reported−health and physical fitness

– Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Somatic and psychological complaints

– Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Age at menarche in girls – Anna Oblacińska

.............................................................................................

Self− perception of body image and body weight – Izabela Tabak

...................................

Life satisfaction and self−esteem – Izabela Tabak

...............................................................................

Key findings

....................................................................................................................................................................................

Chapter five

SOCIAL ENVIRONMENT OF OVERWEIGHT AND OBESE ADOLESCENTS

Family

.....................................................................................................................................................................................................

Socioeconomic status of families

– Izabela Tabak, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Family occurrence of obesity – Anna Oblacińska

...................................................................

Selected obese adolescents` relations with social environment

– Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

........................................................................................

Peers aggression

..............................................................................................................................................................

Other people`s reactions towards obese adolescents

...........................................................

Obese adolescents` perception of overweight and obesity

– Anna Oblacińska

...................................................................................................................................................................

Motivation for activities to weight loss and taking specialists` advice

– Anna Oblacińska

...................................................................................................................................................................

Key findings

....................................................................................................................................................................................

SUMMARY (Polish)

................................................................................................................................................................................

SUMMARY (English)

............................................................................................................................................................................

3.1.

3.2.

1.1.

1.2.

2.1.

2.2.

100

106

107

108

117

120

124

126

130

137

139

142

WSTĘP

Introduction

Otyłość to istotny problem zdrowotny współczesnego świata, zwany „epidemią

XX wieku”, a wiele danych wskazuje na to, że będzie on także istotny w wieku XXI.

Zdaniem wielu autorów to także jedno z najczęściej występujących zaburzeń rozwojo−

wych u dzieci i młodzieży. Otyłość zatem, to nie tylko „defekt kosmetyczny”, jak sądzą

niektórzy, ale zespół wielu problemów, które w konsekwencji mogą prowadzić do nadci−

śnienia, dyslipidemii, zaburzeń gospodarki węglowodanowej, schorzeń ortopedycznych,

astmy oskrzelowej, napadów bezdechu nocnego, a także zaburzeń psychologicznych:

niskiej samooceny, obniżonego poczucia własnej wartości

1 ,2 ,3

. Badania wskazują, że

70−80% młodzieży z otyłością stwierdzoną w okresie dojrzewania, stanie się otyłymi

dorosłymi

4 ,5

, z dużym ryzykiem wystąpienia wielu powikłań: choroby niedokrwiennej

serca, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, czy zespołu metabolicznego (hiperinsu−

linemia, nadciśnienie, hiper− i dyslipidemia), a także niektórych postaci nowotworów:

raka piersi, jelita grubego, prostaty, nerki, pęcherzyka żółciowego

W najprostszym rozumieniu otyłość jest spowodowana przez przewlekły brak rów−

nowagi (dodatni bilans) między energią dostarczaną z pożywieniem, a energią wydatko−

waną. U przeważającej liczby otyłych dzieci i młodzieży, nadmiar energii wydaje się

zadziwiająco niski (poniżej 100 kcal/na dzień)

, musi więc upłynąć stosunkowo długi

czas działania czynników ryzyka, aby nieotyłe dziecko czy nastolatek, stał się otyłym.

Narastający gwałtownie wzrost częstości występowania otyłości wśród dzieci i

młodzieży w krajach rozwiniętych i rozwijających się, stał się punktem wyjścia do bada−

nia skali tego problemu również w Polsce. W ostatniej dekadzie przeprowadzono w

Polsce szereg badań dotyczących częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzie−

ży w okresie dojrzewania. Jest to krytyczny okres w wieku rozwojowym, w którym

istnieje zwiększone ryzyko rozwoju otyłości i utrzymania jej w wieku dojrzałym. Bada−

nia te obejmowały jednak swoim zasięgiem jedynie wybrane miejscowości czy regiony

Polski, a od badań przeprowadzonych przez Instytut Matki i Dziecka, wśród dzieci i

Reilly JJ et al. Health consequences of obesity. Arch Dis Child. 2003, 88: 748−752.

Dietz WH. Health consequences of obesity i youth: childhood predictors of adult disease. Pediatrics 1998, 101 (3) Suppl

March: 518−525.

Straus RS. Childhood obesity and self−esteem. Pediatrics 2000, 105:1−5.

Op. cit. Reilly J J, 2003.

Dietz WH. Overweight in childhood and adolescence. N Engl J Med. 2004, 350 (9): 855−857.

Calle EE et al. Overweight, obesity and mortality from cancer in a prospectively studies cohort of U. S. adult. N Engl J

Med. 2003, 348 (17): 1625−1638.

Reilly JJ. Obesity in childhood and adolescence: evidence based clinical and public Health perspectives. Postgrad Med

J. 2006, 82: 429−437.

młodzieży szkolnej na terenie całego kraju

, minęło ponad 10 lat. Dotychczas prawie nie

prowadzono też badań oceniających styl życia i zachowania zdrowotne oraz zadowole−

nie z życia i poczucie własnej wartości nastolatków z nadmiarem masy ciała w kontek−

ście uwarunkowań społecznych i środowiskowych, ani nie podejmowano prób oceny

mierników zdrowia subiektywnego w porównaniu z młodzieżą bez nadwagi i otyłości.

Mamy nadzieję, że niniejszy raport wzbogaci wiedzę w tej dziedzinie, opisując

częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku 13 − 15 lat w Polsce, jej

zdrowie subiektywne, styl życia i zachowania zdrowotne, a także zadowolenie z życia i

poczucie własnej wartości. Pozwoli także na porównanie skali epidemiologicznej pro−

blemu zdrowotnego, jakim jest otyłość u nastolatków w Polsce i w innych krajach.

Przedstawione dane mogą być przydatne instytucjom i osobom zajmującym się

stanem zdrowia i programowaniem opieki zdrowotnej nad populacją młodzieży w okre−

sie dojrzewania. Mamy także nadzieję, że okażą się pomocne dla praktyków: pediatrów

i lekarzy rodzinnych, a także pielęgniarek szkolnych i nauczycieli. Nie można bowiem

zapomnieć, że w przypadku nadwagi i otyłości w wieku rozwojowym ogromne znacze−

nie mają działania prewencyjne, a także odpowiednio prowadzona edukacja zdrowotna

nastolatków i ich rodzin.

Anna Oblacińska, Maria Jodkowska

Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku

szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997; 72(3): 241−245.

Rozdział pierwszy

INFORMACJA O BADANIACH

General information about study

Anna Oblacińska

1. Dobór próby

Sample

I etap – dobór celowy województw, ze względu na region

Podjęto decyzję o przeprowadzeniu badań w regionach, w których w 1995 r. czę−

stość występowania nadwagi i otyłości była zróżnicowana – wartości odsetkowe naj−

wyższe, średnie i najniższe

. Regiony wybrane do badań objęły następujący obszar geo−

graficzny (ryc.1):

− region północny Polski reprezentowało województwo pomorskie,

− region południowy – małopolskie,

− region wschodni – podlaskie,

− region zachodni – lubuskie oraz

− region Polski centralnej – kujawsko−pomorskie. Województwo kujawsko−pomor−

skie (a nie mazowieckie), wybrano ze względu na najniższy odsetek uczniów z

nadmiarem masy ciała w centralnej Polsce w 1995 r., właśnie w regionie kujaw−

skim (w części ówczesnych województw: toruńskiego, włocławskiego i bydgo−

skiego)

Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B. Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym

w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997; 52(3): 241−245.

Bochliński J, Zawadzki J. Polask. Nowy podział terytorialny. Przewodnik encyklopedyczny. Wyd. Świat Książki, Warszawa

1999.

Ryc.1. Regiony (województwa) wybrane do badań

Fig.1. Regions (provinces) chosen to study

II etap – losowanie szkół w województwach

Losowania dokonano proporcjonalnie do liczby uczniów w danym województwie,

spośród szkół znajdujących się na listach udostępnionych przez kuratoria oświaty, po

wyeliminowaniu szkół: specjalnych, z klasami integracyjnymi oraz sportowych. Wylo−

sowano 112 szkół, obejmujących około 2,4% wszystkich uczniów gimnazjów w po−

szczególnych województwach (tab. 1).

Tabela 1. Liczba uczniów i szkół w poszczególnych województwach oraz liczba szkół

wylosowanych do badań

Table 1. Provinces, number of secondary schools students, schools and number of selec−

ted schools for study

Kujawsko−pomorskie

Lubuskie

Małopolskie

Podlaskie

Pomorskie

Województwo

Province

90 655

44 322

137 635

53 813

93 548

Liczba uczniów w

gimnazjum

Number of pupils in

secondary schools

338

156

591

201

331

Liczba szkół

Number of schools

Liczba wylosowa−

nych szkół do badań

Number of selected

schools for study

W każdej z wylosowanych szkół wybrano do badań po jednej klasie z każdego

rocznika (klasy „b”, drugie w kolejności) – łącznie 336 klas, N = 8384 uczniów (ryc. 2.

rozdział 3). Ostatecznie w analizie wyników badań uwzględniono dane 8067 uczniów.

Charakterystykę tej grupy przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Liczba badanej młodzieży według płci, wieku i miejsca zamieszkania

Table 2. Number of adolescents by gender, age and domicile

2591

1240

1351

Ogółem

Total

Chłopcy

Boys

Dziewczęta

Girls

8067

3980

4087

Ogółem

Total

2733

1410

1323

2743

1330

1413

3108

1536

1572

Miasto

Town

4959

2444

2515

Wieś

Village

Wiek w latach

Age in years

W projekcie badania (opracowanym pod koniec roku szkolnego 2003/2004) zapla−

nowano zbadanie 10.000 uczniów gimnazjów, nastolatków w wieku 13−15 lat. Określa−

jąc liczbę klas do losowania, kierowano się założeniem, że średnia liczba uczniów w

klasie wynosi 30 osób. Ostateczna liczebność próby okazała się mniejsza, ze względu na

malejącą w ostatnich latach liczbę gimnazjalistów, a tym samym malejącą liczbę uczniów

w klasach (rok szkolny 2002/2003: liczba uczniów w gimnazjach 1.709 tys.; rok szkolny

2004/2005: 1.648 tys)

Na przeprowadzenie badań w Polsce uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy

Instytucie Matki i Dziecka, a w szkołach uzyskano zgodę dyrektorów szkół, uczniów i

ich rodziców.

III etap – dobór grup do badania ankietowego

Badanie ankietowe przeprowadzono w dwóch grupach uczniów: z nadwagą i

otyłością (grupa otyłych) oraz w grupie kontrolnej, bez nadwagi i otyłości (grupa nieoty−

łych), wyodrębnionych na podstawie wykonanych pomiarów, po obliczeniu wskaźnika

BMI i jego pozycji centylowej oraz po ustaleniu terminu badania z wychowawcami klas,

do których uczęszczali badani uczniowie. Kwalifikacji do badanych grup dokonywały

pielęgniarki szkolne.

Do grupy otyłych zostali wybrani uczniowie, u których pozycja centylowa wskaź−

nika BMI wynosiła

≥

85 centyla (z nadwagą i otyłością) oraz u których nie współistniały

choroby endokrynologiczne, czy metaboliczne (wykluczenie otyłości wtórnej).

Dobór grupy nieotyłych (kontrolnej) przeprowadzono na zasadzie „doboru w pa−

rach” – do każdego ucznia z nadwagą i otyłością został dobrany uczeń o prawidłowej

masie ciała – następny z listy klasowej, lub kolejny, najbliższy danego ucznia, spełniają−

cy następujące kryteria: ta sama płeć; różnica wieku nie większa niż +/− 9 miesięcy,

wartość wskaźnika BMI między 15 a 75 centylem, bez niepełnosprawności i chorób

przewlekłych.

Otrzymano ankiety od 998 uczniów z grupy otyłych i 1015 z grupy kontrolnej.

Odrzucono 107 ankiet ze względu na: nieprawidłowy dobór par (79 ankiet) oraz brak

odpowiedzi na pytanie dotyczące płci i wieku (28 ankiet). W dalszych analizach

uwzględniono dane z 1906 ankiet (po 953 w każdej grupie). Grupy ankietowanych

uczniów oraz ich charakterystykę antropometryczną przestawiają tabele 3 i 4 (patrz

również podrozdział 3).

Roczniki Statystyczne GUS, Warszawa 2004 i 2005.

Tabela 3. Ankietowana młodzież według płci i wieku

Table 3. Surveyed adolescents by gender and age

306

612

Grupa otyłych

Obese

Grupa nieotyłych

Non−obese

Ogółem

Total

953

1906

Ogółem

Total

348

696

299

598

400

800

Chłopcy

Boys

553

1106

Dziewczęta

Girls

Ogółem według wieku

(wiek w latach)

Age groups

Tabela 4. Średnie cechy antropometryczne ankietowanej młodzieży: średnia (odchyle−

nie standardowe)*

Table 4. Mean anthropometric data of surveyed adolescents: mean (standard deviation)

Wiek

Age

Wysokość (cm)

Height

Masa ciała (kg)

Weight

BMI (masa/wys

)

14,33 (0.86)

165,57 (8,13)

68,41 (11,21)

24,87 (3,02)

Grupa otyłych (N = 953)

Obese

14,33 (0,84)

164,52 (8,49)

51,33 (7,70)

18,87 (1.82)

Grupa nieotyłych (N = 953)

Non−obese

<0.001

X (SD)

–

X (SD)

–

*istotność różnic między średnimi – badana testem t−Studenta

2. Metodyka badań

Methods

Pomiary wysokości i masy ciała oraz interpretacja ich wyników

Pomiarów wysokości i masy ciała pielęgniarki szkolne dokonały zgodnie ze stan−

dardem i metodyką testu przesiewowego do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycz−

nym

. Na podstawie wyników tych pomiarów obliczono wskaźnik Body Mass Index

(BMI) dla każdego ucznia. W interpretacji tego wskaźnika zastosowano tabele wartości

centylowych wskaźnika BMI dla płci i wieku opracowane przez A. Krzyżaniak (tab. 5 i

6). Zgodnie z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia i CDC (Centers for Di−

sease Control and Prevention), uznano:

− za nadwagę wartości BMI równe i powyżej 85 centyla (a mniejsze od 95 centyla),

− za otyłość równe i powyżej 95 centyla, odpowiednio dla płci i wieku

2 ,3

Dla oceny wieku kalendarzowego badanych uczniów przyjęto zasadę, że prezento−

wana grupa wieku jest środkiem przedziałów:

Dla 13−latków: 12 lat

ukończone do 13 lat

nieukończone,

Dla 14−latków: 13 lat

ukończone do 14 lat

nieukończone,

Dla 15−latków: 14 lat

ukończone do 15 lat

nieukończone.

Wyniki przeprowadzonych badań pielęgniarki wpisywały w protokołach badań

uczniów w poszczególnych klasach.

Kopczyńska−Sikorska J, Kurniewicz−Witczakowa R, Niedźwiecka Z i wsp. Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń

w rozwoju fizycznym (somatycznym). (w): Jodkowska M, Woynarowska B (red.).Testy przesiewowe u dzieci i młodzieży
w wieku szkolnym. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2002: 17−21.

Health Interview Survey. Towards international harmonization of methods and instruments. WHO Regional Publication

European Series, 58, Copenhagen 1996.

Kuczmarski RJ, Ogden CL, Grummer−Strown LM i wsp. CDC Growth Charts: Advance Data. 2000 No.314 (Website:

http://cdc.gov/growthcharts).

Tabela 5 Wartości centylowe wskaźnika Body Mass Index (BMI)* dla chłopców i dziewcząt

Table 5. BMI – for − age table (boys and girls)

Wskaźnik Body Mass lndex (BMI) chłopców

Wiek

(w latach)

15,22

15,72

16,29

15,91

16,46

17,06

16,39

16,90

17,46

17,11

17,60

18,12

18,39

18,93

19,52

20,57

21,10

21,62

22,66

23,16

23,56

24,05

24,23

24,42

26,59

26,84

27,03

C10

C15

C25

C50

C75

C85

C90

C95

15,27

15,74

16,26

15,86

16,36

16,88

16,25

16,75

17,29

16,94

17,67

18,37

18,76

19,43

20,04

20,89

21,45

21,91

22,36

22,96

23,42

23,63

23,94

24,15

25,41

25,63

25,76

Wskaźnik Body Mass lndex (BMI) dziewcząt

* Opracowanie: Krzyżaniak A. i wsp. Poznań 2004; Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej Akademii

Medycznej w Poznaniu.

Badania ankietowe

Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Uwzględniono w nim dwie

grupy obszarów:

1. Dotyczące obu grup badanych (młodzieży otyłej i nieotyłej)

Styl życia: zachowania zdrowotne, odchudzanie się i metody kontroli masy ciała;

Samoocena zdrowia i sprawności fizycznej, wyglądu i masy ciała, występowanie

dolegliwości somatycznych i różnych stanów emocjonalnych;

Zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości;

Środowisko rodzinne i szkolne.

2. Dotyczące grupy młodzieży z nadwagą i otyłością (grupy otyłych)

Postrzeganie problemu otyłości, motywacja do działań oraz korzystanie z pomo−

cy specjalistów.

W opracowaniu kwestionariusza ankiety, poza własnymi, autorskimi pytaniami,

wykorzystano następujące standardowe narzędzia:

1. Międzynarodowy, standardowy kwestionariusz badań nad zachowaniami zdro−

wotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School−aged Children:

A WHO Collaborative Cross−national Study)

. Badania te prowadzone są co 4

Międzynarodowy koordynator badań: dr C. Currie (Uniwersytet w Bergen); kierownik badań w Polsce: dr J Mazur

(Zakład Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka).

lata w Polsce oraz we wzrastającej liczbie krajów w Europie oraz Kanadzie,

USA i Izraelu. W niniejszych badaniach wykorzystano część pytań z polskiej

wersji kwestionariusza z 1998 i 2002 r.

1,2

oraz pytania fakultatywne (do wybo−

ru), nie wykorzystywane dotychczas w Polsce

2. Skalę RSES (Rosenberg Self−Esteem Scale) Rosenberga

, opracowaną pierwot−

nie do badania globalnego poczucia własnej wartości i samoakceptacji młodzie−

ży

. Składa się ona z 10 stwierdzeń, dotyczących własnej osoby respondenta, z

czterema kategoriami odpowiedzi. W naszym badaniu zastosowana została pol−

ska adaptacja skali, opracowana i sprawdzona przez dr Krystynę Doroszewicz z

Instytutu Psychologii Społecznej Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w

Warszawie. Ta wersja skali, pod nazwą „Skala samopoznania” stosowana była

przez autorkę adaptacji w badaniach studentów, uzyskując wysoki współczyn−

nik rzetelności (á = 0,89), bardzo zbliżony do współczynnika uzyskanego w

badaniach studentów amerykańskich (á = 0,87)

3. Body Figure Perception Questionnaire (BFPQ) w adaptacji Stunkarda

oraz

pytania dotyczące własnej sylwetki obecnej i sylwetki idealnej. BFPQ jest kwe−

stionariuszem graficznym, zamieszczony został w rozdziale, dotyczącym samo−

oceny wyglądu i masy ciała.

Szczegółowe omówienie pytań zawartych w kwestionariuszu i ich źródło podano

w poszczególnych rozdziałach opracowania.

Analizy statystycznej danych dokonano przy użyciu pakietu statystycznego SPSS

v. 12.0. Istotność statystyczną różnic w częstości występowania cech badano testem chi−

kwadrat, a różnic między średnimi – testem t−Studenta.

Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje

zmian w latach 1990−1998. Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2000.

Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 r.

Raport techniczny z badań. Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2002.

Currie C, Samdal O i wsp. Health Behaviour in School−Aged Children: a WHO Cross−national Study Research Protocol

for 2001/2002 Survey. University of Edinburgh 2001.

Rosenberg M. Society and the adolescent self−image. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1965.

Blascovich J, Tomaka J. Measures of self−esteem. (w): Robinson J, Shaver P, Wrightsman L (red) Measures of personality

and social psychological attitudes. Vol. 1 San Diego: Academic Press, 1991: 115−156.

Forbes G, Doroszewicz K, Card K, Adams−Curtis L. Association of the thin body ideal, ambivalent sexism and self−

esteem with body acceptance and the preferred body size of college women in Poland and the United States. Sex Roles,
2004, 50: 331−345.

Stunkard AJ, Sorenson T & Schulsinger F. Use of the Danish Adoption Registry for the study of obesity and thinness.

(w): Kety S (red.). The genetics of neurological and psychiatric disorders. Raven Press, New York 1983.

Ograniczenia

Limitation

Ze względu na zastosowaną metodykę („dobór w parach”), przeprowadzone bada−

nia ankietowe nie upoważniają do wyciągania wniosków, dotyczących populacji mło−

dzieży 13−15−letniej bez nadmiaru masy ciała, gdyż grupa kontrolna (nieotyła) nie zosta−

ła wybrana losowo. Dobór w parach „wymusił” w pewien sposób niewielką nadrepre−

zentację dziewcząt w badaniach ankietowych (58%), w porównaniu z bazą kontrolną

wylosowaną do badań (51% dziewcząt). W związku z tym, zależności związane z płcią

i miejscem zamieszkania, wewnątrz grupy, analizowane były wyłącznie w odniesieniu

do uczniów otyłych.

3. Organizacja badań

Organization of the study

Właściwe badania poprzedzone zostały badaniem pilotażowym, celem sprawdze−

nia organizacji badania, jego przebiegu oraz, w przypadku badań ankietowych, dla spraw−

dzenia zrozumiałości dla uczniów pytań kwestionariusza, zwłaszcza tłumaczonych z

języka angielskiego i dotychczas nie wykorzystywanych w badaniach w Polsce. Pilotaż

przeprowadzono wśród uczniów 3 gimnazjów warszawskich (95 osób), ankiety uzyska−

no od 46 uczniów – 24 chłopców oraz 22 dziewcząt (w równej liczbie z grupy otyłej i

kontrolnej).

Badania właściwe wykonano w I semestrze roku szkolnego 2005/2006. Organiza−

cję badań w wybranych województwach powierzono koordynatorom wojewódzkim ba−

dań. W każdym województwie wybrano dwóch koordynatorów – przedstawiciela woje−

wódzkiego centrum zdrowia publicznego oraz pielęgniarkę szkolną – w większości kie−

rownika grupowej praktyki pielęgniarskiej lub pielęgniarskiego niepublicznego zespołu

opieki zdrowotnej. Koordynatorzy wojewódzcy zostali przeszkoleni w Instytucie Matki

i Dziecka, a następnie przeprowadzili szkolenia pielęgniarek ze szkół wylosowanych do

badania na terenie swych województw. Pielęgniarki szkolne otrzymały też szczegółowe

instrukcje przebiegu badań oraz tabele wartości centylowych BMI i protokoły badań do

wypełnienia.

Organizacja badań w szkole

Pielęgniarki szkolne osobiście informowały dyrektorów szkół o wylosowaniu szkoły

do badań, przedstawiając im pismo informacyjne z Zakładu Medycyny Szkolnej, nadzo−

rującego program badawczy. Po uzyskaniu zgody dyrektorów szkół, informowały o ba−

daniach uczniów i ich rodziców oraz ustalały termin badania. W przeważającej większo−

ści szkół badania przeprowadzono na przełomie października i listopada 2005 r. Prze−

strzegano zasady wyrażenia przez uczniów i ich rodziców świadomej zgody na udział w

badaniach, a także prawa ucznia do informacji, prywatności, intymności oraz zachowa−

nia tajemnicy, zgodnie z prawami pacjenta.

Badanie ankietowe wykonywano w czasie zajęć szkolnych, po ustaleniu dogodne−

go terminu z wychowawcami klas, nie później niż 1−2 tygodnie po wykonaniu pomiarów

u uczniów. Przeznaczano na nie średnio 35 min ( 30−45 min.).

Schemat przebiegu badań obrazuje rycina 2.

4. Struktura raportu

Structure of report

Raport składa się z pięciu części. W części pierwszej podano informacje o bada−

niach – doborze próby, metodyce i organizacji badań. Część druga obejmuje zagadnie−

nia epidemiologiczne: wyniki badań nad demograficznymi uwarunkowaniami nadwagi

i otyłości u nastolatków w 2005 r. w Polsce i omówienie różnic regionalnych w częstości

występowania nadmiaru masy ciała. Opisano także tendencje zmian w występowaniu

nadwagi i otyłości, jakie zaszły w ostatniej dekadzie, w odniesieniu do dziewcząt i chłop−

ców w okresie dojrzewania. Następne części (rozdziały) obejmują wyniki badań ankie−

towych młodzieży 13−15−letniej z nadwagą i otyłością (grupa otyłych) na tle ich rówie−

śników z prawidłową masą ciała (grupa nieotyłych). Dotyczą one postrzegania przez

młodzież różnych aspektów zdrowia subiektywnego, w tym samooceny zdrowia i wy−

glądu, zadowolenia z życia i poczucia własnej wartości, stylu życia: w tym zachowań

zdrowotnych w zakresie aktywności fizycznej i zachowań żywieniowych, odchudzania

się i metod modyfikowania masy ciała, a także postrzegania problemu swojej nadwagi

oraz motywacji do działań w celu jej redukcji. Analiza środowiska społecznego obejmu−

je informacje dotyczące statusu społeczno−ekonomicznego rodzin, rodzinnego występo−

wania otyłości, a także wybranych relacji otyłych nastolatków z otoczeniem w szkole i

środowisku poza szkołą. Każdą główną część raportu kończy krótkie podsumowanie

zawartych w niej wyników.

Ryc. 2. Schemat badania

Fig. 2. Study design

BADANIA ANTROPOMETRYCZNE

BADANIA ANKIETOWE

112 gimnazjów

w każdym po 1 klasie I,

II, III (336 klas)

Wybrano do badania

N=8384 uczniów

Brak zgody na

pomiary

N=16

Nieobecność

w szkole

N=149 uczniów

Pomiary

antropometryczne

N=8219 uczniów

Niespełnione

kryterium wieku

N=152

Baza główna

N=8067 uczniów

Grupa badana

(otyli)

N=1027 uczniów

Grupa kontrolna

(nieotyli)

N=1040 uczniów

Grupa badana

(otyli)

N=998 ankiet

Grupa kontrolna

(nieotyli)

N=1015 ankiet

Brak zgody

N=6 uczniów

Nieobecność

w szkole

N=23 uczniów

Brak zgody

N=9 uczniów

Nieobecność

w szkole

N=16 uczniów

Nieprawidłowy dobór par

odrzucono N=107 ankiet

(O=45 K=62)

Baza grupy

badanej (otyli)

N=953 ankiet

Baza grupy

kontrolnej (nieotyli)

N=953 ankiet

Rozdział drugi

EPIDEMIOLOGIA NADWAGI I OTYŁOŚCI
U MŁODZIEŻY
W WIEKU 13 −15 LAT W POLSCE

Epidemiology of overweight and obesity among Polish

adolescents aged 13 −15 years

W rozdziale niniejszym przedstawiono częstość występowania nadwagi i otyłości

u młodzieży w wieku 13 −15 lat w zależności od płci i wieku badanych oraz od miejsca

zamieszkania. Przedstawiono także tendencje zmian w częstości występowania tego pro−

blemu zdrowotnego na przestrzeni ostatniej dekady. Dokonano również analizy często−

ści występowania nadwagi i otyłości w zależności od regionu Polski. Porównano także

częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w okresie dojrzewania, w Polsce

i innych krajach.

1. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w
wieku 13 – 15 lat w 2005 roku

Prevalance of overweight and obesity in adolescents

aged 13 − 15 years in 2005

Maria Jodkowska, Anna Oblacińska

Częstość występowania nadwagi i otyłości według płci

Faza dojrzewania płciowego to jeden z krytycznych okresów w wieku rozwojo−

wym, w którym istnieje zwiększone ryzyko rozwoju otyłości

. U chłopców w tym cza−

sie następuje najczęściej przyrost masy mięśniowej i jednocześnie zmniejszenie tkanki

tłuszczowej. U dziewcząt, hormony płciowe żeńskie wpływają na zwiększenie masy

tkanki tłuszczowej. W tym też okresie obserwuje się zmniejszenie aktywności fizycznej

dziewcząt. W efekcie działania zarówno czynników genetycznych jak i behawioralnych,

płeć żeńska jest więc ”bardziej narażona” na wystąpienie otyłości.

Nadmiar masy ciała (nadwagę i otyłość) u młodzieży w wieku 13 – 15 lat stwier−

dzono u 13,3% tej populacji; częściej u dziewcząt (14,9%) niż chłopców (11,6%) (p<0,01).

Otyłość występowała u 4,5% badanych uczniów: 5,7% dziewcząt i 3,3% chłopców

(p<0,001), a 9% młodzieży stanowiła grupa z nadwagą (zagrożona rozwojem otyłości)

Dietz WH. Critical periods in childhood for the development of obesity. Am J Clin Nutr. 1994, 59 (5): 955−59.

(tab. 1). Dziewczęta stanowiły 56,9% wszystkich nastolatków z nadmiarem masy ciała

w tym wieku (ryc. 1 A) i prawie

otyłych w tej grupie wiekowej (ryc. 1 B). Odsetki

chłopców i dziewcząt z nadwagą były podobne (8,3% vs 9,2%) (ryc. 1 C).

Tabela 1. Występowanie nadmiaru masy ciała (nadwagi i otyłości) u młodzieży w wieku

13 −15 lat w Polsce według płci, wieku i miejsca zamieszkania (%)

Table 1. Prevalence of obesity and overweight among Polish adolescents aged 13 −15

years by gender, age and domicile (%)

8,3

3,3

11,6

og.

Nadwaga

Overweight

Otyłość

Obese

Ogółem nad−

miar masy ciała

Total

8,8

4,5

13,3

Ogółem

Total

Dziewczęta

Girls

(wiek w latach)

Chłopcy

Boys

(wiek w latach)

8,5

3,3

11,8

8,5

3,6

12,1

8,1

2,9

11,0

9,2

***

5,7

14,9

og.

9,6

5,2

14,8

10,1

6,2

16,3

8,1

5,7

14,8

9,9

4,5

14,4

Miasto

Town

8,1

4,5

12,6

Wieś

Willage

*p<0,05 **p<0,01 *** p<0,001

Ryc. 1. Proporcje młodzieży w wieku 13 −15 lat z nadwagą i otyłością wśród uczniów z

nadmiarem masy ciała według płci

Fig. 1. Boys/girls ratio among overweight and obese adolescents13−15 (years)

Częstość występowania nadwagi i otyłości według wieku

Największe odsetki uczniów (zarówno chłopców jak i dziewcząt) z nadwagą i oty−

łością stwierdzono w grupie 14−latków i wyniosły one odpowiednio 12% oraz 16%, przy

czym różnice między grupami wiekowymi były nieistotne statystycznie (tab. 1, ryc. 2).

Uczniowie 14−letni stanowili po 36% osób otyłych oraz z nadwagą w grupie wiekowej

13 – 15 lat (ryc. 2).

Ryc. 2. Występowanie nadmiaru masy ciała (nadwagi i otyłości) u młodzieży w wieku

13 −15 lat w Polsce według płci i wieku (%)

Fig. 2. Polish adolescents (13−15 years) obesity and overweight rate by gender and age (%)

Częstość występowania nadwagi i otyłości według miejsca zamieszkania

W pracach dotyczących otyłości autorzy zwracają uwagę na większy w ostatnich

latach wzrost częstości występowania otyłości na wsi niż mieście

1 ,2

, a w niektórych

krajach np. w Stanach Zjednoczonych, częstość występowania otyłości na wsi jest więk−

sza niż w mieście. Dotyczy to nie tylko populacji dorosłych, ale także dzieci i młodzie−

ży

. Obserwowana tendencja związana jest z głębokimi przemianami w stylu życia, któ−

re nastąpiły w ostatnich kilkunastu latach także na wsi. Młodzież ze wsi charakteryzuje

Nafziger AN, Stenlund H, Wall S i inn. High obesity incidence in northern Sweden: How will Sweden look by 2009?

Eur J Epidomiol. 2006:21(5):377−82.

Wang Y, Monteiro C, Popkin BM Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United

States, Brazil, China, and Russia. Am J Clin Nutr 2002; 75: 971−7.

Report to the Secretary: Rural Health and Human Services Issue. Advisory Committee on Rural Health and Human

Services, April 2005.

Łuczak E. Zdrowotność oraz zachowania prozdrowotne młodzieży wiejskiej.[W:] Uwarunkowania rozwoju fizycznego

dzieci i młodzieży wiejskiej. (red.) J. Zagórski i wsp Rocznik Naukowy t. VI, , sup.nr 1. Instytut Wychowania Fizycznego
i Sportu. Biała Podlaska. 1999: 381−389

Woynarowska B., Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002

roku. Katedra biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego.
Zakład Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka, 2002 Warszawa

Mazur A, Szymanik I, Matusik P i wsp. Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży.

Endokrynologia. Otyłość. Zaburzenia przemiany materii. 2006, 2 (1):18−21.

Ryc. 3. Częstość występowania otyłości u młodzieży 13 – 15 letniej w Polsce według

płci i miejsca zamieszkania

Fig. 3. Polish adolescents (13 – 15 years) obesity rate by gender and domicile

się mniejszą aktywnością fizyczną w porównaniu z rówieśnikami z miasta, spędza przed

telewizorami wiele godzin oraz nieracjonalnie odżywia się, podobnie jak młodzież z

miasta

1,2

. Globalizacja rynku żywności i marketing produktów żywnościowych (w tym

wpływ mediów i reklam)

to także istotne elementy leżące u podłoża otyłości u dzieci i

młodzieży zarówno w mieście, jak i na wsi.

W naszych badaniach stwierdzono, że odsetki uczniów w wieku 13 − 15 lat z nad−

miarem masy ciała (nadwagą i otyłością), były większe w mieście niż na wsi (odpowied−

nio 14,4% i 12,6%, p=0,02), natomiast odsetki osób wyłącznie otyłych w mieście i na

wsi były identyczne i wyniosły 4,5% (tab. 1). Na wsi stwierdzono więcej otyłych chłop−

ców niż w mieście, a w mieście więcej niż na wsi otyłych dziewcząt (ryc. 3).

Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce i w innych
krajach

Ocena częstości występowania otyłości w znacznym stopniu zależy od przyjętych

kryteriów, a także od wielu innych czynników (np. wieku badanych, reprezentatywności

próby, czasu przeprowadzenia badania, a także czy badanie oparte było na podstawie

pomiarów wysokości i masy ciała, czy też na podstawie samooceny wysokości i masy

ciała). W tabeli 2 podano częstość występowania nadwagi i otyłości w wybranych kra−

jach. Wybrano te kraje, z których dostępne były dane epidemiologiczne spełniające tę

samą definicję otyłości i nadwagi, podobny wiek badanych oraz te, które przeprowadzo−

ne były w ostatnich latach. Przedstawione dane wskazują, że odsetki młodzieży z otyło−

ścią i nadwagą są w Polsce niższe niż w większości przedstawionych krajów (ryc. 4).

Ryc. 4. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce i w innych

krajach (%)

Fig. 4. Prevalence of overweight and obesity among adolescents in Poland and in other

countries (%)

Tabela 2. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce i w wybra−

nych krajach (%)

Table 2. Prevalence of overweight and obesity among adolescents in Poland and other

countries (%)

Rosja
Russia

KRAJ

Country

1992

ROK

BADANIA
The year of

study

6−18

WIEK

BADANYCH

(w latach)

Age of

participants

10,0

NADWAGA

Overweight

6,0

OTYŁOŚĆ

Obese

Wang Y, Monteiro C, Popkin BM.
Trends of obesity and underweight
in older children and adolescents in
the United States, Brazil, China
and Russia. Am J Clin Nutr
2002;75:971−977

Źródło

Source

Chiny
China

1993

6−18

3,4

3,6

j.w.

Australia
Australia

1995

12−15

16,0

6,8

Magarey AM, Daniels AL, Bulton
TJ. Prevalenceof overweight and
obesity in Australian children and
adolescents: reassessment of 1985
and 1995 data against new standard
international definitions. The
Medical Journal of Australia
2001;174:561−564

USA
USA

1999−2000

12−19

30,4

15,5

Ogden CL, Flegal KM, Carroll MD.
Prevalence and trends in overweight
among US children and
adolescents, 1999−2000 JAMA.
2002; 288: 1728−1732

Kanada
Canada

2000

12−17

19,8

9,4

Canadian Community Health
Survey. Obesity among children and
adults Statistics Canada−Catalogue
2005 no. 82−620.

Francja
France

2001

17,5

5,2

Klein−Platat C, Wagner A, Haan MC
i wsp. Prevalence and
sociodemographic determinants
of overweight in young French
adolescents. Diabetes Metab
Res Rev.
2003,19:153−158

Polska
Poland

2005

13−45

8,8

4,5

Badania własne w niniejszym

raporcie

1.1. Regionalne zróżnicowanie częstości występowania nadwagi i
otyłości u młodzieży w Polsce

Regional differences in prevalence of overweight and obesity among Polish adole−

scents

Częstość występowania nadmiaru i niedoboru masy ciała u nastolatków jest różna

w różnych krajach Europy i na świecie

1 ,2 ,3

, występują także różnice regionalne w obrę−

bie danego kraju, również w Polsce

4 ,5

. Niektórzy autorzy uważają nawet, że wpływy

regionalne − kulturowe i etniczne, a także urbanizacja mogą odgrywać większą rolę w

występowaniu dysharmonii rozwoju niż czynniki socjoekonomiczne

6 ,7 ,8

Odmienne geograficznie i różne społecznie efekty przemian gospodarczych, jakie

zaszły w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu latach powodują, iż nadal utrzymują się

różnice regionalne w rozwoju dzieci i młodzieży. Różnice te są tym większe, im większy

jest dystans dzielący stopień zurbanizowania środowisk, w jakich wychowują się dzieci,

a także im większa jest różnica w stratyfikacji społecznej rodzin, mającej również regio−

nalne uwarunkowania

W ogólnopolskich badaniach, przeprowadzonych w 1995 r. wśród dzieci i młodzieży

w wieku szkolnym

stwierdzono, że częstość występowania nadmiaru masy ciała u uczniów

7−17 lat była najwyższa w regionach zachodnich i w Polsce centralnej oraz, co było wyjąt−

kiem w regionie wschodnim Polski, w województwie łomżyńskim (Podlasie). Nie pozwa−

lało to na wyciąganie wniosków co do „geograficznego” rozkładu nadmiaru masy ciała u

dzieci i młodzieży, gdyż bez analizy tendencji zachodzących zmian w następnych latach i

pogłębienia badań socjoekonomicznych w tym zakresie, nie było to możliwe.

v. Buuren S. Body−mass index cut off values for underweight in Dutch children. Ned Tijd Geneeskd 2004; Okt.2.148

(40):1967−1972.

Lisssau I, Overpeck M D, Ruan W J et. al. Body mass index and overweight in adolescents an 13 European countries,

Israel and the United States. Arch Ped Adolesc Med. 2004; 158: 27−33.

Oner N, Vatansever U, Sari Aet al. Prevalence of underweight and obesity in Turkish adolescents. Swiss Med Wkly.

2004; 134 (35−36): 511−513.

Oblacińska A, Woynarowska B, Wrocławska M. Ocena częstości występowania otyłości i niedoboru masy ciała w

populacji dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce. Ekspertyza dla Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej. Instytut
Matki i Dziecka. Warszawa 1996: 33−41.

Obuchowicz A. Epidemiologia nadwagi i otyłości−narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży.

Endokrynologia. Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2005; 1(3):9−12.

Kumar B N, Holmboe−Ottesen G, Lien N. et al. Ethnic differences in body mass index and associated factors of adolescents

from minorities in Oslo, Norway: a cross national study. Public Health Nutr. 2004; 7(8): 999−1008.

Nordyńska−Sobczak M, Małecka−Tendera E, Klimek K. i wsp. Czynniki ryzyka otyłości w wieku pokwitaniowym. Ped

Pol 1999; LXXIV. 8:791−798.

Sobal J., Stunkard A.J. Socioeconomic status and obesity: a review of the literature. Psychol Bull 1990; 105:260−275.

Wilczewski A. Secular trend of body height and body mass of boys and girls from Southern Podlasie in years 1980−2000.

Annales Universitatis Mariae Curie−Skłodowska, Lublin 2003; 58(suppl. 13, 281):439−441.

Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B. Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku

szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol. 1997; 73(3):241−245.

Tabela 3. Nadmiar masy ciała u młodzieży (w nawiasach otyłość) według płci i regionu

zamieszkania (%)

Table 3. Overweight and obesity (in brackets) in adolescents by gender and region of

living (%)

Kujawsko−pomorskie

n = 1706

Lubuskie

n = 737

Małopolskie

n = 2993

Podlaskie

n = 993

Pomorskie

n = 1638

Wszystkie badane

regiony n = 8067

All participate regions

REGION/

WOJEWÓDZTWO

Region/Province

NADMIAR MASY CIAŁA

(BMI

≥≥≥≥≥

85 centyla)

Excess of body mass

(***)

10,9

(3,8)

11,0

(4,7)

12,9

(4,4)

(***)

16,4

(5,4)

12,9

(4,9)

12,6

(4,5)

Wieś

Village

(***)

10,9

(1,9)

13,8

(4,5)

14,6

(4,8)

13,9

(4,9)

(***)

17,4

(5,6)

14,4

(4,5)

Miasto

Town

(**)

11,1

(*)

(4,0)

13,3

(5,9)

15,7

(5,4)

(**)

17,3

(*)

(6,4)

16,7

(7,4)

14,9

(5,7)

Dziewczęta

(**)

Girls

10,7

(2,4)

11,3

(3,3)

11,2

(3,7)

12,7

(3,9)

12,6

(3,0)

11,6

(3,3)

Chłopcy

Boys

(***)

10,9

(3,2)

12,3

(4,6)

13,5

(4,6)

(***)

15,0

(5,1)

14,7

(5,2)

13,3

(4,5)

Ogółem

(**)

Total

Różnice pomiędzy wszystkimi regionami * p< 0,05; **p<0.01; ***p<0,001

W obecnych badaniach, wyboru regionów (województw) dokonano na podstawie

ówczesnego „geograficznego” rozkładu częstości występowania nadmiaru masy ciała,

wybierając obecnie 5 regionów o różnej przed dziesięciu laty, częstości występowania

tej dysharmonii rozwojowej. Były to regiony: Kujawski, Ziemia Lubuska, Małopolska,

Podlasie i Pomorze. Rozkład częstości występowania nadmiaru masy ciała w poszcze−

gólnych regionach Polski (województwach) w 2005 roku, zawiera tabela 3.

Częstość występowania nadwagi i otyłości w badanych regionach była zróżnico−

wana (tab. 3), a różnice międzyregionalne były istotne statystycznie (p<0,01). Regio−

nem, w którym nadmiar masy ciała u młodzieży 13−15 lat występował najczęściej, było

Podlasie (15,0%), natomiast otyłość najczęściej występowała u młodzieży w Pomor−

skiem (5,2%).

Najmniej nastolatków z nadmiarem masy ciała (nadwagą i otyłością) było w woje−

wództwie kujawsko−pomorskim (11%, w tym otyłość 3%). Różnica między Podlasiem,

a województwem kujawsko−pomorskim w częstości występowania nadmiaru masy ciała

wynosiła ponad 4 punkty procentowe (p<0,001).

Częstość występowania nadwagi i otyłości u nastolatków w 5 regionach Polski,
według płci

Wśród chłopców z nadmiarem masy ciała (nadwagą i otyłością), największy ich

odsetek występował w regionie podlaskim (12,7%) oraz pomorskim (12,6%), w tym na

Podlasiu występował największy odsetek chłopców z otyłością (4%). Najmniej chłop−

ców otyłych (2,4%) oraz z nadwagą i otyłością łącznie (10,7%) było w województwie

kujawsko−pomorskim (tab. 3, ryc. 5). Różnice w odsetkach chłopców z nadmiarem masy

ciała między wymienionymi dwoma „skrajnymi” regionami oraz między tymi regiona−

mi, a średnim odsetkiem chłopców z nadwagą i otyłością obliczonym dla Polski, była

nieistotna statystycznie.

Odsetek dziewcząt z nadmiarem masy ciała był największy również w regionie

podlaskim, a najniższy w kujawsko−pomorskim (odpowiednio 17,3% i 11,1%, p<0,01),

natomiast dziewcząt z otyłością było najwięcej w województwie pomorskim, a najmniej

w kujawsko−pomorskim (6,4% vs 4,0%, p<0,05) (tab. 3, ryc. 5).

Częstość występowania nadwagi i otyłości u nastolatków w 5 regionach Polski,
według miejsca zamieszkania

Województwem, w którym było najwięcej nastolatków z nadmiarem masy ciała w

mieście, w porównaniu ze średnim odsetkiem dla wszystkich regionów, było wojewódz−

two pomorskie (17,4% vs 14,4%, różnica nieistotna statystycznie), najmniej było ich w

miastach województwa kujawsko−pomorskiego (10,9% vs 14,4%, p<0,05). Różnice w

częstości występowania nadwagi i otyłości u nastolatków w mieście, między wojewódz−

twem pomorskim i kujawsko−pomorskim (największy i najmniejszy odsetek) były istot−

ne statystycznie (tab. 3, ryc. 6).

Ryc. 5. Częstość występowania nadwagi i otyłości u polskich nastolatków według regio−

nów i płci (%)

Fig. 5. Frequency of overweight and obesity among Polish adolescents by regions and

gender (%)

Odsetki młodzieży wiejskiej z nadmiarem masy ciała były największe w woje−

wództwie podlaskim i był to jedyny region w Polsce, w którym stwierdzono większą

częstość występowania nadmiaru masy ciała u nastolatków na wsi, niż w mieście (16,4%

vs 13,9%). Różnica ta jednak była nieistotna statystycznie. Najmniejszy odsetek mło−

dzieży z nadwagą i otyłością na wsi występował w województwie kujawsko−pomor−

skim. Było to równocześnie województwo, w którym otyłość wśród nastolatków na wsi

występowała dwukrotnie częściej, niż w mieście (3,8% vs 1,9%, p<0,05).

Różnice między regionami o największej i najmniejszej częstości występowania

nadmiaru masy ciała u nastolatków na wsi (podlaskie vs kujawsko−pomorskie) były istotne

statystycznie (p<0,01). Różnice między odsetkami nastolatków z nadwagą i otyłością, a

średnim odsetkiem dla wszystkich badanych regionów w Polsce, w przypadku Podlasia

były istotne statystycznie (p<0,05), natomiast dla województwa kujawsko−pomorskiego

były nieistotne statystycznie (tab. 3, ryc. 6).

Ryc. 6. Częstość występowania nadwagi i otyłości u polskich nastolatków według regio−

nów i miejsca zamieszkania (%)

Fig. 6. Frequency of overweight and obesity among Polish adolescents by regions and

domicile (%)

1.2. Zmiany w występowaniu nadwagi i otyłości u młodzieży
13 – 15 lat w Polsce w latach 1995−2005

Trends in prevalence of overweight and obesity among Polish adolescents 13−15 years

of age, 1995−2005

W krajach rozwiniętych, ale również w krajach szybko rozwijających się, w ostat−

nich dwudziestu latach obserwowany jest wzrost częstości występowania nadwagi i oty−

łości w populacji dzieci i młodzieży. W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjed−

noczonych, w ramach badań The National Health and Nutrition Examination Survey

(NHANES), wykonywanych od 1963 roku, stwierdzono, że wzrost otyłości nie ma cha−

rakteru okresowego, ale wykazuje tendencję długofalową

. W tym czasie częstość oty−

łości u młodzieży w wieku 12 − 19 lat w Stanach Zjednoczonych zwiększyła się trzykrot−

nie (z 5% do 15%), a w ostatnim dwudziestoleciu częstość otyłości w tym kraju wzrasta−

Ogden CL, Flegal KM, Carrol MD, Johnson CL. Prevalence and trends in overweight among US children and adolescents,

1999−2000. JAMA 2002, 288:1728−1732.

Kautiainen S, Rimpela A, Vikat A i wsp. Secular trends in overweight and obesity among Finnish adolescents in 1977−

1999. Int J Obes Relat Metab Disord. 2002;26(4):544−552.

Chinn S, Rona RJ. Prevalence and trends in overweight and obesity in three cross sectional studies of British children,

1974−94. BMJ 2001; 322:24−26.

Wang Y, Monteiro C, Popkin BM. Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United

States, Brasil, China and Russia, Am J Clin Nutr 2002; 75;971−977.

Lipowicz A, Kozieł S, Kołodziej H. Trend sekularny w wysokości ciała i masy ciała 14−letniej młodzieży z Wrocławia

w ostatnim trzydziestoleciu. Ped Pol. 1999;74:145−158.

Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R i wsp. Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci

i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Ped Pol. 2002;77:113−119.

Palczewska I. i wsp Trend sekularny wzrastania dzieci i młodzieży warszawskiej w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Med

Wieku Rozw. 2000, 2:161−179.

Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym

w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997, 72(3): 241−245.

Kurniewicz –Witczakowa R, Niedźwiecka Z, Pietrzak M. i wsp. Siatki skorelowane proporcji masy do wysokości ciała.

Zakład Rozwoju Dzieci i Młodzieży. Instytut Matki i Dziecka 1993, dostępne w publikacji: Palczewska I. Ocena
nadmiaru masy ciała i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. (w): Oblacińska A., Woynarowska B.: Otyłość. Jak leczyć i
wspierać dzieci i młodzież. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1995: 25−26.

ła z szybkością 0,5% na rok. Wśród młodzieży szkolnej w Finlandii, nadwaga i otyłość

wzrosła dwukrotnie w przeciągu 20 lat (1977−1999)

. Podobna tendencja obserwowana

była wśród dzieci w Wielkiej Brytanii

. W Chinach, wśród dzieci miejskich w okresie 6

lat (1991−1997) częstość nadwagi i otyłości wzrosła z 7,7% do 12,4%; nie obserwowano

tego trendu wśród dzieci mieszkających na wsi

Tendencja wzrostowa częstości występowania nadwagi i otyłości jest także do−

strzegana w ostatnich 2 − 3 dekadach w Polsce, w badaniach przeprowadzonych w róż−

nych regionach kraju

4,5,6

. Ze względu na zastosowanie w nich różnych kryteriów, które

zostały przyjęte za nadwagę i otyłość, porównywanie ich wyników jest bardzo trudne.

Badania te wskazywały jednak, że w ostatnim dwudziestoleciu w Polsce, nie stwierdza

się tak gwałtownego narastania częstości nadmiaru masy ciała u młodzieży szkolnej,

jakie obserwowano w innych krajach.

Od badań ogólnopolskich przeprowadzonych przez Zakład Medycyny Szkolnej

Instytutu Matki i Dziecka na terenie całego kraju

, minęło 10 lat. W ocenie stopnia nad−

miaru masy ciała posługiwano się wówczas siatkami skorelowanymi proporcji masy do

wysokości ciała, opracowanymi w Instytucie Matki i Dziecka w 1993 r

. Za kryterium

nadwagi przyjęto wtedy pozycję centylową od powyżej 90 centyla do 97 centyla włącz−

nie, a otyłości − pozycję centylową powyżej 97 centyla. Celem porównania częstości

występowania nadwagi i otyłości u młodzieży 14− i 15−letniej w latach 1995 i 2005 oraz

oceny tendencji zmian, jakie zaszły w ostatniej dekadzie, wyniki pomiarów uczniów z

2005 r. naniesiono na siatki skorelowane proporcji masy do wysokości ciała z 1993 r.,

które stanowiły narzędzie do oceny stopnia otyłości w poprzednim badaniu. Ze względu

na inny podział grup wiekowych (w 1995 r. nie badano 13−latków), w porównaniu

uwzględniono tylko młodzież 14− i 15−letnią.

Ryc. 7. Częstość występowania nadmiaru masy ciała oraz otyłości wśród młodzieży w

wieku 14−15 lat w 1995 i 2005 r. ocenianej wg siatek skorelowanych proporcji masy do

wysokości ciała z 1993 r. (%)

Fig. 7. Prevalence of overweight and obesity among adolescents 14–15 years of age in

1995 and 2005, calculated by weight−for−stature charts 1993 (%)

Uzyskane dane pozwalają stwierdzić, że częstość występowania nadmiaru masy

ciała u 14−15−latków wzrosła w ciągu 10 lat o około 2% (2,4% u chłopców i 2% u

dziewcząt), a otyłości o 1,5% u chłopców i 2% u dziewcząt (ryc. 7). Obserwowany w

Polsce wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości w populacji młodzieży w wie−

ku dojrzewania jest mniejszy niż w innych krajach.

Istotne byłoby monitorowanie tego problemu u dzieci i młodzieży w Polsce, np. co

10 lat, wzorem badań NHANES. Pozwoliłoby to na śledzenie tendencji zmian występo−

wania tego problemu zdrowotnego i zastosowanie programów interwencyjnych skiero−

wanych na szczególnie narażone na wystąpienie otyłości grupy dzieci i młodzieży.

2. Zgodność danych dotyczących wysokości i masy ciała
podawanych przez uczniów z obiektywnymi pomiarami
(badanie walidacyjne)

Accuracy of self−reported and measured height and weight (validation analysis)

Izabela Tabak

Zagadnienie rzetelności i prawdziwości danych dotyczących masy ciała i wysoko−

ści, podawanych w badaniach przez respondentów, jest przedmiotem wielu dyskusji w

świecie nauki. Opieranie się na tego typu danych jest bardzo wygodne, gdyż nie wyma−

ga dokonywania indywidualnych pomiarów, pociągających za sobą dodatkowe koszty i

czas. Pojawia się jednak zawsze wątpliwość, co do ich prawdziwości. Respondenci mogą

nie znać swoich aktualnych danych antropometrycznych (dotyczy to szczególnie mło−

dzieży, której wymiary ulegają znaczącym zmianom, nawet w krótkim okresie czasu),

mogą nie chcieć ich ujawniać, mogą też świadomie (lub nieświadomie) wprowadzać w

błąd badaczy, odpowiadając bardziej intencjonalnie niż realnie (np. podając mniejszą

masę ciała i większą wysokość).

Analizy rzetelności i prawdziwości danych podawanych przez respondentów –

uczniów 9−12 klasy, prowadzone przez Brenera i wsp.

wskazują na to, że korelacje

pomiędzy danymi pochodzącymi z pomiarów oraz podawanymi przez uczniów są bar−

dzo wysokie (na poziomie 0,8−0,9), choć wskaźnik BMI obliczany na podstawie danych

ankietowych powoduje niedoszacowanie odsetka uczniów z nadwagą i otyłością (ze

względu na przeszacowanie wysokości i niedoszacowanie masy ciała). Poprawnie za−

kwalifikowanych do grup uczniów otyłych i z nadwagą na podstawie danych ankieto−

wych zostało około 80% uczniów (współczynnik kappa 0,8). Wysokie korelacje i niedo−

szacowanie wskaźników masy ciała i BMI u młodzieży szkół średnich potwierdził w

swoich badaniach Tsigilis

, podkreślając jednocześnie znaczenie analiz z użyciem współ−

czynników wielkości efektu (ang. effect size) dla oceny znaczenia różnic pomiędzy uzy−

skanymi wartościami (odsetka całkowitej wariancji wyjaśnianej przez efekt − znaczenie

wyboru metody uzyskania danych: pomiar czy opinia respondenta). W naszym badaniu

analizy walidacyjne przeprowadzono dwutorowo:

– porównano średnie wyniki dotyczące masy ciała, wysokości i wskaźnika BMI,

wyliczone na podstawie danych podawanych przez respondentów oraz uzyskanych

z pomiarów antropometrycznych, obliczono współczynniki korelacji r−Pearson’a i

Brener N, McManus T, Galuska D et al. Reliability and validity of self−reported height and weight among high school

students. J Adolesc Health. 2003, 32: 281−287.

Tsigilis N. Can secondary school students’ self−reported measures of height and weight be trusted? An effect size

approach. Eur J Public Health, 2006; 16: 532−535.

Cohen J. Statistical power analysis for the behavioral sciences. San Diego, CA: Academic Press, 1988.

oszacowano współczynniki wielkości efektu eta−square (ç

) dla oceny znaczenia

różnic pomiędzy danymi (zgodnie z wytycznymi Cohen’a

wartości poniżej 0,05

traktowano jako efekt mały, 0,06 – 0,09 jako średni, a powyżej 0,1 jako znaczący);

– obliczono odsetek poprawnych (zgodnych z pomiarami) kwalifikacji do grup z

nadwagą i otyłością na podstawie danych od respondentów oraz współczynniki

zgodności kappa.

Porównanie wartości średnich, korelacje i ocena znaczenia różnic pomiędzy
danymi

Porównanie danych, dotyczących masy ciała i wysokości, pochodzących od uczniów

i uzyskanych w pomiarach wskazuje na niewielkie różnice w zakresie tych wskaźników.

W całej próbie średnie różnice wartości wysokości wyniosły 0,7 cm, a masy 1,1 kg (tab. 4).

Wszystkie analizowane różnice wartości średnich były istotne statystycznie (test t−Stu−

denta) na poziomie p<0,001, lecz przy tak dużej liczebności próby wynik ten nie jest

zaskakujący. Uzyskane współczynniki wielkości efektu były dość niskie (w przypadku

wysokości na poziomie 0,04 – efekt mały, w przypadku masy ciała 0,07 − efekt średni),

co świadczy o niewielkim znaczeniu stwierdzonych rozbieżności. Współczynniki kore−

lacji przekraczały wartość 0,9.

Różnice dotyczące wysokości były nieco większe wśród chłopców, a dotyczące

masy ciała – wśród dziewcząt. Najwyższą wartość współczynnika wielkości efektu (0,09)

uzyskano w przypadku masy ciala u dziewczat (co jest zgodne z wynikami badań innych

autorów). Różnice pomiędzy analizowanymi średnimi wskazują na niedoszacowanie

zarówno wysokości, jak i masy ciała przez młodzież. Być może jest to związane ze

skokiem pokwitaniowym − analizowane parametry bardzo szybko zmieniają się u 13−15−

latków i zapamiętane podczas poprzednich pomiarów wartości są niższe od wartości

aktualnych.

Porównanie wskaźników BMI, obliczonych na postawie danych z obu analizowa−

nych źródeł również wskazuje na istnienie niewielkich (choć statystycznie istotnych)

różnic. Współczynnik wielkości efektu

dla calej próby wyniósl 0,02 i był nieco wiekszy

w grupie dziewczat (0,05) niż w grupie chłopców (ponizej 0,01).

Tabela 4. Porównanie wartości średnich wysokości, masy ciała i BMI, uzyskanych od

respondentów oraz z pomiarów, współczynniki korelacji pomiędzy nimi (r−Pearsona) i

wielkości efektu różnic (ç

)

Table 4. Comparisons between mean values of self−reported and measured height, we−

ight and BMI, correlations (r−Pearson’s) and effect size of differences (

)

163,48 (9,03)

52,71 (10,84)

19,63 (3,07)

165,63 (10,17)

54,17 (11,95)

19,59 (3,11)

161,19 (7,11)

51,29 (9,42)

19,67 (3,03)

Dane od

respondentów (R)

Self−reported

X (SD)

–

164,10 (8,67)

52,73 (11,21)

19,85 (3,16)

166,78 (9,67)

55,19 (12,27)

19,67 (3,14)

161,49 (6,61)

52,41 (9,88)

20,03 (3.17)

Pomiar (P)

Measured

X (SD)

–

−0,72 (3.75)

−1,07 (3,78)

−0,22 (1,57)

−1,15 (4,09)

−1,02 (3,99)

−0,08 (1,59)

−0,30 (3,12)

−1,12 (3,56)

−0,35 (1,54)

Różnica

(R – P)

Difference

X (SD)

–

0,91

0,94

0,87

0,92

0,95

0,87

0,89

0,93

0,88

0,036

0,074

0,019

0,073

0,061

0,002

0,008

0,090

0,049

Ogółem
(n = 8042)
Total

Wysokość (cm)
Height

Masa (kg)
Weight

BMI (kg/m

)

Chłopcy
(n = 3963)
Boys

Wysokość (cm)
Height

Masa (kg)
Weight

BMI (kg/m

)

Dziewczęta
(n = 4079)
Girls

Wysokość (cm)
Height

Masa (kg)
Weight

BMI (kg/m

)

Przeprowadzono równiez jednozmiennowe analizy wariancji róznic pomiedzy da−

nymi, dotyczących wysokości, masy i BMI, pochodzącymi z różnych źródeł, dla oceny

wielkości efektu zmiennych niezależnych: płci, wieku i miejsca zamieszkania. Wszyst−

kie otrzymane wartości współczynników wielkości efektu

były jednak poniżej 0,02, co

oznacza, że różnice związane z tymi czynnikami nie są znaczące.

Poprawność kwalifikacji do grup z nadwaga i otyłością

Przeprowadzono analizy dotyczące kwalifikacji do grup według wartości BMI: nie−

dobór masy ciała (

5 centyla), masa ciała w normie (powyżej 5 i poniżej 85 centyla),

nadwaga (

≥≥≥≥≥

85 centyl i poniżej 95), otyłość (

≥≥≥≥≥

95 centyl). Odsetki młodzieży zakwalifi−

kowanej do poszczególnych grup według wartości pochodzących z pomiarów i podawa−

nych przez uczniów przedstawia rycina 8.

Ryc. 8. Odsetki młodzieży z niedoborem masy ciała, masą ciała prawidłową, nadwagą i

otyłością, ocenianymi według wskaźnika BMI wyliczanego z wartości podawanych przez

uczniów i pochodzących z pomiarów

Fig. 8. Percentages of underweight, normal weight, overweight and obese pupils, clas−

sified by BMI calculated with self−reported or measured data

≥ ≥ ≥ ≥ ≥

niedobór
underweight

norma
normal

nadwaga
overweight

otyłość
obesity

Dane z pomiarów

Measured

Dane od respondentów

Self−reported

Odsetki młodzieży z nadwaga i otyłością, stwierdzoną na postawie pomiarów są wyższe

niż na podstawie danych podawanych przez uczniów. Ocena zgodności kwalifikacji do 4

wymienionych wyżej grup na podstawie dwóch rodzajów danych wskazuje na to, że spo−

śród osób otyłych 62% prawidłowo oszacowało swoje dane (w tym 32% podało dane

wskazujące na nadwagę), a spośród osób z nadwagą na podstawie 54% danych dokonano

poprawnej kwalifikacji (42% danych wskazywało na masę ciała w normie), współczynnik

zgodności kappa wynosi 0,57, p<0,001 (por. tab. 5). Przy podziale na dwie grupy: z nad−

miarem masy ciała (85 centyl i powyżej) oraz bez nadmiaru masy ciała (poniżej 85 centy−

la) poprawność kwalifikacji stwierdzono w 71% (współczynnik kappa = 0,72, p<0,001).

Na szczególną uwagę zasługuje grupa osób, które mając nadwagę, podają dane,

dotyczące wysokości i masy ciała, wskazujące na wskaźnik BMI w normie (42%). W

wielu badaniach stosowane są porównania osób z nadmiarem masy ciała i bez nadmiaru,

w których wspomniana grupa osób może być potencjalnie zakwalifikowana do niewła−

ściwej kategorii, a tym samym znacząco zaburzać wynik badań. Należy więc zachować

szczególną ostrożność przy analizowaniu danych podawanych przez respondentów, bę−

dących blisko górnej granicy normy i np. jako grupę odniesienia dla osób powyżej 85

centyla stosować grupę poniżej 75 centyla (pozostawiając przedział 10 centyli do osob−

nych analiz). W niniejszym badaniu zastosowano tę zasadę, dobierając pary do badań

ankietowych, na podstawie pomiarów obiektywnych.

Tabela. 5. Odsetki młodzieży zakwalifikowanej do poszczególnych grup BMI jednocze−

śnie na podstawie danych z pomiarów i podawanych przez uczniów

Table. 5. Percentages of adolescents classified to different BMI groups using at the same

time self−reported or measured data

Niedobór masy ciala

Underweight

Masa ciała w normie

Normal weight

Nadwaga

Overweight

Otyłość

Obesity

56,0

4,1

0,1

0,0

Niedobór

masy ciala

Underweight

43,5

93,1

41,5

5,5

0,3

2,6

54,2

32,3

0,2

4,2

62,2

Nadwaga

Overweight

Otyłość

Obesity

Dane od respondentów

Self−reported

Dane z

pomiarów

Measured

Masa ciała

w normie

Normal weight

Tabela. 5. cd.

Niedobór lub norma

Normal or underweight

Nadmiar masy ciala

Overweight or obesity

Dane od respondentów

Self−reported

Dane z

pomiarów

Measured

Niedobór lub norma

Normal or underweight

97,4

29,4

Nadmiar masy ciała

Overweight or obesity

2,6

70,6

Tab. 6. Wielkości efektu różnic pomiędzy wartościami wysokości, masy i BMI pocho−

dzącymi z pomiarów lub od respondentów oraz różnice wartości średnich wśród uczniów

z nadmiarem masy ciała i bez nadmiaru

Tab. 6. Effect size of differences between values of height, weight and BMI calculated

with self−reported or measured data and mean differences in groups of pupils with or

without overweight or obesity

Analizy wielkości efektu różnic pomiędzy wartościami wysokości, masy i BMI

pochodzącymi z pomiarów i od respondentów oraz różnic między wartościami średnimi,

przeprowadzone osobno dla nastolatków z nadmiarem masy ciała i bez nadmiaru przed−

stawia tabela 6. Wskazują one na to, że wśród nastolatków z nadmiarem masy ciała

różnice te są dużo bardziej znaczące w odniesieniu do masy ciała i wskaźnika BMI

(wartości współczynników wielkości efektu przekraczają 0,2) niż wśród ich rówieśni−

ków. W odniesieniu do masy ciała średnie różnice wynoszą ponad 3 kg. Wynik ten jest

zgodny z cytowanymi wcześniej badaniami Tsigilis.

−0,81 (3,76)

−0,73 (3,43)

−0,07 (1,42)

Nie

(n = 6974)

0,044

0,043

0,003

−0,14 (3,60)

−3,33 (4,99)

−1,15 (2,06)

0,002

0,308

0,237

Tak

Yes

(n=1068)

Nadmiar masy ciała

Overweight or obesity

Wysokość (cm)
Height

Masa (kg)
Weight

BMI (kg/m

)

Różnica średnich
Mean difference

x (SD)

–

Różnica średnich
Mean difference

x (SD)

–

Uzyskane wyniki analiz wskazują, że wartości wysokości i masy ciała, podawane w

badaniu przez respondentów są wysoko skorelowane z wartościami obiektywnymi (po−
chodzącymi z pomiarów), a znaczenie efektów różnic między nimi jest nieduże. Dzięki
temu używanie tego typu danych w badaniach korelacyjnych wydaje się być w pełni uza−
sadnione. Występuje jednak efekt niedoszacowania wartości obu zmiennych, wśród chłop−
ców dotyczący zarówno wysokości, jak i masy ciała, a wśród dziewcząt – masy ciała.

Kwalifikowanie młodzieży do grup z nadwagą i otyłością na podstawie danych od

respondentów jest, co prawda, zbieżne z kwalifikowaniem na podstawie danych obiek−
tywnych, lecz odsetek poprawnych kwalifikacji jest jedynie na poziomie 60%. Różnice
pomiędzy obiektywnymi wartościami masy ciała nastolatków otyłych lub zagrożonych
otyłością, a danymi podawanymi przez nich są znaczące, co może być podstawą do
korzystania w badaniach dotyczących problemu otyłości wśród młodzieży raczej z da−

nych, pochodzących z pomiarów, niż informacji uzyskanych od respondentów.

3. Ważniejsze wyniki

Key findings

1. Nadmiar masy ciała dotyczył co siódmego nastolatka w wieku 13−15−lat w Polsce

(13,3%), a otyłość niemal co dwudziestego (4,5%).

2. Dziewczęta stanowiły

otyłych nastolatków w tej grupie wiekowej, natomiast

częstość występowania nadwagi była u chłopców i dziewcząt podobna (9%).

3. Szczyt częstości występowania nadwagi i otyłości w badanej populacji, zarówno u

chłopców jak i dziewcząt występował w 14 roku życia.

4. Odsetki otyłych nastolatków w mieście i na wsi były identyczne (4,5%), natomiast w

mieście było więcej otyłych dziewcząt (6,3% vs 5,3%) niż na wsi, a na wsi, więcej niż
w mieście otyłych chłopców (3,7% vs 2,6%).

5. Odsetki otyłych nastolatków w okresie dojrzewania pozostają w Polsce na stosunko−

wo niskim poziomie w porównaniu z innymi krajami.

6. Częstość występowania nadwagi i otyłości w badanych 5 regionach Polski była

zróżnicowana, różnice międzyregionalne były istotne statystycznie. Regionem, w któ−
rym nadmiar masy ciała (nadwaga i otyłość łącznie) występował najczęściej było
Podlasie (15%), natomiast otyłość najczęściej występowała wśród młodzieży w Po−
morskiem (5,2%). Najmniej nastolatków z nadmiarem masy ciała było w wojewódz−
twie kujawsko−pomorskim (11%, w tym otyłość 3%).

7. Częstość występowania nadmiaru masy ciała u 14−15−latków wzrosła w ciągu 10 lat

o około 2% (o 2,4% u chłopców i o 2% u dziewcząt), a otyłość o 1,5% u chłopców i
o 2% u dziewcząt. Obserwowany w Polsce wzrost częstości występowania nadwagi
i otyłości u młodzieży w okresie dojrzewania jest mniejszy niż w innych krajach.

Rozdział trzeci

STYL ŻYCIA NASTOLATKÓW Z NADMIAREM MASY
CIAŁA

Life style of overweight adolescents

Styl życia (sposób postępowania, postawy, ogólna filozofia życia) w dużym stop−

niu (w 50−60%) wpływa na stan zdrowia oraz samopoczucie każdego człowieka, nieza−

leżnie od jego wieku. Do najistotniejszych jego elementów należą zachowania prozdro−

wotne i antyzdrowotne, sposoby radzenia sobie z trudnościami, stosunek do samego

siebie i innych osób itp

. Spośród zachowań zdrowotnych, szczególne znaczenie, w przy−

padku osób otyłych, odgrywają aktywność fizyczna i sposób odżywania. Modyfikacja

niekorzystnych zachowań, takich jak zbyt mała aktywność fizyczna czy nieprawidłowy

sposób żywienia może przyczynić się do normalizacji masy ciała, a utrwalenie korzyst−

nych zmian w stylu życia wypracowanych w okresie dojrzewania i dorastania często

pozostaje na wiele lat. W przeciwnej sytuacji utrzymanie i utrwalenie niesprzyjających

zdrowiu zachowań żywieniowych oraz niedostatek aktywności ruchowej spowodują, że

otyłe nastolatki staną się otyłymi dorosłymi, z szeregiem konsekwencji wynikających z

tego faktu.

1. Aktywność fizyczna i zajęcia sedenteryjne w czasie wolnym

Physical activity and sedentary behaviours in leisure time

Maria Jodkowska

1.1. Samoocena aktywności fizycznej i intensywność wykonywa−
nia ćwiczeń ruchowych

Self−reported physical activity and intensity of physical exercises

Ćwiczenia fizyczne i umiarkowany wysiłek fizyczny z nimi związany, w korzystny

sposób wpływają na stan zdrowia. Uczestniczenie w różnych innych formach aktywno−

ści ruchowej przyczynia się nie tylko do prawidłowego rozwoju fizycznego młodego

człowieka, podnosi walory estetyczne ciała, ale także wpływa korzystnie na jego rozwój

społeczny i emocjonalny. Aktywność fizyczna może być źródłem przyjemności, dobrym

sposobem spędzenia czasu z rówieśnikami, a regularnie wykonywane ćwiczenia fizycz−

Ostrowska A. Styl życia a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999.

Berkey CS, Rockett HR, Gilman MW i wsp. One−year changes in activity and inactivity among 10− to 15− year−old boys

and girls: relationship to change in Body Mass Index. Pediatrics. 2003; 111: 836−843.

Sallis JF. Age−related decline in physical activity: a synthesis of human and animal studies. Med Sci Sport Exerc. 2000;

32(9):1598−1600.

Prochaska JJ, Sallis JF, Long B. A physical activity screening measure for use with adolescents in primary care. Arch

Pediatr Adolesc Med. 2001; 155: 554−559.

Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 roku.

Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego. Zakład
Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2002.

ne odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu należnej masy ciała i tym samym zmniejszają

ryzyko wystąpienia otyłości i chorób z nią związanych. Badacze zajmujący się otyłością

u dzieci i młodzieży dowodzą, że istnieje zależność między występowaniem otyłości a

aktywnością fizyczną

Dane epidemiologiczne wskazują, że w okresie dojrzewania następuje obniżenie

aktywności fizycznej

. W okresie tym (największe obniżenie aktywności występuje mię−

dzy 13 a 18 rokiem zycia) słabnie spontaniczna chęć do aktywności ruchowej, wynika−

jąca z wewnętrznej potrzeby ruchu, która cechuje młodsze dzieci. W badaniach, prze−

prowadzonych w 2002 r. w grupie polskich 13− i 15−latków stwierdzono, że zalecany

poziom aktywności ruchowej − MVPA wg Prochaski

≥≥≥≥≥

5 dni

osiągnęło około 40% chłop−

ców i tylko 25% dziewcząt

. Ze względu na fakt, że spontaniczna aktywność ruchowa

ulega obniżeniu w okresie dojrzewania, szczególnie istotna staje się możliwość korzy−

stania i udział w zorganizowanych formach aktywności fizycznej, którą z jednej strony

stanowią lekcje WF w szkole, a z drugiej, pozalekcyjne zajęcia ruchowe.

W celu zbadania aktywności fizycznej młodzieży otyłej zadano jej pytania pocho−

dzące z kwestionariusza HBSC, dotyczące samooceny własnej aktywności fizycznej oraz

intensywności wykonywania ćwiczeń ruchowych:

1. Jak możesz ogólnie ocenić swoją aktywność fizyczną? z kategoriami odpowie−

dzi: bardzo aktywna/y, aktywna/y, raczej mało aktywna/y, nieaktywna/y

2. W ostatnich 7 dniach, w ilu dniach przeznaczałaś/łeś na aktywność fizyczną (w

tym lekcje WF) łącznie co najmniej 60 minut dziennie? z kategoriami odpowie−

dzi od 0 dni do 7 dni.

3. W typowym lub zwykłym tygodniu, w ilu dniach przeznaczałaś/łeś na aktywność

fizyczną (w tym lekcje WF) łącznie co najmniej 60 minut dziennie? z kategoriami

odpowiedzi od 0 dni do 7 dni.

Na podstawie odpowiedzi na dwa ostatnie pytania wyliczono wskaźnik MVPA

(Moderate−to−Vigorous Physical Activity – w jęz. polskim Umiarkowana−do−Intensyw−

nej Aktywność Fizyczna). Jest to średnia liczba dni w tygodniu, w którym badani po−

święcali na różne formy aktywności fizycznej co najmniej 60 min. dziennie. Wskaźnik

ten służy jako miernik aktywności fizycznej. Został opracowany przez autorów amery−

kańskich i jest wykorzystywany jako test przesiewowy dla potrzeb podstawowej opieki

zdrowotnej nad młodzieżą. Przyjęto, że liczba tych dni co najmniej 5 oznacza zalecany

poziom aktywności fizycznej tzn. zaspokajający podstawowe potrzeby młodego czło−

wieka.

Większość (78%) badanych otyłych nastolatków oceniła się jako aktywna lub bar−

dzo aktywna fizycznie, pozostali (22%) uważali, że są nieaktywni lub raczej mało ak−

tywni (tab. 1). W porównaniu z rówieśnikami o prawidłowej masie ciała odsetek tych

ostatnich (zarówno dziewcząt jak i chłopców) był dwukrotnie większy (p<0,001). Ana−

liza intensywności zajęć ruchowych wskazuje, że jedynie u 35% uczniów z nadmiarem

masy ciała poziom aktywności fizycznej można uznać za zadowalający (wskaźnik MVPA

≥≥≥≥≥

5), natomiast u 22% był zdecydowanie za niski – stanowił połowę lub mniej zalecanej

normy (MVPA = 0 − 2,5). W porównaniu z chłopcami o prawidłowej masie ciała, otyli

chłopcy charakteryzowali się istotnie mniejszą intensywnością ćwiczeń ruchowych

(p<0,001). Jedynie 38% spośród nich wykazało się zadowalającym poziomem aktywno−

ści ruchowej, w porównaniu z 46% chłopców nieotyłych (p<0,001). Dziewczęta otyłe

wykazały się podobnym poziomem zadowalającej aktywności ruchowej jak ich nieotyłe

koleżanki (34% vs 36%). Średnia liczba dni w tygodniu, w których otyli chłopcy po−

święcali na różne formy aktywności fizycznej jedną godzinę lub więcej wyniosła 4,18,

dla chłopców nieotyłych 4,55 (różnica istotna statystycznie p<0,01), dla dziewcząt od−

powiednio 4,01 i 4,20 (różnica nieistotna statystycznie).

Wśród uczniów otyłych odsetki chłopców i dziewcząt oceniających, że są aktywni

lub bardzo aktywni oraz mało aktywni i nieaktywni były podobne, choć odsetek chłop−

ców bardzo aktywnych fizycznie był prawie dwukrotnie większy (odpowiednio 23% i

12,7%, p<0,001). Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy między chłopcami i

dziewczętami w intensywności ćwiczeń, a także w średniej liczbie dni w tygodniu, w

którym chłopcy i dziewczęta otyli poświęcali na różne formy aktywności fizycznej co

najmniej 60 min dziennie (odpowiednio 4,2 i 4,0).

Uczniowie otyli mieszkający na wsi lepiej ocenili swoją aktywność fizyczną niż w

mieście (odpowiednio 81% i 72% uznało się za aktywnych i bardzo aktywnych fizycz−

nie; p<0,01). Mimo lepszej samooceny aktywności fizycznej na wsi, uczniowie otyli w

mieście ćwiczyli nieco intensywniej. Zadowalający poziom aktywności fizycznej stwier−

dzono u 37% nastolatków w mieście i 34% na wsi; różnice nieistotne statystycznie. Nie

stwierdzono także różnicy istotnej statystycznie w wartości wskaźnika MVPA wśród

otyłych z miasta i ze wsi (odpowiednio 4,13 i 4,06) (tab. 1).

Tabela 1. Samoocena aktywności fizycznej i intensywność wykonywania ćwiczeń ru−
chowych (wskaźnik MVPA) u młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i miejsca za−
mieszkania (%) oraz wartości średnie

Table 1. Self−reported physical activity and intensity of physical exercises (MVPA measu−
re) in obese and non−obese adolescents by gender and domicile (%) and mean values

17,0

60,9

21,5

0,6

35,0

43,0

22,0

4,09

(1,67)

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Oceniają, że są:
Think they are:

bardzo aktywni fizycznie
very physicaly active
aktywni
physicaly active
raczej mało aktywni
about average
Nieaktywni
Physicaly non active

Aktywność fizyczna
(wskaźnik MVPA – licz−
ba dni w tygodniu z ak−
tywnością fizyczną 60
min. lub więcej)
Physical activity
(MVPA measure – mean
number of days when
pupils are physically acti−
ve for one hour and more)

≥

3,0 − 4,5

0 − 2,5

Średnia wartość wskaźnika
MVPA
Mean MVPA

(SD)

***

23,0

53,0

23,2

0,8

37,7

41,9

20,4

4,18

(1,72)

Chłopcy

Boys

12,7

66,6

20,2

0,5

33,6

43,3

23,1

4,01

(1,63)

Dziewczęta

Girls

14,9

57,3

27,5

0,3

37,2

39,6

23,2

4,13

(1,70)

Miasto

Town

17,6

63,0

18,6

0,8

34,2

44,5

21,3

4,06

(1,65)

Wieś

Village

34,9

54,2

10,1

0,8

40,4

43,4

16,2

4,35

(1,65)

Ogółem

Total

44,5

46,5

8,0

1,0

45,9

39,5

16,6

4,55

(1,73)

Chłopcy

Boys

28,0

59,7

11,6

0,7

36,3

46,4

17,3

4,20

(1,58)

Dziewczęta

Girls

38,5

51,1

10,1

0,3

46,4

42,1

11,5

4,53

(1,60)

33,4

55,6

10,0

1,1

37,8

43,9

18,3

4,27

(1,67)

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

*<0,05, **<0,01, *** p<0,001

Miasto

Town

Ryc. 1. Negatywna samoocena własnej aktywności fizycznej (jestem nieaktywny lub

mało aktywny) oraz niski poziom aktywności ruchowej (MVPA = 0–2,5) przez młodzież

otyłą i nieotyłą według płci i wieku (%)

Fig. 1. Negative self− perception of physical activity and low level of physical activities

(MVPA=0 – 2,5) in obese and non−obese adolescents by gender and age (%)

1.2. Udział w lekcjach wychowania fizycznego oraz pozaszkolnych
zajęciach ruchowych

Participation in physical education classes and outside of school hours

physical activity

Wychowanie fizyczne to proces przygotowujący uczniów do samodzielnego, sa−

tysfakcjonującego i całożyciowego uczestnictwa w kulturze fizycznej

. Misją wychowa−

nia fizycznego w szkole jest wyposażenie uczniów w kompetencje niezbędne do syste−

matycznego uprawiania aktywności fizycznej i sportu przez całe życie.

Crum B. A critical review of competing PE concepts. (w): Sport sciences in Europe 1993: Current and future perspectives.

Koln. Mayer &Mayer 1994:516−533.

Wśród otyłych chłopców wraz z wiekiem zmniejszają się odsetki negatywnie oce−

niających własną aktywność fizyczną i zmniejszają się także odsetki chłopców o niskim

poziomie aktywności, u otyłych dziewcząt odsetki mało aktywnych ruchowo zwiększają

się (różnice nieistotne statystycznie) (ryc. 1).

Ustawa o kulturze fizycznej z dnia 18 stycznia 1996 ( Dz. U. Nr 25. poz. 113. z późniejszymi zmianami).

Frołowicz T. red. Wychowanie fizyczne w nowoczesnych systemach edukacyjnych. Ekspertyza na zlecenie Instytutu

Sportu, Gdańsk 2004.

Papiernik H. Pomiar dydaktyczny w wychowania fizycznego – zagrożenie czy szansa. Lider 2005; 173−4: 14−17.

Obecnie w Polsce uczniowie gimnazjów mają zapewnione cztery lekcje wychowa−

nia fizycznego tygodniowo

, co na tle europejskim jest znaczącą liczbą obligatoryjnych

zajęć WF

. Docelowo planowane jest pięć godzin zajęć WF w tygodniu. Należy jednak

zaznaczyć, że dużym uproszczeniem byłoby wiązanie poziomu wychowania fizycznego

tylko z liczbą godzin obowiązkowego WF. Zwiększenie liczby godzin, bez należytego

ich umocowania w sprawnie funkcjonującym systemie kultury fizycznej, przygotowa−

nia szkół i nauczycieli oraz dodatkowych nakładów finansowych, nie będzie skutecz−

nym lekarstwem na hipokinezję uczniów

. Badanej młodzieży zadano pytania dotyczące

udziału w lekcjach WF i stosunku do nich, a także systematycznego uczestniczenia w

pozalekcyjnych zajęciach ruchowych.

1. W jakiej części wszystkich lekcji WF w szkole brałaś/łeś udział w ubiegłym roku

szkolnym? z kategoriami odpowiedzi: we wszystkich lub prawie wszystkich , więcej

niż połowie, w połowie, mniej niż w połowie, prawie wcale, wcale, bo byłam/łem

zwolniona/y w lekcji WF przez cały rok szkolny

2. Czy lubisz lekcje WF w szkole? z kategoriami odpowiedzi: bardzo lubię, lubię,

niezbyt lubię, nie lubię wcale.

3. Czy obecnie, poza lekcjami WF w szkole uczestniczysz systematycznie w jakich−

kolwiek zajęciach ruchowych (np. uprawiasz sport, biegasz, jeździsz na rowerze,

uczęszczasz na basen, siłownię, aerobik, gimnastykę korekcyjną?) z kategoriami

odpowiedzi: tak, nie.

Prawie

uczniów otyłych (64%) brało systematycznie udział w lekcjach WF w

szkole, jedna trzecia uczestniczyła nieregularnie, a około 5% wcale, z czego 2% uczniów

było trwale zwolnionych z lekcji WF (tab. 2). W porównaniu z uczniami o prawidłowej

masie ciała, otyła młodzież: chłopcy i dziewczęta istotnie rzadziej ćwiczyli regularnie na

lekcjach WF (p<0,001). Otyłe dziewczęta istotnie częściej nie brały w nich udziału w

porównaniu z nieotyłymi koleżankami (odpowiednio 5,3% i 2,3%, p = 0,01) i były trwa−

le zwolnione z tych lekcji przez cały rok szkolny (odpowiednio 2,9% i 1,4%).

Przeważająca większość otyłych uczniów (87%) lubi lub bardzo lubi lekcje WF,

ale w porównaniu z nieotyłymi kolegami istotnie mniejszy odsetek twierdził, że bardzo

lubi WF (chłopcy odpowiednio 49% i 58%, (p = 0,008), dziewczęta odpowiednio 37% i

Tabela 2. Udział w lekcjach WF w szkole oraz w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych

młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i miejsca zamieszkania (%) oraz wartości średnie

Table 2. PE (Physical Education) classes and outside school hours physical activities

participation obese and non−obese adolescents by gender and domicile (%) and mean

values

63,8

31,5

2,5

2,2

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Uczestniczyli w lekcjach
WF:
Participate in PE classes

we wszystkich lub pra−
wie wszystkich
in all and almost all
w około połowie
in about half of them
prawie wcale nie
uczestniczyli
didn’t participate
byli zwolnieni z lekcji
WF
were dismissed

Nastawienie do lekcji
WF
Attitude to PE classes

66,8

29,4

2,8

1,0

Chłopcy

Boys

61,6

33,1

2,4

2,9

Dziewczęta

Girls

60,2

34,7

2,0

3,1

Miasto

Town

65,6

29,9

2,8

1,7

Wieś

Village

71,6

25,6

1,5

1,3

Ogółem

Total

75,5

21,2

2,3

1,0

Chłopcy

Boys

68,9

28,8

0,9

1,4

Dziewczęta

Girls

74,7

22,9

1,4

1,0

Miasto

Town

70,4

26,7

1,5

1,4

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

45%, (p = 0,008). Odsetki otyłych dziewcząt i chłopców, którzy niezbyt lubią lub wcale

nie lubią WF były podobne, jak rówieśników o prawidłowej masie ciała.

W pozalekcyjnych zajęciach ruchowych systematycznie brało udział

uczniów

otyłych (67%). Choć odsetki otyłych chłopców uczestniczących w tych zajęciach były

niższe niż nieotyłych kolegów − nie była to różnica istotna statystycznie. W przypadku

dziewcząt odsetki otyłych uczestniczących regularnie w tych zajęciach były istotnie

mniejsze niż nieotyłych (p = 0,041). Otyła młodzież przeznaczała średnio w tygodniu na

pozaszkolne zajęcia ruchowe podobną liczbę godzin jak młodzież nieotyła; chłopcy od−

powiednio 8,4 i 8,5 godziny, dziewczęta 5,9 i 6,0 godzin.

42,2

44.7

10,2

2,9

67,1

7,0

(5,8)

bardzo lubię
I like them very much
lubię
I like them
niezbyt lubię
I like them not very
much
nie lubię wcale
I dislike them

Uczestniczyli w pozalek−
cyjnych zajęciach rucho−
wych
Outside of school hours
physical activity partici−
pation

Średnia liczba godzin w
tygodniu przeznaczana
na pozalekcyjne zajęcia
ruchowe

Mean number of hours
per week devoted for phy−
sical activities outside of
school hours

(SD)

48,7

40,2

7,8

3,3

71,9

***

8,4

(6,5)

37,1

47,9

11,9

2,7

63,5

5,9

(4,9)

39,0

45,8

11,9

3,3

66,8

6,9

(5,9)

43,5

44,4

9,4

2,7

66,9

7,0

(5,8)

58,0

32,4

6,3

3,3

76,8

8,5

(6,3)

45,3

41,5

10,8

2,4

69,3

6,0

(5,1)

43,1

45,1

9,7

2,1

78,4

7,1

(5,4)

53,8

34,8

8,3

3,1

69,8

7,1

(5,9)

Tabela 2. cd.

Pod uwagę brano wyłącznie odpowiedzi uczniów, którzy uczestniczyli w tego typu zajęciach odpowiedzi uczniów

dotyczące średniej liczby godzin w tygodniu przeznaczanej na pozalekcyjne zajęcia ruchowe wahały się w granicach
od 1 do 36 godzin

*<0,05, **<0,01, *** p<0,001,

Wśród uczniów otyłych odsetki chłopców ćwiczących regularnie na lekcjach WF

były większe niż dziewcząt (różnica nieistotna statystycznie), a odsetki dziewcząt zwol−

nionych z tych lekcji przez cały rok, trzykrotnie większe niż chłopców (2,9% vs 1%,

p<0,05). Także więcej dziewcząt niż chłopców było negatywnie nastawionych do lekcji

WF (odpowiednio 15% i 11%, p = 0,1). Dziewczęta również istotnie rzadziej niż chłop−

cy uczestniczyły regularnie w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych (odpowiednio 36%

i 28%, p<0,001) i przeznaczały na nie średnio w tygodniu ponad 2,5 godzin mniej.

Stwierdzono, że uczniowie otyli na wsi częściej ćwiczyli regularnie na lekcjach

WF niż uczniowie w mieście (odpowiednio 66% i 60%), a także częściej mieli pozytyw−

Ryc. 2. Odsetki uczniów otyłych i nieotyłych, którzy nie uczestniczyli regularnie w lek−

cjach WF oraz w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych według płci i wieku

Fig. 2. Percentage of pupils obese and non−obese who didn’t participate in PE (Physical

Education) classes and outside of school hours physical by gender and age

1.3. Oglądanie telewizji i korzystanie z komputera

TV watching and computer using

Do zachowań sedenteryjnych, czyli tych, które są związane z unieruchomieniem,

głównie w pozycji siedzącej, należą m.in.: odrabianie lekcji, korzystanie z komputera,

czytanie, słuchanie muzyki, rozmowy oraz oglądanie telewizji. Oglądanie telewizji, fil−

mów wideo, a także gry komputerowe oraz surfowanie w Internecie to najbardziej popu−

ny stosunek do tych lekcji − różnica nieistotna statystycznie. Odsetki uczniów otyłych

uczestniczących w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych oraz liczba godzin w tygodniu

przeznaczona na nie, były podobne w mieście i na wsi (tab. 2).

Wraz z wiekiem nie zmieniają się istotnie statystycznie odsetki otyłej młodzieży

regularnie ćwiczącej na lekcjach WF. Wśród otyłych dziewcząt, istotnie zwiększaja się

odsetki nie ćwiczących systematycznie poza lekcjami (p<0,001), a odsetki chłopców

biorących udział w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych pozostają podobne (ryc. 2).

Woynarowska B, Mazur J. red. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w 2002 roku.

Raport techniczny z badań. Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania. Wydział Pedagogiczny
Uniwersytetu Warszawskiego. Zakład Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2002.

Kołodziejska D. Telewizja wpływa na rozwój dziecka. Edukacja i Dialog 2002; 3(136).

Parnicka U. Niebezpieczeństwo szklanego ekranu. Wychowawca, 2001; 11 (107).

American Academy of Pediatrics. Policy Statement. Children, adolescents, and television. Pediatrics, 2001, 107, 2: 423−

426.

Dietz WH, Gortmaker SL. „Do we fatten our children at the television set? Obesity and television viewing in children

and adolescents”. Pediatrics, 1985,75,5:807−812.

Gortmaker SL, Must A, Sobol AM, Peterson K, Colditz GA, Dietz WH. Television viewing as a cause of increasing

obesity among children in the United States, 1986−1990. Arch Pediatr Adolesc Med. 1996; 150: 356−362.

Dennison B.A., Erb T.A., Jenkins P.L. Television viewing and television in bedroom associated with overweight risk

among low−income school children . Pediatrics. 2002; 109:1028−1035.

larne formy spędzania wolnego czasu przez dzieci i młodzież. W roku 2002 w grupie 13−

latków prawie

oglądała telewizję co najmniej 4 godziny dziennie

Spędzanie wielu godzin przed ekranem telewizora czy komputera przez nastolatka,

niesie za sobą szereg negatywnych skutków

2 ,3

. Najistotniejsze to:

wielogodzinne unieruchomienie, ograniczające inne zajęcia, w tym przede wszyst−

kim aktywne formy spędzania czasu wolnego (np. uprawianie sportu, zabawy na

świeżym powietrzu, jazda na rowerze, spacery itp.) i tym samym może powodo−

wać zaburzenia w rozwoju motorycznym, sprzyjać powstaniu otyłości i innych

zaburzeń i chorób. Może być także konkurencją dla odrabiania lekcji w domu;

narażenie na oglądanie reklam w tym produktów wysokoenergetycznych, które

mogą wzmagać pragnienie ich spożywania;

obniżenie własnej kreatywności, fantazji, inicjatywy;

częste pojadanie w tym czasie produktów bogatych w cukier, tłuszcz i sól (słody−

cze, chipsy, paluszki, itp.).

Ze względu na ww. negatywne następstwa wielogodzinnego oglądania telewizji

konieczne jest ograniczenie czasu przeznaczanego na nie. Według zaleceń Amerykań−

skiej Akademii Pediatrii całkowita ilość czasu spędzanego na oglądaniu telewizji, fil−

mów na video i DVD, a także korzystaniu z komputera (gry komputerowe, surfowanie w

Internecie) nie powinna być większa niż 2 godziny dziennie (

14 godzin w tygodniu)

W wielu pracach pochodzących przede wszystkim z USA, gdzie otyłość wśród

dzieci i młodzieży gwałtownie rośnie, wykazano związek wielogodzinnego oglądania

telewizji i otyłości

5 ,6

. Stwierdzono m.in., że u młodzieży w wieku 12−17 lat, każda do−

datkowa godzina dziennie spędzona przed telewizorem wiąże się ze wzrostem występo−

wania otyłości o 2%

. Szczególne ryzyko występuje również u dzieci, które mają telewi−

zor we własnym pokoju. W związku z powyższym badanym nastolatkom zadano nastę−

pujące pytania:

1. Ile godzin w czasie wolnym zwykle poświęcasz na następujące zajęcia:

≥ ≥ ≥ ≥ ≥

Tab. 3. Oglądanie telewizji (w tym filmów wideo i DVD) i korzystanie z komputera

młodzieży otyłej i nieotyłej, według płci i miejsca zamieszkania (%)

Tab. 3. TV viewing (video, DVD) and computer use in obese and non−obese adolescents

by gender and domicile (%)

9,8

53,9

19,5

16,8

51,0

33,8

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

8,8

57,3

16,2

17,7

***

33,8

39,8

Chłopcy

Boys

10,6

51,4

21,9

16,1

63,6

29,3

Dziewczęta

Girls

8,2

50,7

23,3

17,8

***

36,6

38,3

Miasto

Town

10,7

55,2

17,7

16,3

57,8

31,8

Wieś

Village

9,4

54,5

20,4

15,7

49,5

34,6

Ogółem

Total

10,1

57,9

18,4

13,6

33,2

40,9

Chłopcy

Boys

8,9

52,1

21,9

17,2

61,1

30,1

Dziewczęta

Girls

9,7

52,4

20,5

17,4

44,3

35,1

Miasto

Town

8,7

55,7

20,7

14,9

52,4

34,3

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Oglądanie telewizji (w tym wideo i DVD);

Granie w gry na komputerze lub konsolach do gier (np. Play Station);

Korzystanie z komputera w celu odrabiania lekcji, wysyłania e−mail, „czatowa−

nia” lub serfowania po Internecie? z kategoriami odpowiedzi: wcale, pół godziny,

1, 2, 3, 4, 5 ,6, 7 godzin i więcej.

Co szósty nastolatek z nadmiarem masy ciała (17%) przeznaczał co najmniej czte−

ry godziny na oglądanie telewizji, 8% na wielogodzinne gry komputerowe i tyle samo

korzystało przez co najmniej 4 godziny z komputera (tab. 3). Analizując łączny czas

przed ekranem telewizora czy komputera stwierdzono, że 60% otyłych gimnazjalistów

spędza w ten sposób codziennie co najmniej 4 godziny, a zalecenia opisane wyżej (nie

więcej niż 2 godziny dziennie) spełnia jedynie 28% badanych.

Oglądanie telewizji (wi−
deo, DVD)
TV viewing (video, DVD)

0−0,5 godz.
0−0,5 h
1−2 godz.
1−2h
3 godz.
3h
4 godz. i wiecej
4h or more

Granie w gry kompute−
rowe
Computer games playing

0−0,5 godz.
0−0,5 h
1−2 godz.
1−2h

7,2

8,0

53,6

32,5

6,2

7,7

4,0

23,7

12,9

59,4

3 godz.
3h
4 godz. i wiecej
4h or more

Korzystanie z komputera
Computer using

0−0,5 godz.
0−0,5 h
1−2 godz.
1−2h
3 godz.
3h
4 godz. i wiecej
4h or more

Łączny czas spędzany
przed ekranem telewizo−
ra i komputera
Screen time together

0−0,5 godz.
0−0,5 h
1−2 godz.
1−2h
3 godz.
3h
4 godz. i wiecej
4h or more

11,4

15,0

55,8

31,5

5,3

7,4

2,5

18,6

12,2

66,7

4,1

3,0

52,1

33,2

6,8

7,9

5,2

27,5

13,4

53,9

10,7

14,5

***

30,6

44,0

10,7

14,8

***

1,2

11,2

7,3

80,3

5,7

4,9

64,4

27,2

4,2

5,4

29,6

15,4

49,5

8,1

7,8

53,1

34,4

6,7

5,8

2,8

20,2

13,8

63,2

11,9

14,0

55,9

33,2

6,1

4,8

3,9

16,2

12,3

67,6

5,3

3,5

51,1

35,3

7,1

6,5

2,1

23,1

14,9

60,0

10,1

10,5

35,5

42,9

12,2

9,4

1,2

12,6

9,9

76,3

6,8

6,5

61,1

30,4

4,2

4,3

3,6

23,9

15,7

56,8

Tabela 3. cd.

*<0,05, **<0,01, *** p<0,001

Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy między otyłymi chłopcami i dziew−

czętami a ich rówieśnikami z prawidłową masą ciała w ilości czasu spędzanego przed

ekranem telewizora czy komputera, choć odsetki chłopców otyłych oglądających TV

przez 4 godziny i więcej były większe niż nieotyłych chłopców (odpowiednio 18% i

14%, p = 0,11). Odsetki otyłych chłopców spędzających łącznie co najmniej 4 godziny

na oglądaniu telewizji, wideo oraz korzystaniu z komputera były prawie identyczne jak

w grupie kontrolnej (odpowiednio 67% i 68%), natomiast otyłych dziewcząt były niższe

niż w grupie kontrolnej (odpowiednio 54% i 60%, różnica istotna statystycznie p = 0,04).

Wśród uczniów otyłych odsetki chłopców grających przez wiele godzin (4 lub więcej)

w gry komputerowe były aż pięciokrotnie większe niż dziewcząt (odpowiednio 15% i 3%),

natomiast odsetki oglądających telewizję i korzystających z komputera (w innym celu niż

gry) przez co najmniej 4 godziny były zbliżone (tab. 3). Stwierdzono, że chłopcy istotnie

więcej czasu spędzają przed ekranem telewizora i komputera niż dziewczęta; 67% otyłych

chłopców i nieco ponad połowa (54%) otyłych dziewcząt spędzało łącznie co najmniej 4

godziny przed ekranem telewizora czy komputera − różnica istotna statystycznie p<0,001).

Uczniowie otyli w mieście i na wsi przeznaczali na oglądanie telewizji podobną

ilość czasu, natomiast odsetki grających w gry komputerowe oraz korzystających z kom−

putera przez wiele godzin były trzykrotnie wyższe w mieście niż na wsi. Odsetki spędza−

jących łącznie co najmniej cztery godziny dziennie na ww. zajęciach były także większe

w mieście (odpowiednio 80% i 50%, p<0,001). Wynika to z braku dostępu do kompute−

ra. Co piąty uczeń szkoły ponadgimnazjalnej w 2005 r. nie miał dostępu do komputera w

domu rodzinnym

. Najwięcej czasu przed telewizorem spędzali trzynastoletni i czterna−

stoletni chłopcy, a otyłe15−latki (dziewczęta i chłopcy) najwięcej korzystali z komputera

(ryc. 3 i 4). Również ci ostatni spędzali łącznie najwięcej czasu przed ekranem. Wraz z

wiekiem nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy w ilości czasu przeznaczanego

na oglądanie telewizji, gry komputerowe i korzystanie z komputera przez młodzież otyłą

ani też w całkowitym czasie spędzanym przed ekranem telewizora i komputera.

Mazur J. Status ekonomiczno−społeczny rodzin. (w): Oblacińska A., Woynarowska B. red. Zdrowie subiektywne,

zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce, w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006.

Ryc. 3. Oglądanie telewizji co najmniej 4 godziny dziennie oraz spędzanie co najmniej 4

godzin dziennie łącznie przed ekranem telewizora i komputera przez młodzież otyłą i

nieotyłą, według płci i wieku (%)

Fig. 3. TV viewing (4 hours and more) and screen time together (4 hours and more) in

obese and non−obese adolescents by gender and age (%)

Ryc. 4. Granie w gry komputerowe i korzystanie z komputera co najmniej 4 godziny

dziennie przez młodzież otyłą i nieotyłą według płci i wieku (%)

Fig. 4. Computer playing and computer use 4 hours and more in obese and non−obese

adolescents by gender and age (%)

2. Zachowania żywieniowe

Eating patterns

Anna Oblacińska

Otyłość prosta u dzieci i młodzieży jest jednym z zaburzeń w stanie zdrowia i roz−

woju, w których kluczową rolę odgrywa koincydencja czynników genetycznych, środo−

wiskowych i behawioralnych, wpływających na utrzymanie równowagi energetycznej

organizmu. Większość fenotypów otyłości wydaje się być związana z kompleksem sys−

temu wielogenowego (w tym genem kodującym syntezę „hormonu sytości”− leptyny).

System ten warunkuje osobniczy poziom wrażliwości na powstawanie dodatniego bi−

lansu energetycznego, przez skłonność do nadmiernego magazynowania tkanki tłusz−

czowej i obniżonego tempa przemiany materii

Sorensen T, Echwald SM. Obesity genes. BMJ 2001; 323: 1320−1321.

Szybkość narastania epidemii otyłości w wielu współczesnych społeczeństwach

wydaje się wykluczać większe zmiany w mechanizmach dziedziczenia (przy względnie

stałej puli genowej w globalnej populacji), a wskazywać na zmiany w stylu życia i za−

chowaniach zdrowotnych, głównie dotyczących sposobu odżywiania

i aktywności fi−

zycznej oraz narastających wpływów zewnętrznych (reklama), zakłócających wcześniej

nabyte, korzystne zachowania w tym zakresie

2,3

. Czynniki żywieniowe, według różnych

autorów, warunkują w 20 – 40% powstawanie otyłości u dzieci

Wyniki przeprowadzonych w ostatniej dekadzie w Polsce badań nad zachowania−

mi żywieniowymi młodzieży w okresie dojrzewania

5,6,7

, wskazują na powtarzające się

nieprawidłowości w zakresie odżywiania:

Niezbilansowana dieta: z przewagą udziału energii pochodzącej z tłuszczu i pro−

duktów o dużej gęstości energetycznej oraz węglowodanów o wysokim indeksie

glikemicznym, z obniżeniem spożycia produktów mlecznych, a także zawierają−

cych błonnik owoców i warzyw oraz gruboziarnistego pieczywa;

Nieprawidłowy model żywienia: wyrażający się nieregularnością spożywania po−

siłków, wydłużaniem przerw między nimi oraz nie spożywaniem śniadań;

Pojadanie, zwłaszcza przekąsek wysokoenergetycznych i słodyczy, związane z

nieregularnością spożywania głównych posiłków.

Zachowania te, w przypadku młodzieży predysponowanej genetycznie, w sposób

szczególny zwiększają ryzyko wystąpienia i utrwalenia otyłości.

8,9

Loos RJ, Rankien T. Gene−diet interactions od body weight changes. J Am Diet Assoc. 2005, 105: S29−S34.

Januszewicz P, Sygit M. Kluczowe problemy zdrowia publicznego: otyłość u dzieci i młodzieży. Zdr Publ 2005; 115(1):

88−91.

Socha J, Stolarczyk A, Socha P. Zachowania żywieniowe – od genetyki do środowiska społeczno−kulturowego. Nowa

Pediatria 2003; 3(30): 212−217.

Parsons TJ , Power C, Logan S. i wsp. Childhood predictors of adult obesity: a systematic review. Int J Obes. 1999;

23(8): S1−107.

Komosińska K, Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem u młodzieży szkolnej w

Polsce w latach 1990−1998. Żyw Czł Metab. 2001; 28(1): 17−30.

Oblacińska A, Jodkowska M. Sposób żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym w Polsce – badania ankietowe.

Med Wieku Rozwoj.2000, IV, Supl.I do nr 3: 53−64.

Jeżewska – Zychowicz M. Nieprawidłowe zachowania żywieniowe młodzieży w wieku 13−15 lat i ich uwarunkowania

na przykładzie zwyczaju pojadania między posiłkami.(w): Brzozowska A, Gutkowska K (red.) Wybrane problemy
nauki o żywieniu człowieka u progu XXI wieku. Wyd. SGGW, Warszawa 2004: 272−278.

Weker H, Oblacińska A, Wiśniewska A. Ocena zachowań zdrowotnych otyłych nastolatków leczonych metodą

ambulatoryjną. Żyw Czł Metab. 2000;27, Supl: 242−248.

Oblacińska A, Wojciechowska A, Wrocławska M. Wstępna analiza zachowań zdrowotnych uczniów otyłych w wybranej

grupie młodzieży warszawskiej Med Wieku Rozwoj 1999; 3(2): 303−313.

2.1. Częstość spożywania niektórych produktów spożywczych

Frequency of some food product consumption

Sposób odżywiania się młodzieży w okresie dojrzewania wymaga szczególnej uwagi,

gdyż w tym czasie następuje gwałtowne przyspieszenie rozwoju fizycznego (skok po−

kwitaniowy), zmiany w budowie ciała związane z redystrybucją tkanki tłuszczowej, a

także zmiany w sferze psychoemocjonalnej młodych ludzi. Różnice w tempie podsta−

wowej przemiany materii jak i w etapach dojrzewania, prowadzą do znacznych nieraz

różnic w indywidualnym zapotrzebowaniu na składniki odżywcze

.Wiek pokwitania sta−

nowi również drugi (po niemowlęcym) okres krytyczny ryzyka wystąpienia otyłości,

stąd nawyki żywieniowe i preferencje pokarmowe odgrywają w tym czasie istotną rolę.

W populacji uczniów 13−15−letnich, w ostatniej dekadzie XX wieku utrzymywały

się niedobory w zakresie spożycia owoców, ciemnego pieczywa i mleka, natomiast po−

jawiła się zwyżkowa tendencja picia słodkich napojów gazowanych i spożywania słody−

czy zwłaszcza wśród 15−latków

. Badania w 2002 r. wykazały natomiast pozytywną

zmianę, wyrażoną znacznym spadkiem odsetka młodzieży często spożywającej słody−

cze i pijącej słodkie napoje gazowane

Badanej młodzieży zadano pytanie, pochodzące z międzynarodowego kwestiona−

riusza HBCS z 1998 r., z niewielką modyfikacją dotyczącą wymienionych produktów:

Ile razy w tygodniu zwykle zjadasz lub pijesz niżej wymienione produkty (owoce,

warzywa, słodycze−cukierki lub czekolada, coca−cola lub inne słodkie napoje gazowane,

mleko i produkty mleczne – jogurt, kefir, biały ser, żółty ser, ciemne pieczywo, chipsy) z

kategoriami odpowiedzi: nigdy, rzadziej niż 1 raz w tygodniu,1 raz w tygodniu, 2−4 dni w

tygodniu, 5−6 dni w tygodniu, codziennie 1 raz, codziennie częściej niż 1 raz.

Częstość spożywania powyższych produktów w ciągu tygodnia przedstawia tabela 4.

Stolarczyk A. Żywienie dzieci w wieku szkolnym. (w): Socha J (red.). Żywienie dzieci zdrowych i chorych. Wyd Lek

PZWL. Warszawa 1998; 100−103.

Komosińska K, Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem u młodzieży szkolnej w

Polsce w latach 1990−1998. Żyw Czł Metab. 2001;28(1):17−30.

Woynarowska B, Kołoło H. Samoocena zdrowia, zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów. (w): Woynarowska

B. red. Środowisko psychospołeczne szkoły i przystosowanie szkolne a zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w
Polsce. Wydz Pedagog. UW, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003: 94−97.

Tabela 4. Częstość spożywania przez młodzież otyłą i nieotyłą niektórych produktów

spożywczych według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 4. Frequency of some food product’s consumption in obese and non−obese adole−

scents by gender and domicile (%)

0,9

13,5

31,1

17,9

36,6

2,4

24,8

28,4

17,2

27,2

2,4

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

1,8

14,6

35,6

17,9

30,1

3,4

27,6

15,6

23,1

3,9

Chłopcy

Boys

0,2

12,8

27,9

17,9

41,2

1,7

22,8

18,2

30,1

1,3

Dziewczęta

Girls

1,7

12,3

32,4

15,0

38,6

1,4

23,8

29,2

19,6

26,0

1,1

Miasto

Town

0,5

14,0

30,9

19,1

35,5

2,9

25,1

27,8

16,1

28,1

3,0

Wieś

Village

0,7

12,6

36,0

14,3

36,4

1,2

21,0

33,4

19,1

25,3

1,1

Ogółem

Total

1,5

14,4

37,5

15,2

31,4

2,3

22,7

36,2

18,2

20,6

1,5

Chłopcy

Boys

0,2

11,3

34,9

13,6

40,0

0,4

19,8

31,4

19,7

28,7

0,7

Dziewczęta

Girls

0,7

9,0

29,8

18,3

42,2

1,1

15,1

29,7

23,2

30,9

0,7

Miasto

Town

0,8

14,1

38,6

12,4

34,1

1,3

23,6

34,9

17,4

22,8

1,3

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Owoce
Fruits

nigdy
never
1 raz w tygodniu lub
rzadziej
ones a week or less often
2−4 dni w tygodniu
2−4 days a week
5−6 dni w tygodniu
5−6 days a week
co najmniej 1 raz dziennie
at last once a week

Warzywa
Vegetables

***

Słodycze
Sweets

nigdy
never

37,0

34,6

10,9

15,1

9,1

39,1

23,9

11,9

16,0

3,5

17,7

24,9

18,8

35,1

6,8

1 raz w tygodniu lub
rzadziej
ones a week or less often
2−4 dni w tygodniu
2−4 days a week
5−6 dni w tygodniu
5−6 days a week
co najmniej 1 raz dziennie
at last once a week

Coca−cola i inne słodkie
napoje
Coca−cola and other soft
drinks

Mleko i produkty mleczne
Milk and milk products

Żółty ser
Cheese

nigdy
never

38,1

32,9

9,8

15,3

***

8,0

32,5

23,2

16,5

19,8

2,1

16,5

27,2

16,8

37,4

7,4

36,3

35,9

11,5

15,0

9,8

43,8

24,4

8,6

13,2

4,6

18,5

23,3

20,3

33,3

6,4

36,1

34,8

11,7

16,3

6,9

37,2

24,5

13,1

18,3

3,4

14,4

26,5

17,5

38,2

7,1

37,6

34,4

10,4

14,6

10,2

40,2

23,3

11,3

15,0

3,6

19,1

24,1

19,1

34,1

6,8

19,9

31,4

18,6

29,0

7,1

35,2

24,3

20,2

2,6

17,3

23,2

17,0

39,9

6,1

23,4

30,1

16,7

28,3

4,7

32,8

26,0

21,8

2,6

18,5

20,1

18,2

40,6

8,1

17,4

32,4

20,0

29,5

8,7

36,9

23,1

19,1

2,6

16,5

25,5

16,1

39,3

4,6

14,0

26,2

21,1

38,0

7,8

29,4

23,8

14,5

24,5

1,7

12,9

23,1

19,6

42,7

5,3

22,0

34,1

17,6

25,0

6,8

37,2

24,6

12,7

18,6

2,7

19,4

23,3

16,1

38,5

6,4

Tabela 4. cd.

37,1

26,8

12,0

17,3

24,6

35,9

16,2

7,9

15,4

20,1

52,1

16,9

4,2

6,7

1 raz w tygodniu lub
rzadziej
ones a week or less often
2−4 dni w tygodniu
2−4 days a week
5−6 dni w tygodniu
5−6 days a week
co najmniej 1 raz dziennie
at last once a day

Ciemne pieczywo
Brown bread

***

Chipsy
Crisp

34,7

29,1

12,2

16,6

25,7

36,8

16,1

8,4

13,0

19,3

50,6

16,7

6,6

6,8

38,8

25,2

11,8

17,8

24,0

35,2

16,3

7,5

17,0

20,7

53,1

17,2

2,5

6,5

31,2

29,1

13,4

19,2

22,5

31,9

17,9

8,4

19,3

20,1

53,1

16,6

2,7

7,5

39,5

25,7

11,3

16,7

25,6

37,7

15,3

7,6

13,8

20,1

51,9

17,0

4,8

6,2

31,1

29,7

15,6

17,5

26,9

39,9

13,7

7,0

12,5

11,7

45,0

23,3

10,5

11,4

30,6

29,6

16,5

15,2

27,3

39,2

15,6

7,0

10,9

13,5

40,4

22,6

12,1

8,2

31,6

29,7

15,0

19,1

26,6

40,4

12,4

6,9

13,7

10,5

48,4

23,7

9,2

9,5

21,8

30,6

19,4

22,9

26,2

36,4

14,0

7,0

16,4

13,2

45,7

21,8

10,0

9,3

35,5

29,2

14,1

14,8

27,3

41,6

13,3

7,1

10,7

11,2

44,5

24,0

10,7

9,6

Tabela 4. cd.

*p<0,05; **p<0,01; ***p<0,001

Produkty niezbędne dla zdrowia

Zgodnie z Piramidą Zdrowego Żywienia

, produkty zbożowe, warzywa i owoce

powinny być spożywane co najmniej 3−4 razy dziennie. Młodzież w okresie pokwitania

powinna także spożywać codziennie mleko i produkty mleczne. Jedynie w przypadku

żółtego sera zaleca się ograniczenia w spożyciu, ze względu na dużą zawartość w nim

tłuszczu, cholesterolu i soli.

Owoce, co najmniej 1 raz dziennie, spożywała nieco ponad jedna trzecia otyłych

nastolatków, równie często jak młodzież z grupy kontrolnej (tab. 4), zarówno wśród

chłopców jak i wśród dziewcząt. Wśród uczniów otyłych dziewczęta istotnie częściej

niż chłopcy spożywały owoce codziennie – jeden raz lub częściej (odpowiednio 40% i

30%, p<0,001), chłopcy natomiast, istotnie częściej niż dziewczęta, wcale nie spożywali

owoców (1,8% vs 0,2%, p<0,01). Nie stwierdzono większych różnic w częstości spoży−

wania owoców przez otyłe nastolatki związanych z miejscem zamieszkania.

Częstość spożywania owoców wśród młodzieży otyłej nie była zależna od wieku

osób badanych, zarówno wśród chłopców jak i dziewcząt (ryc. 5). Niewielkie różnice w

częstości codziennego spożywania owoców między młodzieżą otyłą, a grupą kontrolną

stwierdzono jedynie w grupie 15−latków. Otyli chłopcy rzadziej, a otyłe dziewczęta czę−

ściej niż ich nieotyli rówieśnicy spożywali co najmniej 1 raz dziennie owoce. Różnice te

były nieistotne statystycznie.

Częste spożywanie warzyw (co najmniej jeden raz dziennie), występowało u 27%

otyłych nastolatków (23% chłopców i 30% dziewcząt), nieco częściej niż w grupie kon−

trolnej (20% chłopców i 29% dziewcząt). Statystycznie istotne różnice między grupą

otyłych nastolatków a grupą kontrolną występowały natomiast w przypadku uczniów

nigdy nie spożywających warzyw (2% vs 1%, p<0,05, zarówno wśród chłopców, jak i

dziewcząt) – tab. 4.

Kozłowska−Wojciechowska M. Żyjmy w zdrowiu, czyli nowa piramida żywienia. Prószyński i S−ka 2004: 20.

Ryc. 5. Spożywanie owoców i ciemnego pieczywa przez młodzież otyłą i nieotyłą we−

dług płci i wieku (%)

Fig. 5. Consumption of fruits and brown bread in obese and non−obese adolescents by

gender and age (%)

Wśród uczniów otyłych dziewczęta istotnie częściej, niż chłopcy spożywały wa−

rzywa codziennie (odpowiednio 30% i 23%, p<0,05). Różnice w częstości spożywania

warzyw przez młodzież otyłą, związane z miejscem zamieszkania były nieistotne staty−

stycznie. Nie stwierdzono również zależności między częstością spożywania warzyw, a

wiekiem badanych.

Ciemnego pieczywa nigdy nie spożywała jedna czwarta młodzieży otyłej (zarówno

chłopcy jak i dziewczęta), podobnie jak w grupie kontrolnej − nieotyłych (25% i 27%).

Codziennie jadło ciemne pieczywo tylko 15% otyłych nastolatków, więcej niż w grupie

kontrolnej (12,5%), ale różnice nie były istotne statystycznie. W grupie otyłych nasto−

latków nie stwierdzono statystycznych różnic w częstości spożywania ciemnego pieczy−

wa w zależności od płci i miejsca zamieszkania.

Wraz z wiekiem maleje odsetek młodzieży otyłej codziennie spożywającej ciemne

pieczywo, wyraźniej u dziewcząt niż u chłopców (ryc. 5), nie są to jednak różnice istotne

statystycznie. Otyli chłopcy częściej, natomiast dziewczęta otyłe rzadziej, niż ich rówie−

śnicy z grupy kontrolnej spożywali codziennie ciemne pieczywo; te różnice również nie

były istotne statystycznie.

Tylko 35% uczniów otyłych spożywało codziennie mleko i produkty mleczne, rza−

dziej niż w grupie kontrolnej (40%), przy różnicy nieistotnej statystycznie. Nie stwier−

dzono również statystycznie istotnych różnic w częstości spożywania w ciągu tygodnia

mleka i jego produktów w zależności od płci, miejsca zamieszkania i wieku otyłych

nastolatków. Największy odsetek młodzieży otyłej (37%) spożywał żółty ser 1 raz w

tygodniu lub rzadziej.

Produkty niesprzyjające zdrowiu

Częste spożywanie słodyczy, słonych przekąsek (np. chipsów) oraz picie słodkich

napojów gazowanych, wpływa na znaczne obniżenie spożycia produktów niezbędnych

dla zdrowia, a także zwiększa ryzyko nadwagi i otyłości.

Słodycze co najmniej 1 raz dziennie spożywało 15% młodzieży otyłej, równie często

chłopcy jak dziewczęta (tab. 4). Młodzież otyła prawie dwukrotnie rzadziej niż młodzież z

grupy kontrolnej spożywała słodycze codziennie co najmniej 1 raz, (15% vs 29%, p<0,001),

zarówno chłopcy jak i dziewczęta (dla obu płci p<0,001). Uczniowie z tej grupy dwukrot−

nie częściej stwierdzali także, że nigdy nie spożywają słodyczy (p<0,001).

Nie stwierdzono różnic w częstości spożywania słodyczy między otyłymi nastolatka−

mi w mieście i na wsi, częstość ta nie zmieniała się z wiekiem badanych. Istotne różnice

między grupą otyłą, a kontrolną w zakresie częstego spożywania słodyczy, na niekorzyść

grupy kontrolnej, wynikają prawdopodobnie z aktualnego stosowania diety przez prawie

połowę badanej młodzieży z nadwagą i otyłością (patrz również rozdział 3).

Coca colę lub inne słodkie napoje gazowane, codziennie i częściej piło 16% oty−

łych nastolatków, mniej niż ich nieotyłych rówieśników (20%); różnice nie były istotne

statystycznie. Natomiast spożywanie tych napojów 5−7 razy w tygodniu występowało

już istotnie częściej u nastolatków w grupie kontrolnej (40% vs 28%, p=0,01). Nigdy nie

piło słodkich napojów gazowanych 9% uczniów otyłych i prawie tyle samo (7%) w

grupie kontrolnej.

Wśród nastolatków otyłych codziennie słodkie napoje gazowane istotnie częściej

pili chłopcy niż dziewczęta (p<0,001). Istnieje znaczna różnica między otyłymi dziew−

czętami a ich rówieśniczkami z grupy kontrolnej w częstości codziennego picia tych

napojów, na niekorzyść grupy kontrolnej (13% vs 29%, p<0,01), czego nie zaobserwo−

wano wśród chłopców. Nie stwierdzono większych różnic w częstości picia coca coli i

innych słodkich napojów gazowanych w zależności od wieku i miejsca zamieszkania

otyłych nastolatków.

Otyłe nastolatki istotnie rzadziej niż uczniowie z grupy kontrolnej, co najmniej 1

raz dziennie spożywali chipsy (7% vs 11%, p<0,001). Z kolei wśród nastolatków, które

nigdy nie spożywają chipsów, znajdowało się 20% młodzieży z nadmiarem masy ciała i

12% z grupy kontrolnej (p<0,001). W grupie młodzieży otyłej nie stwierdzono istotnych

statystycznie różnic w częstości spożywania chipsów między chłopcami, a dziewczęta−

mi. Istnieje istotna różnica między codziennym spożywaniem chipsów przez otyłych

chłopców i ich nieotyłych rówieśników (otyli rzadziej wykazują takie zachowanie,

p<0,05), wśród dziewcząt różnic istotnych nie zaobserwowano.

Wśród otyłych uczniów, wraz z wiekiem rośnie odsetek młodzieży nigdy nie spo−

żywającej chipsów (ryc. 6), zarówno chłopców, jak i dziewcząt. W grupie młodzieży 14

i 15−letniej, istnieje statystyczna różnica między dziewczętami otyłymi, a z grupy kon−

trolnej, które nigdy nie spożywają chipsów (p<0,05).

Ryc. 6. Spożywanie przez młodzież otyłą i nieotyłą chipsów (%) oraz pojadanie chipsów

między posiłkami (% pojadających), według płci i wieku

Fig. 6. Crisps consumption in obese and non−obese adolescents (%) and crisps snacking

between meals (% of snacking adolescents) by gender and age

2.2. Częstość spożywania podstawowych posiłków

Frequency of basic meal consumption

Prawidłowe odżywianie się to nie tylko dostarczanie organizmowi wszystkich nie−

zbędnych składników pokarmowych, ale także regularność posiłków – ich liczba i rozło−

żenie w ciągu dnia. Młodzież w okresie dojrzewania powinna spożywać 4−5 posiłków w

ciągu dnia, a niezbędne minimum dla tej grupy wiekowej to 3 główne posiłki, z położe−

niem nacisku na spożywanie śniadania.

W związku z reformą systemu edukacji i utworzeniem gimnazjów, obecnie uczniom

w okresie dojrzewania znacznie wydłużył się czas spędzany poza domem (głównie wy−

dłużenie drogi do szkoły), co w pewnym sensie „wymusza” opuszczanie posiłku w cią−

gu dnia lub przenoszenie go na późne godziny popołudniowe lub wieczorne.

Stwierdzono, że wydłużanie przerw między posiłkami przy zachowaniu tej samej

ich wartości energetycznej, prowadzi do zwiększania odkładania tkanki tłuszczowej w

organizmie

, a nie spożywanie śniadań, poprzez występujący w późniejszych godzinach

rannych spadek poziomu glikemii prowadzi do pojadania w ciągu dnia, głównie przeką−

sek o dużej gęstości energetycznej oraz picie słodkich napojów, co także prowadzi do

rozwoju otyłości

. Według wcześniej prowadzonych badań, jest to najczęściej występu−

jąca nieprawidłowość w zachowaniach żywieniowych otyłych nastolatków, bardzo trud−

no poddająca się korekcji.

3 ,4

Uczniom zadano pytania, pochodzące z międzynarodowego kwestionariusza HBSC:

Jak często zwykle zjadasz śniadanie, obiad i kolację w dni szkolne oraz w dni week−

endu? z kategoriami odpowiedzi: w odniesieniu do dni szkolnych: nigdy, jem jednego

dnia, dwa dni, trzy dni, cztery dni, pięć dni oraz z kategoriami odpowiedzi w odniesieniu

do weekendu: nigdy, tylko w jednym dniu weekendu (w sobotę lub w niedzielę), w obu

dniach weekendu (w sobotę i w niedzielę).

Częstość spożywania przez młodzież podstawowych posiłków w ciągu tygodnia

przedstawiona została w tabeli 5.

Weker H. Postępowanie dietetyczne u dzieci z otyłością prostą. (w): Oblacińska A, Woynarowska B. Otyłość. Jak leczyć

i wspierać dzieci i młodzież. Instytut Matki i Dziecka Warszawa 1995: 51−63.

Rusnicow K. The relationship between breakfast habits and plasma cholesterol levels in school children. J Sch Health

1991; 61:81−85.

Weker H, Oblacińska A, Wiśniewska A i wsp. Ocena zachowań żywieniowych otyłych nastolatków leczonych metodą

ambulatoryjną. Żyw Czł Metab. 2000; 27 (supl): 242−248.

Oblacińska A, Wojciechowska A, Wrocławska M. Wstępna analiza zachowań zdrowotnych uczniów otyłych w wybranej

grupie młodzieży warszawskiej. Med Wieku Rozwoj. 1999; 3(2): 303−313.

Tabela 5. Częstość spożywania głównych posiłków przez młodzież otyłą i nieotyłą w

dniach szkolnych i weekendu według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 5. Frequency of basic meal’s consumption in obese and non−obese adolescents on

school days and on weekend by gender and domicile (%)

48,0

12,8

10,4

28,8

78,8

16,0

5,2

67,4

15,1

11,9

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Śniadanie
Breakfast

***

Dni szkolne
School days

codziennie (pięć dni)
every day (five days)
4−3 dni
4−3 days
2−1 dni
2−1 days
nigdy nie jedzą śniadania
never have breakfast

***

Dni weekendu
Weekend days

w obu dniach weekendu
on both weekend days
tylko w jednym dniu
weekendu
on only one day of
weekend
nigdy nie jedzą śniadania
never have breakfast

Obiad w środku dnia
Lunch (midday meal)

Dni szkolne
School days

codziennie (pięć dni)
every day (five days)
4−3 dni
4−3 days
2−1 dni
2−1 days

54,3

13,0

9,0

23,7

82,2

12,4

5,4

72,3

10,7

11,9

Chłopcy

Boys

43,5

12,8

11,3

32,4

76,4

18,5

5,1

63,8

18,3

11,9

Dziewczęta

Girls

46,8

17,8

7,8

27,8

79,2

14,0

6,8

66,2

16,9

10,3

Miasto

Town

49,0

10,4

11,6

29,0

78,9

16,6

4,5

68,0

14,3

12,6

Wieś

Village

63,6

9,8

10,4

16,2

89,6

7,3

3,1

74,8

13,3

8,2

Ogółem

Total

69,8

8,1

9,3

12,8

90,6

5,8

3,6

80,1

10,1

5,8

Chłopcy

Boys

59,1

11,1

18,7

88,9

8,3

2,8

71,0

15,6

10,0

Dziewczęta

Girls

65,7

13,2

9,7

11,4

90,0

6,9

3,1

79,6

13,1

5,9

Miasto

Town

62,7

8,3

10,4

18,6

89,5

7,4

3,1

73,0

13,3

8,9

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Tabela 5. cd.

* p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001

U młodzieży otyłej stwierdzono istotnie częstsze opuszczanie głównych posiłków

w porównaniu z grupą kontrolną, jak również istotnie rzadsze ich regularne, codzienne

spożywanie, zarówno w dni nauki szkolnej, jak i w dni weekendu.

5,6

86,7

12,3

1,0

44,3

25,5

14,2

16,0

60,6

25,3

14,1

nigdy nie jedzą obiadu
never have lunch (mid−
day meal)

Dni weekendu
Weekend days

w obu dniach weekendu
on both weekend days
tylko w jednym dniu
weekendu
on only one day of
weekend
nigdy nie jedzą obiadu
never have lunch (mid−
day meal)

Kolacja
Supper (evening meal)

***

Dni szkolne
School days

codziennie (pięć dni)
every day (five days)
4−3 dni
4−3 days
2−1 dni
2−1 days
nigdy nie jedzą kolacji
never have supper

***

Dni weekendu
Weekend days

w obu dniach weekendu
on both weekend days
tylko w jednym dniu
weekendu
on only one day of
weekend
nigdy nie jedzą kolacji
never have supper

5,1

87,7

10,7

1,5

***

57,2

21,2

11,7

9,9

72,8

20,8

6,3

6,0

86,0

13,5

0,5

35,0

28,7

16,0

20,3

51,7

28,6

19,7

6,6

83,6

15,4

1,0

39,1

26,2

14,6

20,1

57,5

25,2

17,3

5,1

88,3

10,7

0,9

46,4

25,4

13,9

14,3

61,7

25,5

12,8

3,7

89,9

9,2

0,9

64,6

21,9

8,5

5,0

78,7

16,4

5,0

4,0

90,4

8,1

1,5

75,6

15,3

4,8

4,3

86,6

10,1

3,3

3,4

89,5

9,9

0,5

56,6

26,8

11,1

5,5

73,0

20,9

6,2

1,4

90,0

10,0

0,0

59,0

27,4

10,1

3,5

76,1

19,4

4,5

4,8

90,2

8,4

1,4

66,9

19,5

7,9

5,7

79,6

15,1

5,2

Śniadanie w dni szkolne codziennie spożywała prawie połowa nastolatków z nad−

wagą i otyłością, istotnie rzadziej niż młodzież z grupy kontrolnej (odpowiednio 48% i
64%, p<0,001). Równocześnie prawie jedna trzecia tej młodzieży nigdy nie zjadała śnia−
dania przed wyjściem do szkoły, prawie dwukrotnie częściej niż młodzież z grupy kon−
trolnej (29% vs 16%, p<0,001). W weekendy odsetek ten znacząco maleje – do 5%
nastolatków nie spożywających śniadania w żaden z dni weekendu (p<0,001). Wśród
uczniów otyłych dziewczęta częściej niż chłopcy nie spożywały nigdy śniadania w dni
szkolne i rzadziej spożywały je codziennie. Różnice te nie są istotne statystycznie i ule−
gają znacznemu zmniejszeniu w dniach weekendu (tab. 5).

W porównaniu z grupą kontrolną, częstość codziennego spożywania śniadań w dni

szkolne oraz nie spożywania ich w ogóle, zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt różni
się istotnie, na niekorzyść młodzieży otyłej (p<0,001 dla obu płci). Istnieją również sta−
tystycznie istotne różnice w regularności spożywania śniadań w tygodniu w zależności
od miejsca zamieszkania, na niekorzyść otyłej młodzieży z miasta.

Wraz z wiekiem rośnie odsetek dziewcząt nigdy nie spożywających śniadania przed

wyjściem do szkoły (ryc. 7), natomiast u chłopców odsetek ten jest najwyższy w grupie
14−latków (różnice nieistotne statystycznie dla obu płci). Odsetki nigdy nie spożywają−
cej śniadań młodzieży otyłej są w każdym wieku większe niż w grupie kontrolnej, u
dziewcząt są one istotne statystycznie (p<0,01).

Ryc. 7. Młodzież otyła i nieotyła, która nigdy nie spożywa śniadań i kolacji w dni szkol−
ne, według płci i wieku (%)

Fig. 7. Obese and non−obese adolescents who never have breakfast and supper in scho−
oldays by gender and age (%)

Obiad jest posiłkiem, który młodzież otyła spożywała najczęściej z głównych po−

siłków, w dni szkolne codziennie – 67%, jednak istotnie rzadziej niż występowało to w

grupie kontrolnej (p<0,001). W weekend, podobnie jak w przypadku śniadań, stwier−

dzono zwiększenie odsetka otyłej młodzieży, spożywającej obiad w obu wolnych od

nauki dniach (p<0,001). Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między otyłymi

chłopcami i dziewczętami w częstości codziennego spożywania obiadu, są one niewiel−

kie, a w dniach weekendu praktycznie niwelują się. Nie stwierdzono również istotnych

różnic w codziennym spożywaniu obiadu oraz nie spożywania go wcale przez chłopców

otyłych i ich nieotyłych rówieśników. Różnice istotne statystycznie występują natomiast

między dziewczętami obu grup, na niekorzyść dziewcząt otyłych (codzienne spożywa−

nie obiadu p=0,01; nie spożywanie obiadu wcale p<0,05).

W przeprowadzonym badaniu wiek nie wpływał na częstość spożywania obiadów

w ciągu tygodnia przez młodzież otyłą.

Posiłkiem istotnie częściej opuszczanym przez młodzież otyłą (16%), w porówna−

niu z młodzieżą z grupy kontrolnej (5%) była kolacja (p<0,001), zarówno wśród dziew−

cząt (p<0,001), jak i chłopców (p<0,01). Codziennie spożywało kolację mniej uczniów

otyłych (44%) niż z grupy kontrolnej (65%); p<0,001. W dni weekendu istotnie zwięk−

szał się odsetek uczniów otyłych spożywających kolację w oby dniach wolnych od na−

uki (p<0,001), natomiast odsetek w ogóle nie jedzących kolacji pozostawał praktycznie

na tym samym poziomie (tab. 5, ryc. 7).

Otyłe dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy wcale nie spożywały kolacji oraz

istotnie rzadziej spożywały ją codziennie (p<0,001). Istnieją różnice w częstości spoży−

wania kolacji w zależności od miejsca zamieszkania młodzieży otyłej – młodzież miej−

ska istotnie częściej opuszczała ten posiłek i istotnie rzadziej spożywała go codziennie

(p<0,05).

Nie stwierdzono różnic w częstości spożywania kolacji w ciągu tygodnia w zależ−

ności od wieku badanych.

2.3. Pojadanie między posiłkami

Snacking between meals

Żywność spożywaną między posiłkami określa się mianem przekąsek – są to np.

owoce, niektóre produkty mleczne, słodycze, słone przekąski (np. chipsy), a także pro−

dukty węglowodanowe z dodatkami ( kanapki).

Bez kontroli rodzaju spożywanej żywności i jej ilości, łatwo doprowadzić można

do nadmiaru energii w organizmie, a w rezultacie do nadwagi i otyłości. Najczęściej

pojadanie między posiłkami dotyczy młodzieży nie spożywającej śniadania przed wyj−

ściem do szkoły

Pojadanie między posiłkami nie zawsze musi być uznawane za szkodliwe, zwłasz−

cza, gdy rozkład zajęć uniemożliwia spożycie posiłku o określonej porze. Jednak w sy−

tuacji, gdy znaczący udział wśród przekąsek mają produkty o wysokiej zawartości tłusz−

czu, cukru lub soli, należy zwyczaj ten postrzegać jako nieprawidłowy

2 ,3

Młodzieży zadano następujące pytania, pochodzące z pakietu pytań fakultatyw−

nych HBSC:

1. Czy pojadasz między posiłkami w dniach szkolnych i w dniach weekendu? z

kategoriami odpowiedzi: nigdy, rzadko, czasami, często;

2. Jak często pojadasz między posiłkami następujące produkty: cukierki, czekola−

dę, batony; ciastka lub ciasto; paluszki; chipsy; kanapki; warzywa; owoce; jo−

gurty owocowe; kefir lub jogurt naturalny; z kategoriami odpowiedzi: nigdy,

rzadko, czasami, często. Pytanie to dotyczyło tylko tych uczniów, którzy na po−

przednie pytanie nie udzielili odpowiedzi nigdy.

Do pojadania między posiłkami z różną częstością, przyznało się 87% młodzieży

otyłej i aż 92% ich rówieśników z prawidłową masą ciała (p<0,001). Nastolatki otyłe w

istotnie mniejszym odsetku pojadały często między posiłkami, niż młodzież z grupy

kontrolnej (odpowiednio 8% i 19%, p<0,001). Odsetek młodzieży otyłej często pojada−

jącej między posiłkami zwiększał się w dniach wolnych od nauki (8% vs 13%, p<0,01),

zarówno wśród chłopców jak i dziewcząt (tab. 6). Wśród młodzieży otyłej nie stwierdzo−

no istotnych różnic w częstości pojadania między posiłkami w zależności od płci i miej−

sca zamieszkania. Wiek badanych otyłych uczniów również nie wpływał na częstość

pojadania między posiłkami.

Przekąskami, które otyłe nastolatki często pojadały między posiłkami w większym

odsetku, niż ich nieotyli rówieśnicy, były owoce, jogurty owocowe, kefir i jogurty natu−

ralne oraz warzywa. Różnice między grupami były niewielkie, jedynie w przypadku

warzyw były istotne statystycznie (p<0,01). Pozostałe przekąski (słodycze, chipsy, ka−

napki) znacznie częściej pojadane były przez młodzież z grupy kontrolnej (p<0,001).

Pollitt E, Mathews R. Breakfast and cognition: an integrative summary. Am J Clin Nutr. 1998; 67: 804−813.

Jeżewska−Zychowicz M. Nieprawidłowe zachowania żywieniowe młodzieży w wieku 13−15 lat i ich uwarunkowania na

przykładzie zwyczaju pojadania między posiłkami. (w): Brzozowska A, Gutkowska K. red. Wybrane problemy nauki
o żywieniu człowieka u progu XXI wieku. Wyd SGGW, Warszawa 2004: 272−278.

Louis−Silvestre J. Eating frequency and carbohydrates metabolism: insulin is concerned in all aspects. (w): About eating

frequency – Expert Meeting Abstract Book. Nice 2003: 7−10.

Tabela 6. Pojadanie między posiłkami przez młodzież otyłą i nieotyłą według płci i miej−
sca zamieszkania (%)

Table 6. Snacking between meals in obese and non−obese adolescents by gender and
domicile (%)

13,2

45,8

32,6

8,4

10,9

37,6

38,7

12,8

20,3

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Pojadanie między posiłkami
Snacking between meals

***

Dni szkolne
School days

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

***

Dni weekendu
Weekend days

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

Częstość pojadania nastę−
pujących produktów
Frequency of snacking the
following products

***

Cukierki, czekolada, batony
Candy, chocolate, chocolate
bars

nigdy
never

14,6

42,2

32,8

10,4

11,6

34,9

37,8

15,7

19,4

Chłopcy

Boys

12,1

48,4

32,4

7,1

10,4

39,5

10,6

20,9

Dziewczęta

Girls

10,8

45,4

35,6

8,2

8,5

36,2

40,6

14,7

20,7

Miasto

Town

14,2

46,0

31,3

8,5

12,0

38,2

37,8

12,0

19,9

Wieś

Village

7,5

31,2

42,3

19,0

6,6

24,1

43,9

25,4

12,1

Ogółem

Total

8,9

28,5

41,8

20,8

7,6

23,6

41,6

27,2

15,5

Chłopcy

Boys

6,5

33,0

42,7

17,8

5,8

24,5

45,6

24,1

9,8

Dziewczęta

Girls

6,2

26,3

43,3

24,2

5,5

21,5

45,0

28,0

6,9

Miasto

Town

8,0

33,8

41,4

16,8

7,0

25,5

43,0

24,5

14,7

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

51,0

24,1

4,6

18,0

52,5

25,0

4,5

28,3

43,9

21,4

6,4

38,3

37,4

18,2

6,1

14,6

32,4

rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

***

Ciastka lub ciasto
Cookie or cake

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

Paluszki
Salt stics

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

***

Chipsy
Crips

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

***

Kanapki
Sandwiches

nigdy
never
rzadko
rarely

52,6

22,8

6,2

15,5

52,6

25,4

6,5

32,9

42,3

19,6

5,2

36,8

19,5

6,9

14,6

30,5

50,6

25,1

3,4

19,7

52,4

24,9

3,0

24,8

45,1

22,8

7,3

39,4

37,9

17,2

5,5

14,6

33,8

45,8

26,8

6,7

19,3

53,7

22,8

4,2

30,6

42,0

19,6

7,8

41,8

37,1

15,4

5,7

20,2

30,5

53,8

22,8

3,5

17,5

51,9

26,1

4,5

27,4

44,6

22,4

5,6

36,7

37,9

19,4

6,0

12,2

32,7

44,7

31,0

12,2

10,8

45,3

35,7

24,4

48,8

21,3

5,5

26,3

40,0

24,9

8,8

11,4

23,4

42,4

28,1

14,0

10,0

42,7

37,3

10,0

27,8

46,5

20,7

5,0

24,2

38,4

28,3

9,1

10,5

22,5

46,4

33,0

10,8

11,4

47,1

34,6

6,9

21,9

50,6

21,7

5,8

27,8

41,1

22,5

8,6

12,1

24,2

41,4

37,8

13,9

11,0

44,8

36,7

7,5

23,4

49,3

21,9

5,4

28,6

39,9

23,5

8,0

14,9

26,1

46,1

28,0

11,2

10,8

45,4

35,3

8,5

25,0

48,8

20,8

5,4

25,5

39,3

25,8

9,4

9,9

22,3

Tabela 6. cd.

34,3

18,7

18,8

35,2

28,1

17,9

3,2

21,6

35,2

40,0

14,3

31,7

32,7

21,3

36,0

33,1

21,2

9,6

czasami
sometimes
często
often

Warzywa
Vegetables

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

Owoce
Fruits

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

Jogurty owocowe
Fruit yoghurts

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

Kefir lub jogurt naturalny
Kefir or natural yoghurt

nigdy
never
rzadko
rarely
czasami
sometimes
często
often

33,2

21,8

22,5

37,2

25,9

14,4

***

4,4

27,1

38,0

30,5

14,6

32,6

31,0

21,6

34,3

35,5

20,7

9,6

35,1

16,5

16,1

33,8

29,6

20,5

2,3

17,5

33,2

47,0

13,4

31,0

34,0

21,0

37,4

31,4

21,5

9,7

33,7

15,6

23,6

34,9

26,4

15,1

5,6

21,7

33,9

38,8

13,4

31,1

31,4

24,0

39,4

31,4

20,4

8,8

34,7

20,4

16,6

35,0

29,1

19,3

1,9

21,2

36,3

40,6

15,0

31,7

33,3

20,1

34,5

34,0

21,5

10,0

33,2

32,0

20,7

34,3

32,4

12,6

3,3

20,2

41,2

35,3

13,9

33,4

19,3

36,9

36,3

19,3

7,5

33,5

22,3

35,2

30,3

12,2

5,2

21,1

45,0

28,7

14,6

32,6

34,6

18,2

35,5

36,5

21,5

6,5

32,8

30,9

19,5

33,5

34,0

13,0

1,9

19,5

38,3

40,3

13,4

34,2

32,4

20,0

38,0

36,1

17,7

8,2

30,1

28,9

23,2

37,1

28,6

11,1

2,5

18,1

38,6

40,8

10,9

29,6

35,4

24,1

36,8

33,9

20,0

9,3

34,3

33,5

19,2

33,3

34,2

13,3

3,5

21,1

42,4

33,0

15,2

35,2

32,2

17,4

37,2

37,4

18,8

6,6

Tabela 6. cd.

* p <0,05; **p<0,01; ***p<0,001

W grupie młodzieży otyłej chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta często pojadali

cukierki i czekoladę (6% vs 3%, p<0,001) oraz ciasto i ciastka (7% vs 3%, p<0,05),

natomiast dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy pojadały warzywa (p<0,05) i owoce

(p<0,001).

Miejsce zamieszkania różnicowało młodzież otyłą często pojadającą cukierki i cze−

koladę – dwukrotnie częściej pojadały je nastolatki z miasta (p<0,05) oraz kanapki, któ−

re w większym odsetku pojadała często młodzież wiejska, różnica ta jednak nie była

istotna statystycznie (tab. 6).

Wraz z wiekiem zmniejsza się odsetek otyłych chłopców i dziewcząt często pojada−

jących chipsy między posiłkami (ryc. 6), różnice są jednak nieistotne statystycznie. W

porównaniu z grupą kontrolną, istotna różnica między otyłymi nastolatkami i grupą kon−

trolną w zakresie częstego spożywania chipsów, zachodzi jedynie w przypadku 14−let−

nich dziewcząt.

3. Odchudzanie się i modyfikowanie swojej masy ciała

Dieting to lose weight and body mass modification

Anna Oblacińska

W ostatniej dekadzie wielu badaczy wskazuje, że we współczesnych społeczeń−

stwach problemy dotyczące postrzegania swojej nadwagi i wyglądu (patrz również roz−

dział czwarty: 4.) i związanej z tym decyzji o podjęciu działań w celu redukcji masy

ciała, stają się jednym z problemów zdrowotnych i społecznych populacji młodzieży w

okresie dojrzewania, zwłaszcza wśród dziewcząt

1 ,2 ,3

. Zachowania prowadzące do re−

dukcji masy ciała mogą stać się predyktorem wystąpienia zaburzeń odżywiania, takich

jak anoreksja czy bulimia

, a także sprzyjać obniżonemu poczuciu własnej wartości, czy

występowaniu zaburzeń psychoemocjonalnych. Częstość występowania tych zaburzeń

rośnie wraz w częstością stosowania różnych metod kontrolowania masy ciała wśród

dojrzewającej młodzieży szkolnej

5 ,6

Wardle J, Marsland L. Adolescent concerns about weight and eating. A social−development perspective. J Psychosom

Res. 1990; 34(4): 377−391.

Boshi V, Siervo M, D’Orsi P i wsp. Body composition, eating behavior, food−body concerns and eating disorders in

adolescent girls. Ann Nutr Metab. 2003; 47(6): 284−293.

Brugman V, Meulmeester J F, Spee−vander Wekke A i wsp. Dieting, weight and health in adolescents in the Netherlands.

Int J Obes. 1997; 21: 54−60.

French S A, Jeffrey RW. Consequences of dieting to lose weight: Effects on physical and mental health. Health Psychol

1994; 13(3): 195−212.

Paxton SJ i wsp. Body image satisfaction, dieting beliefs, and weight loss behaviors in adolescent girls and boys. J Youth

and Adolesc. 1991; 20(3): 361−379.

Rogers PJ, Green MW. Dieting, dietary restraint and cognitive performance. Br J Clin Psychol. 1993; 32: 113−116.

Podstawą skutecznej terapii w dążeniu do sukcesu w leczeniu otyłości jest stoso−

wanie na co dzień prawidłowego modelu żywienia, w tym, w razie wskazań, diety ubo−

goenergetycznej, zalecanej aktywności fizycznej oraz wsparcia psychologicznego. Za−

lecenia dietetyczne związane z ograniczeniem spożycia energii i niektórych składników

pokarmowych, należy stosować u młodzieży w okresie pokwitania bardzo rozważnie,

pamiętając, że zbyt radykalna dieta może prowadzić do zahamowania wzrastania i doj−

rzewania, a także do zaburzeń psychosomatycznych. Ogromną rolę w tym wieku odgry−

wa również postępowanie psychoedukacyjne w stosunku do nastolatków i ich rodziców.

Celem leczenia otyłości w wieku rozwojowym jest

Utrata nadmiaru masy ciała lub utrzymanie wskaźnika BMI poniżej 85 centyla,

odpowiedniego dla płci i wieku;

Całkowite ustąpienie lub poprawa w zakresie dolegliwości lub objawów związa−

nych z nadmiarem masy ciała;

Dobrostan psychospołeczny.

3.1. Częstość odchudzania się młodzieży

Frequency of dieting among adolescents

Młodzieży zadano następujące pytania:

1. Z pakietu obligatoryjnego międzynarodowego kwestionariusza HBSC: Czy obec−

nie stosujesz dietę lub robisz coś innego, aby schudnąć? z kategoriami odpowie−

dzi: tak; nie, bo ważę tyle ile trzeba; nie, ale powinnam/powinienem trochę schud−

nąć; nie, ponieważ jestem szczupła/y; nie, bo powinnam/powinienem przytyć.

2. Z zestawu pytań fakultatywnych (do wyboru) z badań HBSC: Czy w ostatnich

12 miesiącach stosowałaś/łeś dietę, zmieniałaś/łeś swój sposób żywienia lub ro−

biłaś/łeś coś innego, aby schudnąć? Z kategoriami odpowiedzi: nie; tak, przez

kilka dni; tak, przez tydzień; tak, dłużej niż tydzień, ale krócej niż miesiąc; tak,

przez miesiąc; tak, dłużej niż miesiąc, ale krócej niż 6 miesięcy; tak, przez 6

miesięcy lub dłużej.

Alton I. The overweight adolescent. (w): Stang J, Story M (red). Gudelines for Adolescents Nutrition Services (2005);

http:// www.epi.umn.edu/kt/pubs/adol_book.shtm

Aktualne odchudzanie się

Nieco mniej niż połowa badanej młodzieży otyłej (42%), w okresie badania stoso−

wała dietę, lub podejmowała inne działania celem redukcji masy ciała (tab. 7). Działania

te otyli uczniowie podejmowali niemal czterokrotnie częściej, niż młodzież z grupy kon−

trolnej (p<0,001), zarówno chłopcy (34% vs 6%, p<0,001), jak i dziewczęta (48% vs

15%, p<0,001).

Tyle samo uczniów z nadmiarem masy ciała (42%) uważało, że powinni trochę

schudnąć, choć obecnie nie stosują diety. Ta podgrupa była również istotnie statystycz−

nie większa, niż wśród młodzieży bez nadmiaru masy ciała (42% vs 15%, p<0,001), u

obu płci. Wśród uczniów otyłych dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy, stosowały

dietę (48% vs 34%, p<0,001), równie często, jak chłopcy uważały, że powinny schud−

nąć, choć aktualnie nie stosują diety, ani nie podejmują innych działań w celu redukcji

masy ciała. Chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta odpowiadali, że nie podejmują żad−

nych działań, aby schudnąć, gdyż ważą tyle, ile trzeba (22% vs 8%, p<0,001). Nie stwier−

dzono różnic w częstości aktualnego odchudzania się przez młodzież otyłą, ze względu

na miejsce zamieszkania (tab. 7).

Tabela 7. Stosowanie diety i innych działań celem redukcji masy ciała przez młodzież

otyłą i nieotyłą według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 7. Dieting and other weight lost activities in obese and non−obese adolescents by

gender and domicile (%)

42,2

13,8

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Stosowanie obecnie diet lub
innych działań celem reduk−
cji masy ciała
Dieting or doing something
else to lose weight at present

tak
yes
nie, bo ważę tyle ile
trzeba
no, my weight is fine

33,7

21,9

Chłopcy

Boys

48,3

8,0

Dziewczęta

Girls

45,2

9,5

Miasto

Town

40,9

15,8

Wieś

Village

11,1

40,5

Ogółem

Total

6,1

45,2

Chłopcy

Boys

14,7

37,2

Dziewczęta

Girls

12,5

35,2

Miasto

Town

10,5

43,1

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

41,8

1,4

0,8

33,5

66,5

27,6

7,8

10,0

6,5

10,9

3,7

nie, ale powinnam /
powinienem schudnąć
no, but I should lose
some weight
nie, ponieważ jestem
szczupły
no, because I am thin
nie, bo powinnam/powi−
nienem przytyć
no, because I need to
put on weight

***

Stosowanie w ciągu ostatnich
12 miesięcy diety, zmiana
sposobu żywienia lub inne
działania, aby schudnąć
Dieting, change eating habits or
doing something else to lose
weight, during the last12 months

nie
no
tak, w tym:
yes, including:
przez kilka dni
for a few days
przez tydzień
for a week
dłużej niż tydzień, ale
krócej niż miesiąc
for more than a week,
but less than a month
przez miesiąc
for a month
dłużej niż miesiąc, ale
krócej niż 6 miesięcy
more than a month but
less than 6 months
przez 6 miesięcy lub
dłużej
for 6 months or more

40,1

2,5

1,8

***

45,1

54,9

22,4

4,3

8,1

5,6

10,2

4,3

43,0

0,5

0,2

24,9

75,1

31,5

10,4

11,3

7,2

11,5

3,2

42,2

1,7

1,4

27,9

72,1

27,9

8,0

11,8

7,7

12,5

4,2

41,6

1,2

0,5

35,8

64,2

27,4

7,8

9,2

6,0

10,3

3,3

14,5

23,2

10,7

66,8

33,2

17,1

3,4

5,3

1,8

3,8

1,8

6,3

25,9

16,5

82,5

17,5

7,6

1,8

2,3

1,6

2,1

20,4

21,1

6,6

55,7

44,3

23,7

4,5

7,4

2,0

5,0

1,7

18,5

21,3

12,5

62,6

37,4

19,5

3,2

6,1

0,7

5,4

2,5

12,8

23,5

10,1

68,2

31,8

16,3

3,5

5,0

2,4

3,0

1,6

Tabela 7. cd.

Częstość odchudzania się otyłych nastolatków ulegała zmianie, w zależności od

ich wieku. Największy odsetek młodzieży otyłej, podejmującej różne działania celem

redukcji masy ciała, występował u 14−latków, zarówno u dziewcząt, jak i chłopców

(ryc. 8). W przypadku dziewcząt, różnice w częstości odchudzających się 14−latek, a

odchudzających się 13− i 15−latek, były istotne statystycznie (p<0,01). Wśród młodzie−

ży, która aktualnie nie podejmowała działań celem redukcji masy ciała, ale uważała, że

powinna schudnąć, nie zaobserwowano większych różnic w częstości wyrażania tego

poglądu, w zależności od wieku. Różnice między uczniami otyłymi, a ich nieotyłymi

rówieśnikami (ryc. 8), w każdej grupie wiekowej są istotne statystycznie, wśród dziew−

cząt i chłopców (p<0,001).

Ryc.8. Młodzież otyła i nieotyła, która aktualnie odchudza się oraz uważa, że powinna

schudnąć, według płci i wieku (%)

Fig. 8. Obese and non−obese adolescents, who are dieting to lose weight at present and

who think they should lose weight, by gender and age (%)

Odchudzanie się w ostatnim roku poprzedzającym badanie

W ostatnich 12 miesiącach dietę lub inne działania w celu redukcji masy ciała po−

dejmowało ponad 2/3 młodzieży otyłej, dwukrotnie więcej niż z grupy kontrolnej

(p<0,001), w której działania te podejmowała

młodzieży (tab. 7). Najczęściej były to

jednak działania krótkotrwałe – trwające kilka dni, podejmowało je prawie 30% mło−

dzieży otyłej, a jedynie około 4% odchudzało się przez

roku i dłużej. Dziewczęta otyłe

istotnie częściej podejmowały krótkotrwałe działania, niż chłopcy (p<0,01), a istotnie

rzadziej nie podejmowały żadnych działań w ostatnim roku, celem odchudzania się

(p<0,01). Odsetek uczniów otyłych, którzy nie podejmowali żadnych prób odchudzania

się w ostatnim roku, był nieco większy na wsi (36%), niż w mieście (28%). Miejsce

zamieszkania nie różnicowało więc w sposób istotny tej młodzieży. Nie stwierdzono

również istotnych różnic w częstości podejmowania działań w celu redukcji masy ciała

w ciągu ostatniego roku w zależności od wieku badanej młodzieży otyłej, zarówno u

chłopców, jak i u dziewcząt.

3.2. Metody modyfikowania masy ciała

Methods of body mass modification

W odpowiedzi na pytanie: Co robilaś/łeś w ciągu ostatnich 12 miesięcy, aby zmie−

nić swoją masę ciała? z kategoriami odpowiedzi jak w tabeli 8, badani uczniowie mogli

wybrać wszystkie odpowiedzi, które ich dotyczyły, gdyż różne metody mogły być stoso−

wane przez tego samego respondenta. Na pytanie to odpowiadali uczniowie, którzy w

pytaniu dotyczącym odchudzania się w ostatnich 12 miesiącach (patrz rozdział 3.1.), nie

wybrali kategorii „nie”.

W omówieniu wyników, podzielono podejmowane działania w kierunku zmiany

swej masy ciała (tab. 8), na działania racjonalne, nieracjonalne oraz ekstremalne, szko−

dliwe dla zdrowia.

Racjonalne działania celem modyfikacji masy ciała

Wśród metod racjonalnych, sprzyjających zdrowiu, młodzież otyła najczęściej (63%)

podejmowała działania, prowadzące do zwiększenia aktywności ruchowej (ćwiczenia

fizyczne) i ograniczenia spożywania słodyczy, a w kolejności: spożywania mniejszej

ilości jedzenia (56%), mniej tłuszczu (55%) oraz zwiększenia ilości owoców w diecie

(51%) i picia więcej wody (47%). Prawie co szesnasty (6%) otyły nastolatek stosował

dietę pod kontrolą specjalisty.

Tabela 8. Metody modyfikowania masy ciała stosowane przez młodzież otyłą i nieotyłą

w ciągu ostatnich 12 miesięcy według płci i miejsca zamieszkania (% badanych odchu−

dzających się) #

Table 8. Methods of weight modification in obese and non−obese adolescents during the

last 12 months by gender and domicile (% of dieting participants)

63,0

42,2

10,4

63,3

55,1

43,5

56,3

51,2

46,8

23,9

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Ćwiczenia fizyczne
Physical exercises

***

Opuszczanie posiłków
Skip meals

***

Głodówka
Fasting

***

Mniej słodyczy
Eat less sweets

***

Mniej tłuszczu
Eat less fat

***

Mniej słodkich napojów
Drink less sweet drinks

***

Mniej jedzenia
Eat less

***

Więcej owoców
Eat more fruit

***

Więcej wody
Drink more water

***

Dieta ograniczona do pew−
nych grup produktów)
Restricted diet (to one or
more food groups)

***

53,8

***

29,0

8,0

***

50,3

***

45,8

***

36,0

***

43,3

***

41,8

***

37,5

20,0

Chłopcy

Boys

69,6

51,7

12,1

72,7

61,8

49,0

65,8

58,0

53,5

26,8

Dziewczęta

Girls

67,8

40,3

13,6

71,2

60,3

47,5

63,7

53,2

52,5

24,4

Miasto

Town

60,8

42,8

8,9

59,8

53,1

41,8

53,4

50,5

44,3

23,7

Wieś

Village

39,1

15,8

4,6

30,0

25,4

19,8

25,4

28,8

23,8

10,2

Ogółem

Total

31,0

5,0

3,5

16,3

14,3

11,3

13,0

19,0

15,0

6,0

Chłopcy

Boys

45,0

23,7

5,4

40,0

33,5

26,0

34,4

35,8

30,2

13,2

Dziewczęta

Girls

42,9

19,4

4,5

32,5

26,6

20,4

27,7

33,6

28,0

10,7

Miasto

Town

37,9

14,5

4,7

29,2

25,2

19,9

24,8

26,9

22,3

10,1

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Tabela 8. cd.

*p<0,05; **p<0,01; ***p<0,001
# pytanie wielokrotnego wyboru, odsetki nie sumują się do 100%

Powodowanie wymiotów
Vomiting

Używanie tabletek
Use diet pills

Częstsze palenie
Smoke more

***

Dieta pod kontrolą spe−
cjalisty
Diet under supervision of
a professional
Inne
Other

4,3

5,5

4,5

6,3

7,3

4,3

6,5

4,3

5,1

7,1

5,8

7,1

4,1

4,0

5,7

3,8

4,9

6,9

2,4

3,5

2,1

1,8

4,0

3,0

4,0

2,5

2,8

4,5

2,0

3,1

1,8

1,1

3,6

2,1

3,1

2,4

2,1

3,5

2,6

3,7

2,0

1,7

4,1

Młodzież otyła w porównaniu z nieotyłymi rówieśnikami, trzykrotnie częściej: sto−

sowała dietę pod kontrolą specjalisty i ograniczała spożycie słodyczy, ponad dwukrot−

nie częściej spożywała mniejsze ilości jedzenia, mniej tłuszczu i słodkich napojów, a
prawie dwukrotnie częściej piła więcej wody, spożywała większe ilości owoców i stoso−

wała ćwiczenia fizyczne (p<0,001, zarówno u dziewcząt jak u chłopców).

W grupie młodzieży otyłej, dziewczęta istotnie częściej, niż chłopcy, podejmowały

wymienione działania (w każdej kategorii odpowiedzi p<0,001), z wyjątkiem pozosta−

wania pod opieką specjalisty, gdzie zanotowano niewielką przewagę chłopców (6,3% vs

5,6%), nieistotną statystycznie. Istnieją różnice w częstości podejmowania racjonalnych

działań celem dokonania zmiany w masie ciała w zależności od miejsca zamieszkania

młodzieży otyłej. Nastolatki z miasta istotnie częściej, niż ze wsi, spożywali mniej sło−

dyczy, mniejsze porcje pokarmów, (p<0,01), a także podejmowali aktywność fizyczną,

spożywali mniej tłuszczy i pili więcej wody (p<0,05). Nie stwierdzono istotnych różnic

w częstości występowania powyższych zachowań w odniesieniu do wieku badanych

nastolatków.

Metody nieracjonalne

Spośród nieracjonalnych metod kontrolowania masy ciała, uczniowie z nadwagą i

otyłością w porównaniu z rówieśnikami z grupy prawie trzykrotnie częściej opuszczali

posiłki, (42% vs 16%) ponad dwukrotnie częściej stosowali dietę restrykcyjną (elimina−

cyjną) (p<0,001 dla obu płci) oraz dwukrotnie częściej – głodówkę (10% vs 5%, p<0,01

dla chłopców i p<0,001 dla dziewcząt). Istotne różnice, ze względu na miejsce zamieszka−

nia, występowały jedynie w przypadku głodówki, którą stosowała częściej otyła młodzież

miejska (14% vs 9%, p<0,05). W częstości stosowania nieracjonalnych metod nie stwier−

dzono istotnych statystycznie różnic między grupami wiekowymi młodzieży otyłej.

Metody ekstremalne, szkodliwe dla zdrowia

W przypadku stosowania metod modyfikujących masę ciała, ryzykownych dla zdro−

wia, statystycznie istotne różnice w częstości ich stosowania występowały tylko u dziew−

cząt. Otyłe dziewczęta dwukrotnie częściej, niż ich nieotyłe rówieśnice, stosowały częstsze

palenie tytoniu i używały tabletki odchudzające i przeczyszczające (p<0,01) oraz pro−

wokowały wymioty (p<0,05). Nie stwierdzono różnic w częstości podejmowania ryzy−

kownych zachowań w celu redukcji masy ciała przez otyłych nastolatków, w zależności

od płci i miejsca zamieszkania (tab. 8).

Z wiekiem rośnie częstość stosowania niektórych ryzykownych metod odchudza−

nia się przez młodzież otyłą (ryc. 9), a w przypadku dziewcząt, które zwiększają w tym

celu częstotliwość palenia tytoniu, jest to różnica istotna statystycznie (p<0,001).

Ryc. 9. Ryzykowne metody odchudzania się u młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i

wieku (%)

Fig. 9.Risk methods of loosing weight in obese and non−obese adolescents by gender and

age (%)

4. Ważniejsze wyniki

Key findings

1. Jedynie u 1/3 nastolatków z nadmiarem masy ciała stwierdzono zadowalający

poziom aktywności fizycznej. Prawie co dwudziesty uczeń gimnazjum z nadwagą

i otyłością wcale nie ćwiczył na zajęciach WF w szkole w ostatnim roku szkol−

nym, a co trzeci robił to nieregularnie. Otyłe dziewczęta dwukrotnie częściej niż

ich nieotyłe rówieśnice nie brały udziału w zajęciach WF i były z nich zwolnione

przez cały rok szkolny (5% vs 2%). W porównaniu z nieotyłymi rówieśnikami,

otyła młodzież rzadziej ćwiczyła regularnie na lekcjach WF.

2. Prawie 2/3 otyłych nastolatków uczestniczyło systematycznie w pozalekcyjnych

zajęciach ruchowych, istotnie rzadziej dziewczęta niż chłopcy (64% vs 72%).

Wraz z wiekiem wśród otyłych dziewcząt, istotnie rosły odsetki nie ćwiczących

systematycznie poza lekcjami WF. W porównaniu z uczniami o prawidłowej ma−

sie ciała, młodzież otyła rzadziej brała udział w pozalekcyjnych zajęciach rucho−

wych.

3. Otyłe dziewczęta istotnie mniej czasu poświęcały na zajęcia sedenteryjne niż chłop−

cy. Uczniowie otyli z miasta spędzali więcej czasu przed ekranem telewizora i

monitorem komputera niż ich otyli rówieśnicy na wsi. Otyłe dziewczęta istotnie

rzadziej spędzały czas na oglądaniu telewizji, video i korzystaniu z komputera niż

ich nieotyłe koleżanki.

4. W zakresie zachowań żywieniowych otyłych nastolatków największe nieprawi−

dłowości dotyczyły nieprawidłowego modelu żywienia. Uczniowie w grupie oty−

łych prawie dwukrotnie częściej niż uczniowie z grupy kontrolnej nigdy nie spo−

żywali śniadań, zarówno chłopcy (24% vs 13%) jak i dziewczęta (32% vs 19%).

Wraz z wiekiem rósł odsetek dziewcząt otyłych nigdy nie spożywających śnia−

dań. W przypadku spożywania kolacji, zarówno otyłe dziewczęta (20%) jak i

otyli chłopcy (10%) istotnie częściej opuszczali ten posiłek niż nieotyłe dziew−

częta (6%) i nieotyli chłopcy (4%).

5. Nie stwierdzono istotnych różnic w codziennym spożywaniu produktów spożyw−

czych niezbędnych dla zdrowia (owoców, warzyw, ciemnego pieczywa, mleka i

produktów mlecznych) między uczniami otyłymi a uczniami z grupy kontrolnej.

6. W przypadku spożywania co najmniej 1 raz dziennie produktów niesprzyjających

zdrowiu (słodyczy, słodkich napojów gazowanych, słonych przekąsek), istotne

różnice wystąpiły na niekorzyść grupy kontrolnej. Słodycze co najmniej jeden raz

dziennie, młodzież otyła spożywała prawie dwukrotnie rzadziej niż nieotyli ró−

wieśnicy (15% vs 29%), zarówno chłopcy jak i dziewczęta. Nie stwierdzono istot−

nych statystycznie różnic w codziennym piciu słodkich napojów gazowanych

między chłopcami i dziewczętami otyłymi, a ich nieotyłymi rówieśnikami.

7. Otyłe nastolatki, zarówno chłopcy jak i dziewczęta w istotnie mniejszym odset−

ku często pojadali między posiłkami, niż młodzież z grupy kontrolnej (8% vs

19%). Odsetek młodzieży otyłej często pojadającej między posiłkami, zwiększał

się w dniach wolnych od nauki, a różnica między nimi a nieotyłymi rówieśnikami

pozostała istotna statystycznie.

8. W okresie obejmującym badanie ankietowe, działania celem redukcji masy ciała

podejmowała prawie połowa młodzieży otyłej, prawie czterokrotnie częściej niż

młodzież z grupy kontrolnej (42% vs 11%) zarówno dziewczęta jak i chłopcy.

Wśród uczniów otyłych dziewczęta istotnie częściej stosowały dietę niż chłopcy,

natomiast chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta nie podejmowali żadnych działań

aby schudnąć.

9. Ponad 2/3 otyłej młodzieży stosowało różne metody odchudzania się. Najczę−

ściej było to zwiększenie aktywności ruchowej i ograniczenie spożywania słody−

czy (63%), a następnie ograniczenie ilości jedzenia i tłuszczu (55−56%). Prawie

co szesnasty nastolatek stosował dietę pod kontrolą specjalisty. Wszystkie wy−

mienione racjonalne metody modyfikowania masy ciała istotnie częściej stoso−

wane były przez dziewczęta i chłopców otyłych niż przez ich rówieśników z gru−

py kontrolnej.

10. Spośród nieracjonalnych metod zmiany masy ciała uczniowie otyli w porówna−

niu z grupą kontrolną istotnie częściej opuszczali posiłki i stosowali restrykcyjną

dietę (zarówno chłopcy jak i dziewczęta) oraz głodówki (chłopcy 8% vs 4%; dziew−

częta 12% vs 5%). Ekstremalne, szkodliwe dla zdrowia metody ponad dwukrot−

nie częściej niż w grupie kontrolnej stosowały otyłe dziewczęta (częstsze palenie

tytoniu oraz stosowania tabletek odchudzających i przeczyszczających; powodo−

wanie wymiotów). Nie stwierdzono różnic w częstości podejmowania ryzykow−

nych metod kontroli masy ciała w grupie młodzieży otyłej w zależności od płci i

miejsca zamieszkania.

Rozdział czwarty

SAMOOCENA ZDROWIA I WYGLĄDU,
ZADOWOLENIE Z ŻYCIA
I POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI
U OTYŁYCH NASTOLATKÓW

Reported−health and appearance, life satisfaction and self−esteem of obese adolescents

W rozdziale przedstawiono ogólną samoocenę zdrowia, sprawności fizycznej oraz

występowanie dolegliwości oraz stanów emocjonalnych, a także zadowolenie z życia i

poczucie własnej wartości u nastolatków z nadmiarem masy ciała według płci, wieku i

miejsca zamieszkania. Dokonano porównania ww elementów ich zdrowia subiektywne−

go ze zdrowiem uczniów o prawidłowej masie ciała.

1. Samoocena zdrowia i aktywności fizycznej

Reported−health and physical fitness

Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

Medyczne następstwa otyłości u dzieci i młodzieży (nadciśnienie, schorzenia orto−

pedyczne, zespół bezdechu sennego, cukrzyca typu 2) są stosunkowo rzadkie

. Wśród

najczęściej wymienianych wczesnych skutków otyłości u dzieci i młodzieży są konse−

kwencje psychologiczne. Obejmują one obniżone poczucie własnej wartości, niezado−

wolenie z życia. Negatywne nastawienie wobec otyłych – dzieci i młodzieży, może pro−

wadzić do ich dręczenia w formie przezywania, odtrącania, lekceważenia

(patrz roz−

dział 4.5).

Badania przeprowadzone w USA, w reprezentatywnej grupie uczniów 12−17 lat

wykazały, że otyłość u młodzieży jest związana z gorszym postrzeganiem przez nią swe−

go zdrowia

W celu zbadania samooceny zdrowia i sprawności fizycznej młodzieży otyłej, za−

dano jej następujące pytania:

1. Czy uważasz, że Twoje zdrowie jest: z kategoriami odpowiedzi: bardzo dobre,

dobre, ani dobre ani złe, złe.

Swallen KC, Reither EN, Haas SA i wsp. Overweight, obesity and health−related quality of life among adolescents: The

National Longitudinal Study of Adolescents Health. Pediatrics 2005; 115(2):340−347.

Eisenberg ME, Neumark−Sztainer D, Story M. Associations of weight−based teasing and emotional well−being among

adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med 2003; 157(8):733−738.

2. Jak oceniasz (w porównaniu z rówieśnikami) swoją sprawność fizyczną? z kate−

goriami odpowiedzi: bardzo dobra, dobra, dość dobra, zła.

Pytania te pochodziły z międzynarodowego kwestionariusza HBSC.

Tabela 1. Samoocena zdrowia i sprawności fizycznej młodzieży otyłej i nieotyłej we−

dług płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 1. Reported−health and fitness in obese and non−obese adolescents by gender and

domicile (%)

27,7

56,8

14,4

1,1

17,8

46,0

29,4

6,8

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Moje zdrowie jest:
My health is

bardzo dobre
very good
dobre
good
takie sobie
fair
złe
poor

***

Moja sprawność fizyczna
jest:
My physicaly fitness is:

bardzo dobra
very good
dobra
good
dość dobra
fair
zła
poor

***

35,5

52,6

9,9

2,0

***

23,5

40,9

28,0

7,6

Chłopcy

Boys

22,1

59,8

17,7

0,4

13,7

49,7

30,4

6,2

Dziewczęta

Girls

26,8

52,9

18,6

1,7

16,7

41,5

33,3

8,5

Miasto

Town

27,9

59,0

12,5

0,6

17,7

48,5

27,7

6,1

Wieś

Village

36,9

52,2

9,5

1,4

36,9

47,3

13,0

2,8

Ogółem

Total

47,1

44,3

7,6

1,0

43,4

11,5

1,7

Chłopcy

Boys

29,5

58,0

10,9

1,6

32,2

50,0

14,2

3,6

Dziewczęta

Girls

38,3

51,6

9,1

1,0

38,8

45,2

12,5

3,5

Miasto

Town

36,0

52,7

9,8

1,5

36,3

47,7

13,4

2,6

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

*<0,05, ** p<0,01, *** p<0,001

Większość (85%) młodzieży otyłej oceniło swoje zdrowie jako dobre lub bardzo

dobre, a 64% oceniło pozytywnie swą sprawność fizyczną (tab. 1). Co 6 uczeń z nadmia−

rem masy ciała postrzegał swoje zdrowie jako takie sobie i złe i co 14 swą sprawność

fizyczną jako złą. Stwierdzono istotną różnicę w postrzeganiu stanu swojego zdrowia

(chłopcy p<0,01, dziewczęta p<0,001) i sprawności fizycznej (chłopcy p<0,001, dziew−

częta p<0,001), pomiędzy nastolatkami z nadmiarem masy ciała a ich rówieśnikami z

prawidłową masą ciała.

Otyłe dziewczęta istotnie gorzej oceniły swoje zdrowie (p<0,001) i sprawność fi−

zyczną (p<0,01) niż otyli chłopcy. Młodzież z nadmiarem masy ciała mieszkająca w

mieście istotnie częściej postrzegała swoje zdrowie jako złe lub takie sobie niż mieszka−

jąca na wsi (p<0,05), ale nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy w postrzeganiu

sprawności fizycznej.

Wraz z wiekiem nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian w samoocenie zdro−

wia i sprawności fizycznej młodzieży otyłej. Nieznaczne zmiany można jedynie zaob−

serwować w ocenie swojej sprawności fizycznej u otyłych chłopców (p=0,05), która

wraz z wiekiem jest lepsza (ryc. 1).

Ryc. 1. Zdrowie „złe lub takie sobie” i zła sprawność fizyczna młodzieży otyłej i nieoty−

łej według płci i wieku (%)

Fig. 1. Poor health and physical fitness in obese and non−obese adolescents by gender

and age (%)

2. Występowanie różnych dolegliwości somatycznych
i stanów emocjonalnych

Somatic and psychological complaints

Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

Młodzieży w okresie dojrzewania towarzyszą różnorodne objawy somatyczne i stany

emocjonalne. Najczęściej są to objawy psychosomatyczne wynikające z przemian bio−

logicznych i psychicznych, a także ze wzrostu zadań i oczekiwań wobec młodych ludzi

oraz zwiększeniem ich świadomości własnego ciała, zdrowia i zadowolenia z życia. U

młodzieży otyłej dodatkowo na ten stan mogą nakładać się problemy natury psycho−

emocjonalnej, wynikające z zaburzenia jakim jest nadmiar masy ciała.

Badanej młodzieży zadano pytanie pochodzące z międzynarodowego kwestiona−

riusza HBSC:

Jak często w ostatnich 6 miesiącach odczuwałaś/łeś wymienione niżej dolegliwo−

ści: ból głowy, ból brzucha, ból pleców, przygnębienie, rozdrażnienie lub zły humor,

zdenerwowanie, trudności w zasypianiu, lęk (niepokój), silne zmęczenie lub wyczerpa−

nie? z kategoriami odpowiedzi: prawie codziennie, częściej niż 1 raz w tygodniu, prawie

w każdym tygodniu, prawie w każdym miesiącu, rzadko lub nigdy.

Najczęściej odczuwanymi przez uczniów otyłych (prawie codziennie lub częściej

niż raz w tygodniu) dolegliwościami były: zdenerwowanie (33%), rozdrażnienie (28%),

bóle głowy (23%), silne zmęczenie (22%) oraz przygnębienie (18%). Prawie jedna trze−

cia młodzieży z nadmiarem masy ciała (29%) zgłaszała częste występowanie mnogich

dolegliwości (3 lub więcej) (tab. 2). W porównaniu z grupą młodzieży o prawidłowej

masie ciała, uczniowie otyli istotnie częściej zgłaszali występowanie: rozdrażnienia, przy−

gnębienia, bólów brzucha, pleców, a także występowanie mnogich dolegliwości. Otyli

chłopcy odczuwali istotnie częściej rozdrażnienie (p<0,01), a także zdenerwowanie i

bóle pleców oraz mnogie dolegliwości (p<0,05) niż chłopcy z prawidłową masą ciała.

Dziewczęta otyłe natomiast częściej niż ich nieotyłe rówieśnice, odczuwały bóle głowy

(p<0,01) oraz przygnębienie, bóle brzucha i pleców (p<0,05).

Otyłe dziewczęta istotnie częściej niż otyli chłopcy odczuwały wymienione powy−

żej dolegliwości, a niektóre z nich prawie dwukrotnie częściej (bóle głowy, przygnębie−

nie, ból brzucha). One także istotnie częściej zgłaszały (p<0,05) występowanie mnogich

dolegliwości.

Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w występowaniu dolegliwości w

grupie młodzieży otyłej ze względu na miejsce zamieszkania. Odsetki uczniów otyłych

z mnogimi dolegliwościami był podobny w mieście i na wsi.

Tabela 2. Częste występowanie (prawie codziennie lub częściej niż raz w tygodniu) nie−

których dolegliwości i stanów emocjonalnych oraz mnogich dolegliwości u młodzieży

otyłej i nieotyłej według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 2. Frequent experienced (almost everyday or more often than once a week) com−

plains and emotions in obese and non−obese adolescents by gender and domicile (%)

32,5

28,0

23,3

22,4

18,3

14,2

14,0

11,8

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Dolegliwości i stany emo−
cjonalne
Somatic and psychologi−
cal complaints

Zdenerwowanie
Feeling nervous

***

Rozdrażnienie lub zły hu−
mor
Irritability or bad mood

Ból głowy
Headache

Silne zmęczenie
Strong tiredness

Przygnębienie
Feeling low

Ból brzucha
Stomach − ache

Kłopoty w zasypianiu
Difficulties in getting to
sleep

Ból pleców
Back ache

***

31,0

23,9

***

14,4

23,1

***

12,3

***

9,5

11,3

11,4

Chłopcy

Boys

33,6

30,8

29,6

21,9

22,6

17,4

15,9

12,0

Dziewczęta

Girls

35,0

31,7

26,9

22,0

20,9

14,4

15,1

11,7

Miasto

Town

31,2

26,2

21,7

22,2

17,3

14,1

13,4

11,8

Wieś

Village

30,3

23,3

18,3

23,1

13,3

10,1

11,2

7,8

Ogółem

Total

24,0

15,7

12,0

22,0

6,8

6,1

10,5

7,5

Chłopcy

Boys

34,6

28,6

22,8

24,0

18,0

13,0

11,7

8,0

Dziewczęta

Girls

31,7

21,2

17,4

26,5

13,5

10,9

9,5

7,1

Miasto

Town

29,9

24,2

18,3

21,9

13,3

9,6

12,1

8,0

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

10,5

28,7

Lęk
Fear

Odczuwali trzy lub
więcej dolegliwości lub
stanów emocjonalnych
They had feeling three or
more somatic or psycholo−
gical complaints

7,0

23,9

13,0

32,1

13,0

30,5

9,2

27,7

9,3

24,4

7,5

17,8

10,7

29,1

10,3

26,1

8,9

23,6

Tabela 2. cd.

*<0,05, ** p<0,01, *** p<0,001

Nie stwierdzono wśród młodzieży otyłej istotnych statystycznie różnic w występo−

waniu wymienionych dolegliwości i stanów emocjonalnych (ryc. 2), w zależności od

wieku.

Ryc. 2. Częste występowanie (prawie codziennie lub częściej niż raz w tygodniu) bólów

głowy i lęku u młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i wieku (%)

Fig. 2. Frequently experienced (almost everyday and more often than once a week)

complaints: headache and fear in obese and non−obese adolescents by gender and age (%)

3. Wiek wystąpienia menarche u dziewcząt

Age at menarche in girls

Anna Oblacińska

Na odrębności rozwoju fizycznego u dzieci i młodzieży otyłej zwrócono uwagę już

w pierwszej połowie XX wieku. Bruch w 1939 r. pierwsza opisała

większą wysokość

ciała u dzieci otyłych w porównaniu z nieotyłymi rówieśnikami (patrz również rozdział

pierwszy – średnie cechy antropometryczne ankietowanych uczniów). Dalsze badania

tego zjawiska wykazały, że wysokorosłość dzieci otyłych najbardziej widoczna jest tuż

przed i w okresie pokwitania, najczęściej różnice w porównaniu z dziećmi nieotyłymi

nie są istotne statystycznie i zanikają w okresie popokwitaniowym

2 ,3

. Różnice te nie

wynikają więc prawdopodobnie z odmiennych predyspozycji genetycznych, lecz są efek−

tem akceleracji rozwoju biologicznego, towarzyszącego większemu otłuszczeniu orga−

nizmu.

Dzieci bardziej otłuszczone charakteryzują się także wcześniejszym osiąganiem

wszystkich stadiów dojrzałości płciowej, a dziewczęta wcześniejszym, w stosunku do

nieotyłych rówieśniczek, wiekiem wystąpienia pierwszej miesiączki (menarche). Wcze−

śniejsze wystąpienie miesiączki związane jest z wartością wskaźnika BMI powyżej 85

centyla dla wieku dziewczynki

. Wykrycie w 1995 r. leptyny, białka kodowanego przez

gen Ob i syntetyzowanego w adipocytach oraz poznanie jego roli w kontroli bilansu

energetycznego ustroju poprzez wpływ na neuropeptydy podwzgórza, pozwoliło na po−

głębienie badań w tym zakresie. Leptyna, poprzez hamowanie syntezy neuropeptydów

w podwzgórzu (w tym neuropeptydu Y, odgrywającego istotną rolę w regulacji łaknienia

i poziomu tkanki tłuszczowej), prowadzi do powstania pulsacyjnego wydzielania gona−

dotropin i inicjowania wcześniejszego dojrzewania u otyłych dziewcząt

W ciągu ostatnich 20 lat w USA obserwowano dwa równoległe trendy: tendencję

do obniżania się wieku pierwszej miesiączki oraz zwiększania wskaźnika BMI dziew−

cząt

. W badaniach polskich, przeprowadzonych m.in. w środowisku wrocławskich

Bruch H. Studies in obesity in childhood. Physical growth and development of obese children. An J Dis Child. 1939; 58:

457.

Księżopolska A, Gumkowska−Kamińska B. i wsp. Niektóre aspekty otyłości u dzieci. Wych Fiz Hig Szkol.1981; 29:

418−420.

Niedźwiecka Z. Charakterystyka poziomu somatycznego dzieci z otyłością prostą. Przeg Ped. 1986; 16(5): 274−278.

Fish RE, McArthur JW. Menstrual cycles: fatness as a determinant of minimum weight necessery for their maintance

and onset. Science.1974; 185: 949−951.

Blum WF, Englaro P, Hanitsch S. Plasma leptin levels in healthy children and adolescents: dependence on body mass

index, body fat mass, gender and pubertal stage. J Clin Endocrinol Metab. 1997; 82: 2904−2910.

Ogden C i wsp. Prevalence and trends in overweight among US children and adolescents. JAMA 1999−2000; 288: 1728−

1732.

maturzystek stwierdzono, że dziewczęta dojrzewające późno cechuje bardziej smukła

budowa ciała, są wyższe i lżejsze od dojrzewających wcześnie, czego efektem jest zna−

mienna różnica w wartościach wskaźnika masy ciała, który jest większy u tych ostat−

nich

Badania prowadzone wśród dziewcząt otyłych dowodzą istnienia

ścisłego związku

pomiędzy stopniem nadwagi a wcześniejszym występowaniem menarche. Różnice mię−

dzy średnim wiekiem menarche dziewcząt otyłych oraz dziewcząt o średniej masie ciała

(bez jej niedoboru) wynoszą 0,4 − 0,6 r. (Izrael, USA)

2,3

, przy podobnej wartości odchy−

lenia standardowego 1,1−1,3 lat. Badania polskie Łaski−Mierzejewskiej w 1996 roku wy−

kazały istotną zależność między BMI a wiekiem wystąpienia menarche u dziewcząt w

Polsce. Różnica między wiekiem menarche dziewcząt o dużej masie ciała i dziewcząt o

masie ciała małej (bardzo szczupłych) wynosiła 1,3 roku

. Autorki zwróciły również

uwagę na fakt większego wpływu budowy ciała niż warunków społeczno−bytowych na

wiek menarche.

Pytanie, które zadano wyłącznie dziewczętom, pochodziło z międzynarodowego

kwestionariusza HBSC:

Czy zaczęłaś już miesiączkować? z kategoriami odpowiedzi nie, nie zaczęłam jesz−

cze miesiączkować; tak, zaczęłam już miesiączkować. Pierwszą miesiączkę miałam w

roku kalendarzowym....; w miesiącu.....

Na podstawie twierdzącej odpowiedzi na powyższe pytanie oraz danych o dacie

urodzenia, obliczono wiek wystąpienia pierwszej miesiączki.

W grupie dziewcząt z nadmiarem masy ciała miesiączkowało ponad 90% z nich,

istotnie więcej, niż w grupie nieotyłych (80%, p<0,001). Nie stwierdzono różnic między

odsetkiem miesiączkujących otyłych dziewcząt w mieście i na wsi, natomiast wśród

dziewcząt z grupy kontrolnej, odsetek miesiączkujących w mieście był o prawie 4 punk−

ty procentowe większy, niż na wsi (tab. 3).

Dziewczęta z nadmiarem masy ciała rozpoczynały miesiączkowanie istotnie wcze−

śniej, niż nieotyłe: średni wiek menarche wynosił u nich 12,09 lat (± 1,13) i był o 0,3

roku niższy niż u dziewcząt w grupie kontrolnej (tab. 1). Nie stwierdzono różnic w śred−

nim wieku menarche u otyłych dziewcząt w mieście i na wsi (tab. 3).

Umławska W, Kolasa E. Zmiany w budowie ciała i dojrzewaniu płciowym maturzystek wrocławskich w latach 1976−

1999. Ped Pol 2005; 80(9):763−769.

Lin−Su K,Vogiatzi MG, New M. Body mass index and age at menarche in an adolescent clinic population. Clin Pediatr

(Phila). 2002; 41(7): 501−507.

Mandel D, Zimlichman E, Mimouni FB i wsp. Age at menarche and body mass index: a population study. J Pediatr

Endocrinol Metab. 2004; 17(11):1507−1510.

Łaska−Mierzejewska T, Łuczak E. Uwarunkowania wysokiej zależności pomiędzy budową ciała i wiekiem menarchy.

Prz Antropol 1996; 59: 115−119.

Tabela 3. Dziewczęta miesiączkujące (%) oraz wiek pierwszej miesiączki – średnia i

odchylenie standardowe u dziewcząt otyłych i nieotyłych według miejsca zamieszkania

Table. 3. Menstruating girls (%) and age of menarche in obese and non−obese girls by

domicile

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Dziewczęta miesiączkujące

Menstruating girls

***

Wiek pierwszej miesiączki

Age of menarche

78,5

12,38

1,11

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Wieś

Village

Miasto

Town

Ogółem

Total

Wieś

Village

Miasto

Town

Ogółem

Total

82,1

12,40

1,09

79,7

12,39

1,12

89,0

12,09

1,14

90,8

12,09

1,13

89,5

12,09

1,13

–

Istotność różnic badana testem chi−kwadrat: p <0,001

Istotność różnic badana testem t−Studenta: p <0,001

Średni wiek menarche u otyłych dziewcząt na wsi był o 0,3 roku niższy niż u

nieotyłych dziewcząt z miasta. Świadczy to o bardziej znaczącym wpływie wielkości

masy ciała na wiek wystąpienia pierwszej miesiączki u dziewcząt, niż czynnika urbani−

zacyjnego, odgrywającego rolę w ogólnym zjawisku akceleracji rozwoju fizycznego dzieci

i młodzieży.

W zależności od wieku badanych dziewcząt, statystycznie istotne różnice między

średnim wiekiem menarche w grupie otyłych i nieotyłych, stwierdzono tylko wśród 14−

latek (p<0,001) (ryc. 3).

Ryc. 3. Średni wiek menarche u dziewcząt otyłych i nieotyłych według wieku

Fig. 3. Average age at menarche in obese and non−obese girls by age

4. Samoocena wyglądu i masy ciała

Self− perception of body image and body weight

Izabela Tabak

Okres dojrzewania to czas wielkich zmian fizycznych i fizjologicznych, zachodzą−

cych w ciele młodego człowieka, pozostających w ścisłym związku z poczuciem wła−

snej wartości

. Rozwój intelektualny i kształtowanie się emocjonalnej niezależności,

umożliwia nastolatkom tworzenie pełniejszego obrazu własnego „ja”, w dużym stopniu

związanego z zachodzącymi zmianami fizycznymi. Postrzeganie tych zmian pociąga za

sobą często mniejsze zadowolenie ze swojego wyglądu, sylwetki czy masy ciała.

Postrzeganie własnego ciała jest ważnym czynnikiem społecznego i psychologicz−

nego doświadczania „bycia otyłym”

. Osoby otyłe często przeżywają negatywne emo−

cje wobec własnego ciała i są z niego niezadowolone, często też mają trudności w ocenie

rozmiaru własnego ciała, przeceniając jego wielkość, lub niedoceniając jej

. Niezado−

wolenie z własnego wyglądu, potęgowane jest przez trudne, lub nawet niemożliwe do

sprostania, standardy obrazu ludzkiego ciała, narzucane młodzieży przez czasopisma,

telewizję, a czasami również rodziców

. Ten brak satysfakcji z własnego ciała może być

Mulvihill C, Nemeth A, Vereecken C. Body image, weight control and body weight. health (w): Currie C. et al (eds):

Young people’s health in context. Health Behaviour in School−aged Children (HBSC) study: international report from
the 2001/2002 survey. World Health Organization, Copenhagen 2004.

Schwartz, Brownell K. Obesity and body image. Body Image 2004,1: 43−56.

Radoszewska J. Problem otyłości w psychologii klinicznej. Nowiny Psychologiczne, 2003; 3: 23−31.

Lopez R. Twój nastolatek. Zdrowie i dobre samopoczucie. PZWL, Warszawa, 2004.

przyczyną obniżenia poczucia własnej wartości, a nawet podejmowania zachowań ryzy−

kownych dla zdrowia

Dzieci otyłe mają poczucie małej atrakcyjności fizycznej, negatywnie oceniają swój

wygląd, a także czują się nielubiane i nieakceptowane przez innych. Poczucie odrzuce−

nia, osamotnienia, smutku, żalu i depresji znajduje swoje odzwierciedlenie w braku wia−

ry we własne siły, możliwości, a w konsekwencji w przyjęciu postawy pasywnej

2,3

Badanej młodzieży zadano następujące pytania, które pochodzą z międzynarodo−

wego kwestionariusza HBSC:

1. Co sądzisz o swoim wyglądzie? z kategoriami odpowiedzi: wyglądam bardzo

dobrze, wyglądam dobrze, wyglądam raczej przeciętnie, nie wyglądam dobrze,

wyglądam źle.

2. Czy jest coś, co chciałbyś/łabyś zmienić w swoim ciele (np. w budowie, wyglą−

dzie itd.)? z kategoriami odpowiedzi: tak, nie.

3. Gdy myślisz o swoim ciele (sylwetce, masie ciała), to sądzisz, że jesteś: zdecydo−

wanie za szczupła/y, trochę za szczupła/y, w sam raz, trochę za gruba/y, zdecydo−

wanie za gruba/y.

W badaniach wykorzystano również Body Figure Perception Questionnaire

(BFPQ) w adaptacji Stunkarda

(ryc. 4) oraz dwa pytania dotyczące samooceny sylwet−

ki obecnej i pożądanej (idealnej)

Która z przedstawionych poniżej sylwetek:

1. Najbardziej przypomina Twoją, obecną sylwetkę?

2. Jest tą, do której chciałabyś/chciałbyś być najbardziej podobna/y?

Woynarowska B, Mazur J, Kołoło H, Małkowska M. Zdrowie, zachowania zdrowotne i środowisko społeczne młodzieży

w krajach Unii Europejskiej. Wydział Pedagogiczny Uniwersytet Warszawski, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa
2005.

Radoszewska J. Psychiczne i społeczne konsekwencje otyłości. (w): Oblacińska A, Woynarowska B (red.): Otyłość. Jak

leczyć i wspierać dzieci i młodzież. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1995.

Eisenberg M, Neumark−Sztainer D, Story M. Associations of weight−based teasing and emotional well−being among

adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med. 2003, 157(8): 733−738.

Stunkard A, Sorenson T, Schulsinger F. Use of the Danish Adoption Registry for the study of obesity and thinness (w):

S. Kety (red): The genetics of neurological and psychiatric disorders. Raven Press, New York, 1983.

Rand C, Resnick J. The “good enough” body size as judged by people of varying age and weight. Obesity Research

2000; 8: 309−316.

Ryc. 4. Body Figure Perception Questionnaire (BFPQ) w adaptacji A. Stunkarda i wsp.

(1983)

Fig. 4. Body Figure Perception Questionnaire (BFPQ) adapted from the paper of Stun−

kard et al. (1983)

Odpowiedzi interpretowano w następujący sposób: 1−2− niedobór masy ciała, 3−4 –

masa ciała prawidłowa, 5 – nieznaczna nadwaga, 6−7 – nadwaga, 8−9 – otyłość

. Roz−

bieżność pomiędzy sylwetką idealną a obecną interpretowano, zgodnie z wytycznymi

autorów kwestionariusza, jako: brak rozbieżności (różnica między odpowiedziami na

dwa pytania = 0), mała rozbieżność (różnica = 1) i duża rozbieżność (różnica

≥

Bhuiyan A, Gustat J, Srinivasan S, Berenson G. Differences in body shape representations among young adults from a

biracial (black−white), semirural community. Am J Epidemiol, 2003; 158: 792−797.

Rand C, Resnick J. The “good enough” body size as judged by people of varying age and weight. Obesity Research

2000; 8: 309−316.

Tabela 4. Samoocena wyglądu, masy ciała oraz sylwetki obecnej i idealnej przez mło−

dzież otyłą i nieotyłą według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 4. Self− perception of body image, body weight, and body shape actual and ideal in

obese and non−obese adolescents by gender and domicile (%)

41,5

33,9

24,6

1,1

21,1

77,8

83,1

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

***

Sądzą, że wyglądają:
Think they are:

dobrze lub bardzo dobrze
good or very good looking
raczej przeciętnie
about average
nie wyglądają dobrze
lub wyglądają źle
not very good looking or
not at all good looking

***

Uważają, że są:
Think they are:

za szczupli
too thin
w sam raz
about the right size
za grubi
too fat

***

Chcieliby zmienić coś w
swoim ciele
Want to change some−
thing in their body

***

50,4

35,3

14,3

***

2,3

30,7

67,0

***

72,0

Chłopcy

Boys

35,1

32,9

32,0

0,2

14,2

85,6

91,1

Dziewczęta

Girls

40,0

35,3

24,7

0,7

19,6

79,7

85,0

Miasto

Town

41,9

33,4

24,7

1,1

21,4

77,5

82,4

Wieś

Village

71,0

24,1

4,9

22,3

50,9

26,8

64,3

Ogółem

Total

Chłopcy

Boys

64,4

30,0

5,6

15,3

47,1

37,6

73,6

Dziewczęta

Girls

69,1

26,4

4,5

21,2

49,3

29,5

71,5

Miasto

Town

71,8

23,1

5,1

22,8

51,3

25,9

61,6

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

80,4

15,8

3,8

32,1

56,1

11,8

51,4

Tabela 4. cd.

0,4

26,0

40,8

30,4

2,3

11,4

75,6

11,9

0,7

0,4

7,9

40,6

51,5

***

Oceniają swoją obecną
sylwetkę jako:
Rate their actual body
size as:

niedowaga (1−2)
underweight
prawidłowa masa ciała
(3−4)
correct weight
lekka nadwaga (5)
slightly overweight
nadwaga (6−7)
overweight
otyłość (8−9)
obesity

***

Oceniają idealną sylwet−
kę jako:
Rate ideal body size as:

niedowaga (1−2)
underweight
prawidłowa masa ciała
(3−4)
correct weight
lekka nadwaga (5)
slightly overweight
nadwaga (6−7)
overweight
otyłość (8−9)
obesity

***

Rozbieżność: sylwetka
idealna/realna
Discrepancy: actual/ideal
body size

brak różnic (= 0)
no difference
mała rozbieżność (= 1)
small difference
duża rozbieżność (

≥

big difference

***

0,5

12,9

40,6

42,5

3,5

***

6,1

66,3

25,5

1,6

0,5

***

12,2

36,8

51,0

0,4

35,3

41,1

21,7

1,5

15,1

82,1

2,4

0,0

0,4

4,7

43,4

51,9

0,0

27,5

40,0

29,2

3,3

9,5

78,3

10,8

0,7

8,1

42,4

49,5

0,6

25,2

41,3

31,0

1,9

12,4

74,4

12,4

0,5

0,3

7,7

39,8

52,5

15,4

71,7

10,5

2,1

0,3

21,2

64,9

13,2

0,2

0,5

30,0

45,9

24,1

12,4

68,8

14,7

3,6

0,5

6,5

63,5

28,3

0,6

1,1

30,2

40,0

29,8

17,5

73,7

7,5

1,1

0,2

31,4

65,9

2,7

0,0

29,8

50,1

20,1

15,9

74,7

8,4

1,0

0,0

25,1

64,7

9,4

0,0

0,8

28,0

51,6

20,4

14,6

70,7

11,6

2,6

0,5

19,4

64,9

15,1

0,3

30,4

43,6

26,0

Mniej niż połowa (42%) otyłych nastolatków uważała, że wygląda dobrze lub bar−

dzo dobrze, a prawie

nie była zadowolona ze swojego wyglądu (w grupie kontrolnej,

odpowiednio: 71% i 5%, p<0,001) – tab. 4. Istotnie mniejszy odsetek młodzieży otyłej,

oceniającej swój wygląd jako dobry lub bardzo dobry, w porównaniu z młodzieżą nie−

otyłą, stwierdzono zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców. Prawie 80% otyłej mło−

dzieży uważało, że jest za gruba, a 83% chciałoby zmienić coś w swoim ciele (w grupie

kontrolnej odpowiednio: 27% i 64%, p<0,001). Zależności pomiędzy grupą BMI, a oceną

masy ciała oraz chęcią zmiany były istotne dla obu płci.

Wśród młodzieży otyłej swoją obecną sylwetkę jako podobną do sylwetki o prawi−

dłowej masie ciała postrzegało 26% (w grupie kontrolnej 72%, p<0,001), zarówno otyli

chłopcy, jak i otyłe dziewczęta rzadziej oceniały swoją sylwetkę jako prawidłową w

porównaniu z ich nieotyłymi rówieśnikami. Sylwetkę o prawidłowej masie ciała jako

idealną określiło 76% otyłej młodzieży i 65% młodzieży z grupy kontrolnej, przy czym

istotne różnice pomiędzy grupami występowały jedynie wśród dziewcząt (82% vs 66%,

p<0,001). Znaczna rozbieżność (2 lub więcej punktów) pomiędzy postrzeganiem syl−

wetki realnej i idealnej występowała u ponad połowy uczniów otyłych i

uczniów z

prawidłową masą ciała (p<0,001). Zależności pomiędzy kategorią BMI a rozbieżnością

pomiędzy percepcją sylwetki realnej i idealnej były istotne statystycznie zarówno wśród

chłopców, jak i wśród dziewcząt.

Wśród otyłych chłopcy istotnie częściej niż dziewczęta uważali, że wyglądają do−

brze lub bardzo dobrze (50% vs 40%), dziewczęta zaś ponad dwukrotnie częściej były

niezadowolone ze swojego wyglądu (32% vs 14%, p<0,001). Dziewczęta częściej niż

chłopcy uważały, że są za grube (86% vs 67%, p<0,001), częściej też deklarowały chęć

zmiany czegoś w swoim ciele (91% vs 72%, p<0,001). Wśród otyłych chłopców 87%

określiło swoją sylwetkę jako podobną do sylwetki osoby z nadwagą i otyłością; wśród

otyłych dziewcząt sylwetkę taką wybrało jedynie 64% (p<0,001). Sylwetkę osoby z nie−

dowagą jako sylwetkę idealną wybrało 15% dziewcząt i 6% chłopców; sylwetkę z lekką

nadwagą wybrało z kolei 26% chłopców i tylko 2% dziewcząt (p<0,001). Dużą rozbież−

ność (2 lub więcej punktów) pomiędzy sylwetką obecną a idealną stwierdzono u ponad

połowy uczniów otyłych, bez względu na płeć; różnice związane z płcią badanych ujaw−

niły się jednak przy porównaniu częstości postrzegania aktualnej sylwetki jako iden−

tycznej z idealną (12% chłopców i 5% dziewcząt, p<0,001). Różnice w postrzeganiu

swojego wyglądu i masy ciała przez otyłą młodzież, związane z miejscem zamieszka−

nia, nie były istotne statystycznie.

Ryc. 5. Negatywne postrzeganie własnego wyglądu oraz postrzeganie swojej masy ciała

jako zbyt dużej przez młodzież otyłą i nieotyłą według płci i wieku (%)

Fig. 5. Negative self− perception of body image and perception of body weight as too big

in obese and non−obese adolescents by gender and age (%)

Wśród młodzieży otyłej postrzeganie własnego wyglądu i masy ciała nie było za−

leżne od wieku badanych, ani w grupie chłopców, ani dziewcząt (ryc. 5). We wszystkich

grupach wieku dziewcząt i chłopców, różnice dotyczące negatywnego postrzegania swo−

jego ciała pomiędzy grupą badaną a kontrolną były istotne statystycznie (p<0,001).

5. Zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości

Life satisfaction and self−esteem

Izabela Tabak

Zadowolenie z życia to z jednej strony predyktor, mediator/moderator, z drugiej zaś

skutek pozytywnego rozwoju młodych ludzi

. Małe zadowolenie z życia związane jest

często z problemami psychologicznymi, społecznymi i behawioralnymi, duże zadowo−

lenie zaś − z dobrym przystosowaniem i optymalnym rozwojem psychicznym młodzie−

ży. Jak wskazują wyniki badań, negatywna samoocena masy ciała, a szczególnie po−

strzeganie jej jako zbyt dużej, wiąże się z obniżeniem zadowolenia z życia młodych

Nansook P. The role of subjective well−being in positive youth development. ANNALS, AAPSS, 591, 2004: 25−39.

100

Valois R, Zullig K, Huebner E, Drane J. Dieting behaviours, weight perception, and life satisfaction among public high

school adolescents. Eat Disord, 2003; 11: 271−288.

Blascovich J, Tomaka J. Measures of self−esteem. w: Robinson J, Shaver P, Lawrence S: Measures of personality and

social psychological attitudes. Academic Press Inc. 1991: 115−160.

Izgic F, Akyüz G, Dogan O, Kugu N. Social phobia among university students and its relation to self−esteem and body

image. Can J Psych, 2004; 49: 630—634.

Forbes G, Doroszewicz K, Card K, Adams−Curtis L. Association of the thin body ideal, ambivalent sexism and self−

esteem with body acceptance and the preferred body size of college women in Poland and the United States. Sex Roles,
2004; 50: 331−345.

Pesa J, Syre T, Jones E. Psychosocial differences associated with body weight among female adolescents: The importance

of body image. J Adolesc Health, 2000; 26: 330−337.

Friedlander S, Larkin E, Rosen C, Palermo T, Redline S. Decreased quality of life associated with obesity in school−aged

children. Arch Pediatr Adolesc Med. 2003; 157: 1206−1211.

Strauss R. Childhood obesity and self−esteem. Pediatrics, 2000; 105: e15.

Radoszewska J. Problem otyłości w psychologii klinicznej. Nowiny Psychologiczne, 2003; 3, 23−31.

Cantril H. Pattern of human concerns. Rutgers University Press. New Brunswick 1965.

Currie C, Samdal O, Boyce W, Smith B. Health Behaviour in School−aged Children Study: a World Health Organization

Cross−National Study. Research Protocol for the 2001/2002 Survey. University of Edinburgh, Scotland 2001.

ludzi

. Predyktorem małego zadowolenia z życia i niskiego poczucia własnej wartości

jest nie tyle faktyczna masa ciała, lecz jej postrzeganie.

Poczucie własnej wartości to wiara w siebie, szacunek do własnej osoby, akcepta−

cja samego siebie

. Niskie poczucie własnej wartości wiąże się z trudnościami w nawią−

zywaniu kontaktów społecznych, społeczną izolacją, a nawet depresją

. Liczne badania

potwierdzają związek niskiego poczucia własnej wartości z brakiem akceptacji własnej

sylwetki

4,5

i otyłością

6,7

. Niskie poczucie własnej wartości osób otyłych może być wyni−

kiem zarówno niemożności sprostania uwewnętrznionym standardom, dotyczącym wła−

ściwej masy ciała, jak też brakiem wystarczających sukcesów w walce z własną otyło−

ścią.

Osoby otyłe często postrzegają siebie zgodnie z tym, jak są postrzegane przez in−

nych. Atrybutem wyróżniającym człowieka otyłego jest jego tusza, w percepcji społecz−

nej oceniana jako nieatrakcyjna. Doświadczanie braku atrakcyjności dla innych powo−

duje postrzeganie siebie jako osoby nieatrakcyjnej (zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrz−

nie), niską samoocenę i poczucie samotności. Poczucie tożsamości otyłych nastolatków

zbudowane jest z negatywnych sądów o sobie

W badaniu zastosowano skale: tzw. drabinę Cantrila do badania zadowolenia z

życia oraz skalę RSES Rosenberga (Rosenberg Self−Esteem Scale) do badania poczucia

własnej wartości.

Skala Cantrila

, mierząca globalną ocenę życia, w oryginale opracowana dla ludzi

dorosłych, w badaniu zastosowana została w wersji zapożyczonej z badań HBSC

, do−

stosowanej do badania młodzieży:

101

Na górze drabiny jest cyfra 10 –

umownie oznaczająca życie, które

wydaje Ci się najlepsze.

Na dole drabiny jest cyfra 0 –

oznaczająca życie, które wydaje Ci

się najgorsze.

Pomyśl, jakie jest teraz Twoje

życie i w którym miejscu drabiny

Ty stanęłabyś/stanąłbyś. Wstaw X

w jedną kratkę obok cyfry, która

znajduje się w tym miejscu.

Życie najlepsze, jakie może być

Życie najgorsze, jakie może być

W badaniu, analogicznie do badań HBSC, przyjęto, że osoby, które wybrały po−

ziom 0−5 są niezadowolone z życia, zaś „poziom” drabiny 6 i więcej oznacza wysokie

zadowolenie z życia

Skala RSES Rosenberga

, zastosowana została w badaniu w wersji opracowanej i

sprawdzonej w Polsce przez Doroszewicz

. Badane osoby poproszono o zaznaczenie, w

jakim stopniu dane twierdzenia odnoszą się do ich osoby:

– Czuję, że jestem osobą, przynajmniej w takim samym stopniu wartościową, jak inni

– Czuję, że mam wiele zalet

– Ogólnie rzecz biorąc, myślę, że jestem życiową(ym) przegraną(ym)

– Potrafię robić różne rzeczy równie dobrze, jak większość ludzi

– Czuję, że nie mam wielu powodów, by być dumną/ym

– Mam pozytywny stosunek do siebie

– Ogólnie, jestem zadowolona(y) z siebie

– Chciałabym/chciałbym mieć więcej szacunku dla siebie

Torsheim T, Välimaa R, Danielson M. Health and well−being. (w): Currie C. i wsp. (red.) Young people’s health in

context. Health Behaviour in School−aged Children (HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey.
WHO, Copenhagen 2004.

Rosenberg M: Society and the adolescent self−image. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1965.

Forbes G, Doroszewicz K, Card K, Adams−Curtis L: Association of the thin body ideal, ambivalent sexism and self−

esteem with body acceptance and the preferred body size of college women in Poland and the United States. Sex Roles,
2004; 50: 331−345.

102

Tabela 5. Zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości młodzieży otyłej i nieotyłej

według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 5. Life satisfaction and self−esteem in obese and non−obese adolescents by gender

and domicile (%)

23,9

76,1

6,97

(1,97)

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

18,9

81,1

7,19

(1,88)

Chłopcy

Boys

27,5

72,5

6,82

(2,01)

Dziewczęta

Girls

19,5

80,5

7,11

(1,92)

Miasto

Town

26,0

74,0

6,90

(1,99)

Wieś

Village

17,6

82,4

7,29

(1,83)

Ogółem

Total

13,6

86,4

7,51

(1,76)

Chłopcy

Boys

20,5

79,5

7,13

(1,86)

Dziewczęta

Girls

16,4

83,6

7,32

(1,75)

Miasto

Town

18,1

81,9

7,27

(1,86)

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

–

***

Zadowolenie z życia
Life satisfaction:

niezadowolony (0−5)
unsatisfied
zadowolony (6−10)
satisfied

***

Średnie zadowolenie z życia
Mean life satisfaction

x (SD)

– Rzeczywiście, czasami mam wrażenie, że jestem bezużyteczna/y

– Czasami myślę, że jestem do niczego

z kategoriami odpowiedzi: zdecydowanie zgadzam się, zgadzam się, nie zgadzam

się, zdecydowanie nie zgadzam się. Za każdą odpowiedź można było uzyskać od 1 do 4

punktów, czyli w sumie wynik w przedziale 10 − 40 punktów (część pytań miała odwró−

coną skalę odpowiedzi). Wartości odpowiadające 1 − 4 stenowi (do 27 punktów) określo−

no jako niskie, 5 − 6 stenowi (28 − 31 punktów) jako przeciętne, a 7 − 10 stenowi jako

wysokie poczucie własnej wartości (32 − 40). Rzetelność skali mierzono współczynni−

kiem á−Cronbacha (dla całej próby: á = 0,78, tyle samo w grupie kontrolnej i badanej,

wśród chłopców: á = 0,75, wśród dziewcząt: á = 0,80). Za pomocą analizy czynnikowej

(metody głównych składowych z rotacją Varimax) wyodrębniono dwa czynniki: jeden

dotyczący stwierdzeń pozytywnych, (tłumaczy 26% wariancji, wartość własna 3,49,

ładunki czynnikowe od 0,67 do 0,73), drugi dotyczący stwierdzeń negatywnych (tłuma−

czy 24% wariancji, wartość własna 1,56, ładunki czynnikowe od 0,53 do 0,82).

103

37,3

35,2

27,4

29,01

(4,44)

Poczucie własnej wartości:
Self−esteem:

niskie
low
przeciętne
average
wysokie
high

Średnie poczucie własnej
wartości
Mean self−esteem

x (SD)

***

29,5

38,4

32,1

***

29,88

(4,28)

42,9

33,0

24,1

28,39

(4,45)

34,5

34,1

31,4

29,34

(4,69)

38,9

35,5

25,6

28,85

(4,33)

23,2

40,7

36,1

29,53

(4,24)

23,2

40,7

36,1

30,22

(4,15)

37,5

35,8

26,7

29,05

(4,24)

33,2

33,6

29,39

(4,53)

–

Tabela 5. cd.

Ponad ¾ otyłych nastolatków (76%) było zadowolonych z życia, choć odsetek ten

był istotnie mniejszy niż w przypadku osób z grupy kontrolnej (82%), p<0,001 (tab. 5).

Zależność pomiędzy masą ciała a zadowoleniem z życia była istotna statystycznie w

grupie dziewcząt i chłopców. Średnie wyniki uzyskane w skali zadowolenia z życia przez

uczniów otyłych były również istotnie mniejsze niż wyniki uczniów z grupy kontrolnej

(6,97 vs 7,29, p<0,001), wśród dziewcząt i chłopców.

Ponad

otyłej młodzieży miała niskie poczucie własnej wartości (w grupie kon−

trolnej 23%), a niewiele ponad

− wysokie (w grupie kontrolnej 36%, p<0,05). Średnie

wyniki w skali Rosenberga uzyskane przez uczniów otyłych były niższe od wyników

uczniów z grupy kontrolnej (29,01 vs 29,53, p<0,05). Różnice wartości średnich, liczo−

ne osobno dla płci, były istotne statystycznie jedynie w grupie dziewcząt (p<0,05).

Wśród uczniów otyłych dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy były niezadowolo−

ne z życia (28% vs 19%, p<0,01), częściej miały również niskie poczucie własnej warto−

ści (43% vs 29,5%, p<0,001). Różnice związane z miejscem zamieszkania wykazano

jedynie w przypadku zadowolenia z życia (odsetki młodzieży niezadowolonej z życia

były istotnie wyższe na wsi niż w mieście – 26% w porównaniu z 19,5%, p<0,05).

Odsetki niezadowolonych z życia otyłych chłopców 13, 14 i 15−letnich nie różniły

się istotnie między sobą. Wśród dziewcząt otyłych wystąpiła tendencja (p = 0,066) wzrostu

częstości niezadowolenia z życia wraz z wiekiem. Niskie poczucie własnej wartości

młodzieży otyłej nie było zależne od wieku osób badanych (ryc. 6). Wśród chłopców ze

wszystkich grup wiekowych uczniowie otyli częściej byli niezadowoleni z życia oraz

*p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001

104

31,4

39,6

29,1

29,56

(4,11)

Ryc. 6. Niezadowolenie z życia oraz niskie poczucie własnej wartości młodzieży otyłej

i nieotyłej według płci i wieku (%)

Fig. 6. Life dissatisfaction and low self−esteem in obese and non−obese adolescents by

gender and age (%)

częściej mieli niskie poczucie własnej wartości niż ich nieotyli rówieśnicy. Wśród dziew−

cząt wystąpiły dwa odstępstwa od tej reguły: w grupie dziewcząt 13−letnich odsetek

niezadowolonych z życia dziewcząt był nieco większy w grupie kontrolnej niż otyłej

(24% vs 22%) oraz wśród dziewcząt 15−letnich odsetek dziewcząt z niskim poczuciem

własnej wartości był większy w grupie kontrolnej niż otyłej (42% vs 37%), choć zależ−

ności te nie były istotne statystycznie.

105

6. Ważniejsze wyniki

Key findings

1. Mimo generalnie pozytywnej samooceny swego zdrowia (85% ocen dobrych i bar−

dzo dobrych), młodzież z nadmiarem masy ciała gorzej postrzegała swe zdrowie

niż ich nieotyli koledzy i istotnie częściej odczuwała różne dolegliwości, głównie

natury psychosomatycznej. Najczęściej odczuwanymi dolegliwościami, występu−

jącymi u uczniów otyłych były: zdenerwowanie (u

badanych), rozdrażnienie lub

zły humor (28%) oraz bóle głowy, silne zmęczenie i przygnębienie ( u prawie

nastolatków). Prawie 30% badanej otyłej młodzieży zgłaszało więcej niż 3 dolegli−

wości. W porównaniu z nieotyłymi rówieśnikami, otyli chłopcy istotnie częściej

odczuwali rozdrażnienie, zdenerwowanie, bóle pleców i mnogie dolegliwości, niż

chłopcy z prawidłową masą ciała, natomiast dziewczęta otyłe częściej skarżyły się

na bóle głowy oraz przygnębienie, bóle brzucha i pleców. Wśród młodzieży otyłej,

dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy odczuwały bóle głowy, przygnębienie, bóle

brzucha, a także istotnie częściej zgłaszały mnogie dolegliwości.

2. Prawie

otyłych nastolatków oceniło dobrze i bardzo dobrze swoją sprawność

fizyczną, a co czternasty uznał swą sprawność fizyczną jako złą. Młodzież otyła

istotnie częściej oceniała swoją sprawność fizyczną jako złą niż jej nieotyli rówie−

śnicy, zarówno chłopcy (8% vs 29%) jak i dziewczęta (6% vs 4%).

3. Otyłe dziewczęta wcześniej dojrzewały – wśród badanych dziewcząt, w grupie

otyłych było istotnie więcej miesiączkujących (90%), niż w grupie bez otyłości

(80%). Średni wiek pierwszej miesiączki (menarche) u dziewcząt z nadwagą i oty−

łością był o 0,3 roku niższy niż u ich nieotyłych koleżanek.

4. Prawie połowa otyłej młodzieży pozytywnie oceniła swój wygląd, a prawie 25%

osób nie była zadowolonych ze swego wyglądu. Zarówno otyli chłopcy jak i dziew−

częta, istotnie gorzej oceniali swój wygląd, niż ich rówieśnicy bez nadwagi. Chłop−

cy i dziewczęta z nadwagą rzadziej oceniali swoją sylwetkę jako prawidłową, w

porównaniu z grupą dziewcząt i chłopców z grupy kontrolnej. Wśród otyłych, chłop−

cy istotnie częściej niż dziewczęta uważali, że wyglądają dobrze lub bardzo do−

brze, natomiast dziewczęta ponad dwukrotnie częściej źle oceniały swój wygląd.

5. Ponad

otyłych nastolatków było zadowolonych z życia, choć odsetek ten był

istotnie mniejszy niż w grupie kontrolnej (nieotyłych), zarówno u chłopców jak i

dziewcząt (76% vs 82%). Ponad

otyłej młodzieży miała niskie poczucie własnej

wartości, więcej niż w grupie kontrolnej (37% vs 23%).

106

Rozdział piąty

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE NASTOLATKÓW
Z NADMIAREM MASY CIAŁA

Social environment of overweight and obese adolescents

1. Środowisko rodzinne

Family

Nadwaga i otyłość bardzo często występuje rodzinnie. Jeżeli rodzice dzieci przed

10 rokiem życia są otyli, to ryzyko wystąpienia otyłości u tych dzieci w wieku dorosłym

zwiększa się dwukrotnie, niezależnie od tego, czy w chwili badania są one otyłe, czy nie.

Rodzina dziecka otyłego, stanowi dla niego nie tylko „matrycę” genetyczną, z

wszystkimi konsekwencjami dotyczącymi metabolizmu, magazynowania tkanki tłusz−

czowej i homeostazy energetycznej organizmu

, ale także stanowi zespół czynników

środowiskowych – socjoekonomicznych, kulturowych oraz dotyczących stylu życia i

zachowań zdrowotnych w danej rodzinie, od „dziedziczenia” sposobu żywienia i prefe−

rencji smakowych, po sposób spędzania wolnego czasu (patrz także rozdział trzeci: 1 i

2). Badania autorów amerykańskich wykazały, że dzieci i młodzież o niższym statusie

społeczno−ekonomicznym spożywają więcej tłuszczów nasyconych, a także częściej pre−

ferują sedenteryjny tryb życia, co również koreluje z gorszym wykształceniem i ubó−

stwem rodzicow

W rodzinach, w których co najmniej jedno z rodziców jest otyłe, istnieje także

zaburzona norma „dobrego” wyglądu lub nawet przekonanie, że „bycie otyłym” ozna−

cza przynależność do rodziny i lojalność w stosunku do niej

. Motywacja otyłego nasto−

latka w takiej rodzinie, do podjęcia jakichkolwiek działań korygujących masę ciała, może

być bardzo mała lub wręcz znikoma.

Żekanowski C. W poszukiwaniu genetycznych przyczyn otyłości. Med Wieku Rozwoj. 2001; 5(1): 6−15.

Schneider MB, Brill SR. Obesity in children and adolescents. Pediatrics in Review. 2005; 26(5):155−161.

Doherty WJ, Harkway JE. Obesity and family systems approach to assessment and treating planning. J Marit Fam Ther.

1990; 3: 287−298.

107

Plopa M. Psychologia rodziny: teoria i badania. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005.

Hoff−Ginsberg E, Tardif T. Socioeconomic status and parenting (w) Bornstein MH (ed) Handbook of parenting, vol. 2,

Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ 1995.

Miller CT, Downey KT. A meta−analysis of heavyweight and self−esteem. Pers Soc Psychol Rev 1999; 3: 68−84.

Wang Y. Cross−national comparison of childchood obesity: the epidemic and relationship between obesity and

socioeconomic status. Intern J Epidemiol, 2001; 30: 1129−1136.

Troiano RP, Flegal KM. Overweight children and adolescents: description, epidemiology, amd demographics. Pediatrics

1998; 101: 497−504.

1.1. Status społeczno−ekonomiczny rodzin

Socioeconomic status of families

Izabela Tabak, Katarzyna Radiukiewicz

Status społeczno−ekonomiczny (SES) rodzin, stanowiący kompozycję takich zmien−

nych, jak: edukacja, poziom dochodu (standard finansowy) czy status zawodowy rodzi−

ny, stanowi ważny czynnik, wywierający potencjalny wpływ na jakość życia rodziny.

Jak wskazują badania, jest on istotnym czynnikiem różnicującym nie tylko standard życia

rodzin, ale także styl ich życia, postawy rodzicielskie i praktyki wychowawcze

. Oczeki−

wania ze strony rodziców o wysokim SES są nieco inne niż w rodzinach, w których

status ten jest niższy. Rodzice tacy częściej oczekują od dzieci kreatywności i niezależ−

ności, w porównaniu z oczekiwaniem zachowań konwencjonalnych czy konformistycz−

nych, w rodzinach o niskim SES

. Młodzież w rodzinach o wyższym statusie społeczno−

ekonomicznym może sobie pozwolić na stosowanie odpowiedniej diety, uprawianie dro−

gich sportów czy korzystanie z klubów fitness. Metaanalizy dokonane przez Miller i

Downley

wskazują, że nadmiar masy ciała częściej występuje wśród osób pochodzą−

cych z rodzin o niskim statusie społeczno−ekonomicznym, jednak, jeśli pojawi się u

osób o wysokim SES, stanowi czynnik silniej stygmatyzujący, a przez to obniżający

poczucie własnej wartości.

Wyniki badań, dotyczących zależności pomiędzy częstością występowania otyło−

ści wśród młodzieży a statusem społeczno−ekonomicznym rodziny i miejscem zamiesz−

kania, nie są jednak jednoznaczne. Porównania międzynarodowe prowadzone przez Wang

pokazują, że odsetki otyłych nastolatków w Chinach i Rosji są wyższe wśród osób po−

chodzących z rodzin o wysokim SES, a w USA – z niskim

. Otyłość w Chinach częściej

występuje wśród młodzieży mieszkającej w mieście, a w Rosji – na wsi. Analizy danych

zebranych w badaniach amerykańskich NHANES III, prowadzone przez różnych auto−

rów wskazują na to, że zależności pomiędzy SES, a częstością występowania otyłości

pojawiają się tylko wśród rasy białej i tylko u dzieci powyżej 10 roku życia

1,5

. Część

analiz wskazuje też na to, że zależności pomiędzy występowaniem nadmiaru masy ciała

108

Gordon−Larsen P, Adair LS, Popkin BM. The relationship of ethnicity, socioeconomic factors, and overweight in U.S.

adolescents. Obes Res 2003; 11: 121−129.

Alaimo K, Olson CM, Frongillo EA. Low family income and food insufficiency in relation to overweight in US children,

Arch Pediatr Adolesc Med 2001; 155: 1161−1167.

Wang Y, Zhang Q. Are american children and adolescents of low socioeconomic status at increased risk of obesity?

Changes in the association between ovwrweight and family income between 1971 and 2002. Am J Clin Nutr, 2006; 84:
707−716.

Currie C, Samdal O, Boyce W, Smith B. Health Behaviour in School−aged Children: a World Health Organization Cross−

national Study. Research Protocol for the 2001/02 Survey. University of Edinburgh, Scotland 2001.

a statusem społeczno−ekonomicznym rodzin i niedożywieniem są silniejsze wśród dziew−

cząt niż wśród chłopców

1,2

Analizy tendencji, występujących w USA na przestrzeni lat 1971−2002, w zakresie

relacji pomiędzy statusem społeczno−ekonomicznym rodzin a nadmiarem masy ciała u

dzieci i młodzieży wskazują, że zależności te stają się w ostatnich latach coraz słabsze

W badaniu zastosowano następujące mierniki statusu społeczno−ekonomicznego

rodzin ankietowanych uczniów:

– wykształcenie ojca i matki;

– posiadanie pracy przez ojca i matkę;

– zasoby materialne rodziny – wskaźnik FAS (Family Affluence Scale).

Osobom badanym zadano następujące pytania:

1. Jakie wykształcenie mają twoi rodzice (matka/ojciec)? z kategoriami odpowie−

dzi: podstawowe lub podstawowe nieukończone, zasadnicze zawodowe, średnie

ogólnokształcące lub zawodowe (np. technikum), wyższe lub policealne, nie wiem.

2. Czy twoja matka/twój ojciec ma pracę z kategoriami odpowiedzi: tak; nie, bo jest

chora/y lub na emeryturze; nie, ale szuka pracy; nie, bo zajmuje się inną osobą

lub domem; nie wiem; nie mam lub nie widuję matki/ojca. Pytanie na temat pracy

rodziców stanowiło modyfikację pytania użytego w badaniach HBSC

3. Skalę zasobów materialnych rodziny FAS zbudowano na podstawie czterech

pytań:

Czy twoja rodzina posiada samochód osobowy lub wieloosobowy (np. typu van)?

oraz Czy twoja rodzina posiada komputer? z kategoriami odpowiedzi: nie (0); tak, jeden

(1); tak, dwa lub więcej (2); Czy masz własny pokój do twojego wyłącznego użytku? z

kategoriami odpowiedzi: tak (1), nie (0); Ile razy w ostatnich 12 miesiącach wyjeżdżałeś

ze swoją rodziną na wakacje lub święta poza miejsce zamieszkania? z kategoriami odpo−

wiedzi: wcale nie wyjeżdżałam/łem (0); 1 raz (1); 2 razy (2); więcej niż 2 razy (2). Skala

FAS przyjmuje zakres od 0 do 7 punktów. Za niski poziom FAS uznano, jak w badaniach

109

Tabela 1. Wykształcenie ojca i matki młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i miejsca

zamieszkania (%)

Table 1. Fathers and mothers education in obese and non−obese adolescents by gender

and domicile (%)

5,1

28,2

29,4

9,6

27,7

5,1

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

4,6

24,4

30,8

12,9

27,2

4,1

Chłopcy

Boys

5,5

30,9

28,3

7,2

28,1

5,9

Dziewczęta

Girls

***

1,7

19,2

33,1

17,4

28,6

***

1,7

Miasto

Town

6,8

32,5

27,4

6,1

27,2

6,8

Wieś

Village

5,1

28,2

28,3

11,3

27,2

5,1

Ogółem

Total

4,7

27,5

28,8

11,9

27,0

4,5

Chłopcy

Boys

5,4

28,6

27,9

10,9

27,3

5,4

Dziewczęta

Girls

3,3

19,2

25,0

24,3

28,3

2,8

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Boyce W, Dallago L. Socio−economic inequalities. (w): Currie C. i in. Young people’s health in context. Health Behaviour

in School−aged Children: a WHO Cross−national Collaborative Study. International Report from the 2001/02 Survey.
WHO, Denmark 2004.

5,8

32,0

30,0

5,3

27,0

6,2

Miasto

Town

Wykształcenie ojca
fathers education

podstawowe lub nie−
ukończone podstawowe
primary or incomplete
primary
zasadnicze zawodowe
vocational education
średnie ogólnokształcą−
ce lub zawodowe
high school graduate
wyższe lub policealne
college graduate
nie wiem
don’t know

Wykształcenie matki
mothers education

podstawowe lub nie−
ukończone podstawowe
primary or incomplete
primary

międzynarodowych HBSC, zakres 0−3 punkty, za średni 4−5 i za wysoki 6−7 punktów

Wykształcenie i praca rodziców

Na pytanie, dotyczące wykształcenia rodziców odpowiedziało prawie ¾ ankieto−

wanych (nieco ponad

udzieliła odpowiedzi „nie wiem”) − tab. 1.

110

19,6

31,8

17,7

25,7

zasadnicze zawodowe
vocational education
średnie ogólnokształcą−
ce lub zawodowe
high school graduate
wyższe lub policealne
college graduate
nie wiem
don’t know

14,3

31,6

21,2

28,8

23,5

32,0

15,2

23,5

13,1

32,0

31,3

22,0

22,7

31,7

11,7

27,1

23,2

29,8

16,2

25,8

25,4

29,6

14,7

24,9

15,7

28,2

25,1

26,6

30,3

10,6

26,3

Tabela 1. cd.

*p<0,05, ** p< 0,01, *** p<0,001

Wykształcenie zawodowe miało około 5% rodziców badanych uczniów, zasadni−

cze zawodowe – ok. 30% ojców i 20% matek, średnie – ok. 30% rodziców, a wyższe –

ok. 10% ojców i 20% matek. Odsetki te były bardzo zbliżone w obu grupach (ani wśród

dziewcząt, ani wśród chłopców różnice związane z grupą BMI nie były istotne staty−

stycznie).

Wśród uczniów otyłych rodzice chłopców częściej niż rodzice dziewcząt mieli

wykształcenie wyższe, a rzadziej zasadnicze zawodowe (w przypadku wykształcenia

ojca p<0,05, w przypadku wykształcenia matki p<0,01). Rodzice uczniów mieszkają−

cych w mieście 3 razy częściej mieli wykształcenie wyższe niż rodzice uczniów miesz−

kających na wsi, a wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe − 4 razy rza−

dziej (dla obu płci rodziców p<0,001).

Odpowiedzi na pytanie, dotyczące posiadania pracy przez rodziców, udzielili pra−

wie wszyscy badani uczniowie. Prawie 80% ojców badanej młodzieży i 60% matek

posiadało pracę (nie wykazano istotnych statystycznie różnic związanych z grupą BMI

ani wśród dziewcząt, ani wśród chłopców) − tab. 2. Wśród rodziców szukających pracy

dwukrotnie częściej badani uczniowie w obu grupach wymieniali matki (około 10%, w

porównaniu z 5% wśród ojców). Matki również znacznie częściej niż ojcowie zajmowa−

ły się inną osobą lub domem.

20,2

30,1

18,2

27,0

111

77,5

8,0

4,8

4,0

2,4

3,3

58,7

6,1

11,9

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

78,6

7,7

4,6

2,6

3,1

3,4

61,6

5,6

11,5

Chłopcy

Boys

76,7

8,3

4,9

5,1

1,9

3,2

56,6

6,5

12,2

Dziewczęta

Girls

78,5

7,6

5,5

1,4

2,4

4,5

***

70,7

5,8

10,5

Miasto

Town

76,8

8,3

4,5

5,3

2,4

2,7

53,3

6,4

12,3

Wieś

Village

80,8

6,7

5,3

3,4

1,1

2,8

58,7

5,3

8,8

Ogółem

Total

80,7

7,8

5,2

3,6

1,3

60,9

3,8

8,8

Chłopcy

Boys

80,8

5,9

5,4

3,1

0,9

3,9

57,1

6,4

8,8

Dziewczęta

Girls

85,9

4,0

3,3

1,8

0,7

4,3

72,2

3,5

7,4

Miasto

Town

78,6

7,7

6,3

4,1

1,3

2,2

52,5

6,1

9,4

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Tabela 2. Posiadanie pracy przez ojca i matkę młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i

miejsca zamieszkania (%)

Table 2. Having a job by father and mother in obese and non−obese adolescents by

gender and domicile (%)

Czy ojciec ma pracę?
Does your father have a
job?

tak
yes
nie, bo jest chory lub na
rencie albo emeryturze
no, he is sick or retired
nie, ale szuka pracy
no, he is looking for a job
nie, bo zajmuje się inną
osobą lub domem
no, he is looking after
other person or house
nie wiem
don’t know
nie mam lub nie widuję
ojca
don’t have or don’t see
father

Czy matka ma pracę?
Does your mother have a
job?

tak
yes
nie, bo jest chora lub na
rencie albo emeryturze
no, she is sick or retired
nie, ale szuka pracy
no, she is looking for a job

112

20,6

1,7

1,1

nie, bo zajmuje się inną
osobą lub domem
no, she is looking after
other person or house
nie wiem
don’t know
nie mam lub nie widuję
matki
don’t have or don’t see
mother

17,6

2,5

1,3

22,7

1,1

0,9

10,2

0,7

2,0

25,2

2,2

0,6

25,2

1,2

0,8

24,1

1,0

1,5

26,0

1,3

0,4

15,5

0,7

29,6

1,4

0,9

Tabela 2. cd.

* p<0,05, ** p< 0,01, *** p<0,001

Ryc. 1. Posiadanie pracy przez ojca i matkę młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i wieku (%)

Fig. 1. Having a job by father and mother in obese and non−obese adolescents by gender

and age (%)

Odsetki rodziców posiadających pracę nie zmieniały się wraz z wiekiem dzieci

(ryc. 1). Jedyna ciekawa tendencja dotyczyła posiadania pracy przez matki dziewcząt –

wraz z wiekiem matki dziewcząt otyłych coraz częściej były aktywne zawodowo, a mat−

ki dziewcząt nieotyłych – coraz częściej zajmowały się domem.

Wśród uczniów otyłych częstość posiadania pracy przez ojców nie była zależna od

miejsca zamieszkania. W przypadku pracy matki, odsetki posiadających zatrudnienie

były znacząco wyższe w mieście niż na wsi (71% vs 53%, p<0,001).

113

Tabela 3. Zasoby materialne rodzin młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i miejsca

zamieszkania (%)

Table 3. Family affluence in obese and non−obese adolescents by gender and domicile (%)

23,6

54,4

22,1

24,6

62,6

12,8

67,4

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Posiadanie samochodu
Having a car

nie
no
jeden
one
2 lub więcej
2 or more

Posiadanie komputera
Having a computer

nie
no
jeden
one
2 lub więcej
2 or more

Posiadanie własnego
pokoju
Having own bedroom

tak
yes

21,9

53,1

25,0

21,1

62,0

16,9

69,7

Chłopcy

Boys

24,8

55,1

20,0

27,0

62,9

10,1

65,5

Dziewczęta

Girls

26,1

52,6

21,3

***

10,7

67,0

22,3

68,8

Miasto

Town

22,4

55,2

22,4

31,1

60,5

8,3

66,7

Wieś

Village

21,0

58,0

20,9

25,4

63,2

11,4

61,5

Ogółem

Total

17,7

60,6

21,7

22,6

63,4

14,0

64,2

Chłopcy

Boys

23,5

56,2

20,4

27,4

63,2

9,4

60,2

Dziewczęta

Girls

16,0

61,8

22,2

12,2

65,9

22,0

65,1

Miasto

Town

23,3

56,3

20,4

31,5

62,0

6,5

59,9

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

Subiektywna ocena zasobów materialnych rodzin

Co czwarty badany nastolatek wychowywał się w rodzinie, w której nie było samo−

chodu oraz komputera (tab. 3). Co piąta badana osoba nie wyjeżdżała również w ciągu

12 miesięcy poprzedzających badanie na wakacje z rodziną. Uzyskane wyniki nie różni−

ły się istotnie pomiędzy grupami, zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród chłopców. Je−

dyna różnica dotyczyła posiadania własnego pokoju: wśród uczniów otyłych posiadało

go ponad 67%, a w grupie kontrolnej – 61,5% (p<0,05). Wyniki skali FAS, mierzącej

poziom zamożności rodziny, były w obu grupach bardzo zbliżone.

114

32,6

21,1

18,6

13,4

46,9

43,4

47,5

9,2

3,60

(1,47)

nie
no

Wyjazd z rodziną na
wakacje w ciągu ostat−
nich 12 miesięcy
Traveling away on holiday
with family during the
past 12 months

nie wyjeżdżał
not at all
1 raz
once
2 razy
twice
więcej niż 2 razy
more than twice

Zasoby materialne wg
skali FAS
Family affluence by FAS
scale

niskie
low
średnie
middle
wysokie
high
Skala FAS
FAS scale
x (SD)

30,3

24,4

16,3

16,1

43,2

41,8

46,3

12,0

3,65

(1,55)

34,5

18,9

20,0

11,5

49,5

44,5

48,3

7,2

3,56

(1,41)

31,2

***

13,6

16,9

10,5

59,0

***

34,1

53,7

12,2

***

3,93

(1,36)

33,3

24,5

19,4

14,8

41,3

47,8

44,7

7,5

3,44

(1,49)

38,5

21,4

17,5

13,6

47,5

42,2

49,1

8,7

3,65

(1,42)

35,8

23,2

18,1

13,1

45,6

39,7

52,1

8,2

3,68

(1,42)

39,4

20,1

17,1

14,5

48,3

43,9

46,9

9,1

3,62

(1,42)

34,9

9,0

16,3

14,9

59,7

24,9

60,0

15,1

4,17

(1,27)

40,1

26,9

18,0

13,1

42,1

49,9

44,3

5,8

3,41
(1,43)

–

* p<0,05, ** p< 0,01, *** p<0,001

Tabela 3. cd.

Wśród uczniów otyłych różnice związane z płcią badanych dotyczyły posiadania

komputera (chłopcy częściej niż dziewczęta posiadali komputer: 79% vs 73%, p<0,01) i

wyjazdów z rodziną (dziewczęta częściej niż chłopcy wyjeżdżały na wakacje z rodzica−

mi: 81% vs 76%, p<0,05). Chłopcy częściej niż dziewczęta mieszkali w rodzinach o

wysokim statusie materialnym (12% vs 7%, p<0,05). Różnice w odsetkach dziewcząt i

chłopców, mieszkających w rodzinach zamożnych, były bardziej wyraźne wśród uczniów

z grupy otyłej niż z grupy kontrolnej (8% vs 9%). Uczniowie mieszkający na wsi w

porównaniu z rówieśnikami z miasta istotnie rzadziej posiadali komputer (69% vs 89%,

115

Ryc. 2. Średnie wyniki uzyskane w skali zasobów materialnych FAS u młodzieży otyłej

i nieotyłej według płci i wieku

Fig. 2. Means of family affluence scale (FAS) in obese and non−obese adolescents by

gender and age

Różnice w poziomie zamożności rodzin badanych nastolatków w różnym wieku

(13, 14 i 15 lat) badane testem ÷² nie były istotne statystycznie. Porównanie wartości

średnich uzyskanych w skali FAS przez otyłą młodzież w wieku 13 i 15 lat (osobno dla

każdej płci) wykazało istnienie tendencji statystycznej (p<0,1) wskazującej na to, że

średnia zamożność rodzin otyłych chłopców wraz z wiekiem rośnie, a rodzin dziewcząt

– maleje (ryc. 2). W związku z tym rozbieżność pomiędzy średnimi wynikami skali FAS

uzyskiwanymi przez otyłych chłopców i dziewczęta wraz z wiekiem zwiększa się (w

grupach młodszych nie jest istotna statystycznie, a wśród 15−latków staje się już wyraź−

na: 3,86 vs 3,45, p<0,05).

W żadnej kategorii wieku i płci różnice pomiędzy średnimi wynikami uzyskanymi

w skali FAS przez młodzież z grupy otyłych i grupy kontrolnej nie były istotne staty−

stycznie. Wśród 13− i 14−latków, zarówno dziewcząt, jak i chłopców, wyniki średnie

były nieco niższe w grupie otyłych niż kontrolnej. U 15−latków (obu płci) sytuacja ta

ulegała odwróceniu. Być może podobne badania prowadzone wśród starszej młodzieży

pozwoliłyby odpowiedzieć na pytanie, czy wynik ten jest odzwierciedleniem prawidło−

wości, czy też dziełem przypadku.

p<0,001) i wyjeżdżali z rodziną na wakacje (76% vs 86%, p<0,001). Odsetki młodzie−

ży otyłej mieszkającej w rodzinach w wysokim standardzie materialnym były istotnie

wyższe w mieście niż na wsi (12% vs 7,5%, p<0,001). Również średnie wyniki uzyskane

przez uczniów z miasta na skali FAS były istotnie wyższe niż średnie wyniki uczniów ze

wsi (3,93 vs 3,44, p<0,001).

116

Schneider MB, Brill SR. Obesity in children and adolescents. Pediatrics in Review 2005; 26(5): 155−161.

Garn SM, Clark DC. Trends in fatness and origins of obesity. Pediatrics 1976; 57:443−456.

Whitaker RC, Wright JA, Pepe MS i wsp. Predicting obesity in young adulthood from childhood and parental obesity.

NEJM 1997; 337: 869−873.

Nordyńska−Sobczak M, Małecka−Tendera E, Klimek L i wsp. Czynniki ryzyka otyłości u dzieci w wieku pokwitaniowym.

Ped Pol 1999; 74(8): 791−798.

Nguyen VT, Larson DE, Johnson RK, Goran MI. Fat intake and adiposity in children of lean and obese parents. Am J

Clin Nutr 1996; 63: 507−513.

Leibel RL. Obesity: a game of inches. Pediatrics 1995; 95: 131−132.

1.2. Rodzinne występowanie otyłości

Family occurrence of obesity

Anna Oblacińska

Zgodnie z wielogenowym tłem dziedziczenia otyłości, w którym ekspresja gene−

tyczna uwarunkowana jest współwystępowaniem czynników środowiskowych, nadwa−

ga często występuje rodzinnie. Badania przeprowadzone z udziałem dzieci adoptowa−

nych oraz bliźniąt wykazały

, że u dzieci adoptowanych BMI był bardziej podobny do

wskaźnika rodziców biologicznych, niż adopcyjnych, natomiast wśród bliźniąt dziedzicz−

ność otyłości mieściła się w zakresie 40−70%, ze zgodnością 0,7−0,9 w przypadku bliź−

niąt monozygotycznych, a 0,35−0,45 – dwujajowych. W badaniach amerykańskich, prze−

prowadzonych pod koniec lat 70. XX wieku stwierdzono, że ryzyko wystąpienia otyło−

ści, u dzieci obojga rodziców otyłych jest istotnie większe w porównaniu z dziećmi

szczupłych rodziców

. Podobnie, ryzyko utrzymywania się lub wystąpienia otyłości w

wieku dorosłym istotnie wzrasta, gdy jedno z rodziców jest otyłe i jest ono nieco więk−

sze w przypadku otyłości matki, niż ojca, choć różnice te są nieistotne statystycznie.

Badania przeprowadzone w latach 90. wykazały

, że ryzyko to u nieotyłych nastolatków

było dwukrotnie wyższe (IS = 2,2) w przypadku posiadania otyłego rodzica, a w przy−

padku współistnienia nadwagi i otyłości u osoby badanej w wieku kilkunastu lat, wzra−

stało prawie dwudziestokrotnie (IS = 17,5).

Według polskich autorów

, ryzyko wystąpienia otyłości u dzieci i młodzieży w

wieku szkolnym jest istotnie większe w przypadku posiadania obojga, lub nawet tylko

jednego z rodziców z otyłością. Z badań Nordyńskiej−Sobczak wynika, że otyłość matki

była mocniejszym predyktorem wystąpienia nadwagi u dziecka w okresie pokwitania

(zwłaszcza dla dziewcząt), niż otyłość ojca. Może świadczyć to także o tym, że matki,

bardziej niż ojcowie „modelują” czynniki środowiskowe, wpływające na rozwój otyło−

ści u ich dzieci i przenoszą na swe rodziny zachowania zdrowotne, głównie dotyczące

preferencji żywieniowych i sposobu spędzania wolnego czasu („dziedziczenie” stylu

życia)

5 ,6

. W przypadku córek, pewną rolę odgrywa też zapewne przejmowanie przez nie

wzorców zachowań kobiecych, prezentowanych przez matkę. Podobne wzorce mogą

117

Tabela 4. Występowanie otyłości w rodzinach uczniów z nadwagą i otyłością (%)

Table. 4. Family occurrence of obesity in overweight and obese adolescents (%)

25,0

22,6

6,6

7,6

27,5

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Występowanie otyłości w rodzinie:
Obese prevalance in family:

matka
mother
ojciec
father

brat
brother
siostra
sister

babcia
grandmother

23,0

24,0

7,5

22,5

Chłopcy

Boys

26,4

21,5

6,0

7,6

31,1

Dziewczęta

Girls

25,4

28,8

4,1

7,1

29,8

Miasto

Town

24,9

20,0

7,8

26,5

Wieś

Village

być również przejmowane przez synów od ojców (choć rzadziej). W rodzinach wielopo−

koleniowych rolę osoby modelującej zachowania, przede wszystkim żywieniowe, czę−

sto odgrywają babcie.

Wiedza o genetycznym uwarunkowaniu otyłości szybko się rozszerza i zmienia,

ale wpływ czynników genetycznych, bez wątpienia istotny, nie wyjaśnia wyraźnego

wzrostu częstości występowania otyłości wśród dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 20−

30 lat. Fakt ten wydaje się być dowodem na to, że u otyłych nastolatków, pochodzących

z rodzin, w których nadwaga i otyłość nie występuje, predyktorem wystąpienia u nich

nadwagi i utrzymywania się jej do wieku dorosłego, są czynniki środowiskowe, związa−

ne z ich stylem życia (patrz rozdział trzeci).

Młodzieży z nadwagą i otyłością zadano pytanie: Czy ktoś z twojej rodziny ma

nadwagę? Z kategoriami odpowiedzi: tak; nie; nie wiem lub nie mam takiej osoby.

Analizę odpowiedzi na powyższe pytanie przeprowadzono tylko w odniesieniu do

nastolatków, których odpowiedzi brzmiały tak lub nie (60% badanej grupy z nadwagą i

otyłością), traktując ostatnią kategorię, jako brak wiążącej odpowiedzi.

118

15,7

7,9

60,3

41,6

dziadek
grandfather
oboje rodzice
both parents

żadne z rodziców
neither of parents
nikt z powyżej wymienionych
nobody from above−mentioned

16,5

8,0

61,0

44,0

15,2

7,8

59,9

39,8

18,3

8,1

53,9

35,3

14,8

7,8

62,9

44,0

Tabela 4. cd.

*p<0,05; **p<0,01

Ponad połowa nastolatków z nadmiarem masy ciała (58%) pochodziła z rodzin, w

których występowała nadwaga u co najmniej jednego członka rodziny, a 40% posiada−

ło jednego lub oboje otyłych rodziców.

Otyłe nastolatki, których żadne z rodziców nie było otyłe, stanowiły grupę 60%

badanych, istotnie częściej w mieście niż na wsi (p < 0,05), a 42% nie posiadało żadnego

otyłego członka rodziny. Jest to grupa, u której nadwaga i otyłość w okresie dojrzewania

wydaje się dowodzić istotnego znaczenia wpływu czynników środowiskowych na wy−

stąpienie tego zaburzenia rozwojowego.

Co dwunasty ankietowany uczeń miał oboje rodziców otyłych (zarówno chłopcy

jak i dziewczęta – 8%). Jest to z kolei grupa o największym stopniu ryzyka utrzymania

się otyłości do wieku dojrzałego.

Otyłe dziewczęta częściej niż chłopcy miały otyłe matki (26% vs 23%), a otyli

chłopcy częściej niż dziewczęta – otyłych ojców (24% vs 22%), różnice te jednak były

nieduże i nieistotne statystycznie (tab. 1). Dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy miały

natomiast otyłe babcie (odpowiednio 31% i 23%, p < 0,01).

Porównując częstość występowania otyłości u poszczególnych członków rodziny

pod względem miejsca zamieszkania (ryc. 3) stwierdzono, że uczniowie z nadmiarem

masy ciała na wsi, częściej niż w mieście, posiadali otyłych ojców (29% vs 20%) i braci

(8% vs 4%, p<0,05).

119

Ryc. 3. Występowanie otyłości w rodzinach otyłych nastolatków według miejsca zamiesz−

kania (%)

Fig. 3. Occurrence of obesity in obese adolescents’ families by domicile (%)

2. Wybrane relacje otyłych nastolatków z otoczeniem

Selected obese adolescents` relations with social environment

Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz

Każdy człowiek wychowuje się, uczy, dorasta, wypoczywa wśród innych ludzi, a

komunikując się z innymi – tworzy relacje społeczne. We współczesnych społeczeń−

stwach osoby z nadwagą i otyłością z reguły postrzegane są negatywnie. W niniejszym

rozdziale przedstawiono wpływ „bycia otyłym” gimnazjalistą na relacje międzyrówie−

śnicze, a także na relacje z najbliższym otoczeniem (rodzina, szkoła).

2.1. Przemoc międzyrówieśnicza

Peers aggression

Agresywne zachowania młodzieży wobec kolegów są częstym zjawiskiem obser−

wowanym w naszych szkołach i poza nimi

. Mogą przybierać różne formy: przemoc

fizyczną (np. bójki, poszturchiwania), werbalną (np. przezwiska, docinki), przemoc

Mazur J. (red.). Środowiskowe, społeczne i behawioralne uwarunkowania urazów i przemocy wśród młodzieży szkolnej

w Polsce i w wygranych krajach. Instytut Matki i Dziecka i Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2005.

120

Robinson S. Victimization of obese adolescents. J Sch Nurs. 2006; 22: 201−206

Janssen I, Craig WM, Boyce WF. Association between overweight and obesity with bulling behaviors in school−aged

children. Pediatrics. 2004; 113(5):1187−1194.

emocjonalną (np. wrogie gesty, wyłączenie z grupy rówieśników). Dzieci i młodzież

otyła może stać się obiektem przemocy ze strony rówieśników w wyniku postrzegania

ich jako innych, niepożądanych

. Badania przeprowadzone w USA, gdzie odsetek oty−

łych nastolatków należy do największych wskazują, że chłopcy i dziewczęta z nadwagą

i otyłością częściej stają się ofiarami, ale również sprawcami przemocy, w porównaniu z

rówieśnikami o prawidłowej masie ciała

W celu zbadania częstości występowania zachowań agresywnych, w których uczest−

niczyła młodzież otyła zarówno jako ich ofiara i jako sprawca, zadano młodzieży nastę−

pujące pytania, pochodzące z międzynarodowego kwestionariusza HBSC:

1. Jak często w ostatnich kilku miesiącach uczestniczyłeś/łaś w dręczeniu rówieśni−

ków? z kategoriami odpowiedzi: nie uczestniczyłem/łam w dręczeniu, zdarzyło

się to jeden lub dwa razy, 2 lub 3 razy w miesiącu, jeden raz w tygodniu, kilka

razy w tygodniu.

2. Jak często w ostatnich kilku miesiącach sam byłeś/łaś dręczony/a? z kategoriami

odpowiedzi: nie uczestniczyłem/łam w dręczeniu, zdarzyło się to jeden lub dwa razy,

2 lub 3 razy w miesiącu, jeden raz w tygodniu, kilka razy w tygodniu. Pytania były

poprzedzone wyjaśnieniem, co rozumiemy pod pojęciem dręczenia, dokuczania in−

nym: Uważamy, że dręczenie polega na tym, że inny uczeń lub grupa uczniów mówi

lub czyni innej osobie bardzo przykre, dokuczliwe rzeczy (np. zaczepia, napada, bije,

popycha, wyśmiewa, robi na złość). O dręczeniu mówimy, gdy powtarza się to często

i trudno się przed tym obronić. Uważamy, że dręczeniem nie jest sytuacja, w której

dwóch uczniów o podobnej sile, kłóci się lub bije się, a także gdy drażnienie ma

charakter dowcipów, zabaw i odbywa się w przyjacielski sposób.

Ponad

(35%) otyłych chłopców i

otyłych dziewcząt była ofiarą dręczenia

przez rówieśników w ostatnich kilku miesiącach (tab. 1). Wśród otyłych nastolatków

prawie co 10 chłopiec (8,6%) i co 14 dziewczyna (7%) byli często nękani przez kolegów

(raz w tygodniu lub częściej). Uczniowie z nadmiarem masy ciała istotnie częściej (chłopcy

p = 0,002, dziewczęta p = 0,006) byli ofiarami przemocy rówieśniczej, niż ich koledzy o

prawidłowej masie ciała.

Sprawcami dręczenia innych uczniów było 48% otyłych chłopców i 20% otyłych

dziewcząt (tab. 5). Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w częstości bycia

sprawcą dręczenia między otyłymi chłopcami a ich nieotyłymi rówieśnikami, natomiast

wśród dziewcząt częściej sprawczyniami dręczenia były dziewczęta z grupy kontrolnej

121

Tabela 5. Bycie ofiarą przemocy rówieśniczej i/lub sprawcą dręczenia w ostatnich kilku

miesiącach u młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 5. Prevalence of being a victim of peer aggression and/or bully perpetrator in the

last few months in obese and non−obese adolescents by gender and domicile (%)

66,2

22,5

3,6

1,5

6,2

68,3

23,2

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Ofiary przemocy rówie−
śniczej
A victims of peer aggre−
sion

nie byłam/em dręczona/y
I haven’t been bullied
zdarzyło się to 1 lub 2 razy
iit has only happened 1
or 2 times
2 lub 3 razy w miesiącu
2 or 3 times a month
1 raz w tygodniu
once a week
kilka razy w tygodniu
several times a week

Sprawcy przemocy ró−
wieśniczej
Bully perpetrators

nie uczestniczyłam/em w
dręczeniu rówieśników
I haven’t bullied ano−
ther students
zdarzyło się to 1 lub 2 razy
iit has only happened 1
or 2 times

64,9

21,7

4,8

2,0

6,6

***

52,4

31,1

Chłopcy

Boys

67,1

23,2

2,7

1,1

5,9

79,9

17,3

Dziewczęta

Girls

63,5

26,2

4,1

1,4

4,8

66,3

24,2

Miasto

Town

67,3

21,1

3,3

1,6

6,7

69,4

22,5

Wieś

Village

75,0

16,1

3,0

1,6

4,3

66,6

24,0

Ogółem

Total

74,9

15,2

3,3

1,5

5,1

56,3

28,0

Chłopcy

Boys

75,0

16,7

2,7

1,8

3,8

74,0

21,2

Dziewczęta

Girls

75,6

15,7

1,4

2,1

5,2

60,4

29,6

Miasto

Town

74,5

16,3

3,7

1,5

4,0

69,2

21,8

Wieś

Village

GRUPA NIEOTYŁYCH

NON−OBESE

(p<0,05). Problem bycia ofiarą przemocy rówieśniczej w równym stopniu dotyczył oty−

łych: chłopców i dziewcząt. Otyli chłopcy istotnie częściej niż otyłe dziewczęta byli spraw−

cami dręczenia (p<0,001). Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy w dręczeniu oty−

łych uczniów, ani też bycia przez nich sprawcami przemocy w mieście i na wsi, choć

odsetki ofiar przemocy, jak też jej sprawców były nieco większe w mieście (tab. 5).

122

2 lub 3 razy w miesiącu
2 or 3 times a month
1 raz w tygodniu
once a week
kilka razy w tygodniu
several times a week

6,5

4,2

5,8

0,4

1,1

1,3

4,4

2,4

2,7

2,3

2,4

3,4

3,6

2,2

3,6

5,1

4,3

6,3

2,5

0,7

1,6

3,8

2,4

3,8

3,5

2,1

3,4

Tabela 5. cd.

*p<0,05 **p<0,01

Wraz z wiekiem odsetki otyłych uczniów (szczególnie chłopców) – ofiar przemocy

rówieśniczej zmniejszały się. Odsetki sprawców przemocy (chłopców i dziewcząt) były

najwyższe w grupie 14−latków (ryc. 4).

Ryc. 4. Ofiary i sprawcy przemocy rówieśniczej (co najmniej raz w tygodniu) wśród

młodzieży otyłej i nieotyłej według płci i wieku (%)

Fig. 4. Victims of peer aggression and bully perpetrators (at least one a week) in obese

and non−obese adolescents by gender and age (%)

2,9

2,4

3,2

123

2.2 Reakcje otoczenia w stosunku do młodzieży otyłej

Other people`s reactions towards obese adolescents

Badania wskazują, że dzieci i młodzież z nadwagą i otyłością doświadczają nega−

tywnych emocji związanych z nadmierną masą ciała (patrz rozdział 4. 5). Takie emocje

mogą wywoływać m.in. przezwiska i niewybredne żarty. Dokuczanie i zawstydzanie

otyłego nastolatka nie działa motywująco, ale przeciwnie, powoduje złość, zniechęce−

nie, obniżenie poczucia własnej wartości i tym samym nakłada się na już istniejące pro−

blemy natury psychoemocjonalnej.

W naszym badaniu zadano uczniom otyłym następujące pytanie:

Czy spotykasz się z przykrymi docinkami, uwagami, przezwiskami związanymi z

twoją nadwagą ze strony różnych osób: rodziców, rodzeństwa, rówieśników? z katego−

riami odpowiedzi: nigdy, rzadko, czasami, często, nie mam takich osób.

Co dziesiąty otyły nastolatek spotkał się czasami lub często z uwagami i docinkami

ze strony rodziców, co piąty ze strony rodzeństwa. Co trzeci spotykał się z przykrymi

docinkami związanymi ze swoją nadwagą ze strony rówieśników, a co dziesiąty do−

świadczał tego często, otyłe dziewczęta podobnie jak otyli chłopcy (tab. 6). Zdaniem

2,5% otyłych uczniów zdarzało się to także ze strony nauczyciela. W badaniu stwierdzo−

no, że częściej zgłaszały ten problem dziewczęta. Prawie dwukrotnie częściej niż otyli

chłopcy spotykały się one z docinkami ze strony rodziców (odpowiednio 13% i 8%,

p<0,05), a także ze strony rodzeństwa (odpowiednio 25% i 15%, p<0,01). Otyła mło−

dzież mieszkająca w mieście częściej spotykała się z docinkami ze strony rodziców niż

ich otyli rówieśnicy ze wsi.

124

Tabela 6. Młodzież otyła, która spotykała się z przykrymi docinkami, uwagami i prze−

zwiskami związanymi z ich nadwagą według płci i miejsca zamieszkania (%)

Table 6. Obese adolescents who experienced name−calling and teasing from overweight

and obesity status the last few months by gender and domicile (%)

85,4

7,9

2,9

3,8

69,2

13,8

7,1

9,9

63,2

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

Otyła młodzież , która spotykała
się z przykrymi docinkami, prze−
zwiskami związanymi z nadwagą,
ze strony różnych osób:
Obese adolescents who experienced
name−calling and teasing from over−
weight and obesity status from other
persons:
Rodziców
Parents

nigdy i rzadko
never and rarely
czasami
sometimes
często
often
nie mam takich osób
I haven’t got such persons

Rodzeństwa
Siblings

nigdy i rzadko
never and rarely
czasami
sometimes
często
often
nie mam takich osób
I haven’t got such persons

Rówieśników
Peers

nigdy i rzadko
never rarely

88,0

5,3

2,2

4,5

72,2

11,8

3,4

12,6

64,1

Chłopcy

Boys

83,8

9,8

3,3

67,2

15,1

9,6

8,1

62,6

Dziewczęta

Girls

85,5

10,7

1,9

67,6

13,1

6,6

12,7

64,1

Miasto

Town

85,5

6,5

3,3

4,7

70.1

14,0

7,5

8,4

62,5

Wieś

Village

125

21,4

12,7

2,7

92,5

1,2

1,1

5,2

czasami
sometimes
często
often
nie mam takich osób
I haven’t got such persons

Nauczycieli
Teachers

nigdy i rzadko
never and rarely
czasami
sometimes
często
often
nie mam takich osób
I haven’t got such persons

21,1

11,5

3,3

90,9

2,7

1,1

5,3

21,6

13,5

2,3

93,1

0,5

1,0

5,4

22,6

11,5

1,8

95,7

0,5

3,3

21,0

13,4

3,1

90,4

1,8

1,4

6,4

Tabela 6. cd.

*p<0,05; **p<0,01

3. Postrzeganie nadwagi i otyłości przez młodzież otyłą

Obese adolescents` perception of overweight and obesity

Anna Oblacińska

Postrzeganie własnej nadwagi przez młodzież otyłą dotyczy zarówno uświadomie−

nia sobie faktu nadmiaru masy ciała (mam nadwagę – nie mam nadwagi), jak i emocjo−

nalnego stosunku do tego problemu (martwię się – nie martwię się swoją nadwagą).

Powodem do niepokoju młodzieży z powodu nadwagi może być negatywna samo−

ocena swojego wyglądu i sylwetki (patrz również rozdział czwarty: 4), zachowanie oto−

czenia w stosunku do otyłego nastolatka: dokuczanie, przykre uwagi, krytyka, a nawet

dręczenie (patrz również rozdział piąty: 2.1 i 2.2), jak również typowo somatyczne dole−

gliwości związane z obciążeniem nadmierną masą ciała (większa męczliwość, pocenie

się, niezgrabność ruchowa, gorsza sprawność i wydolność fizyczna).

Nastolatkom zadano następujące pytania:

1. Czy ty masz nadwagę? z kategoriami odpowiedzi: tak; nie.

2. Kiedy u ciebie stwierdzono nadwagę? z kategoriami odpowiedzi: przed 3 rokiem

życia; w wieku3−6 lat; w wieku 7−12 lat; w wieku 13 lat i później; nie wiem; nie

stwierdzono u mnie nadwagi. Na pytanie to odpowiadali uczniowie, którzy na

poprzednie pytanie udzielili odpowiedzi tak.

126

Ryc.5. Świadomość swojej nadwagi u młodzieży otyłej według płci, wieku i miejsca

zamieszkania (%)

Fig.5. Overweight perception in obese adolescents by gender, age and domicile (%)

Wiedzę o tym, w jakim wieku została u nich stwierdzona nadwaga, miała ponad poło−

wa otyłych nastolatków, jedna piąta nie wiedziała, kiedy stwierdzono u nich nadwagę, a

prawie co dziesiąta badana osoba stwierdziła, że nie rozpoznano u niej nadwagi (tab. 7).

3. Czy często niepokoisz się tym, że masz nadwagę? Z kategoriami odpowiedzi:

bardzo często; często; czasem; rzadko; nigdy.

Dwie trzecie ankietowanych nastolatków z nadmierną masą ciała miało świado−

mość swojej nadwagi (66%). Istotnie częściej były to dziewczęta, niż chłopcy (70% vs

60%, p<0,05). Częściej nadwagę uświadamiała sobie młodzież miejska (71%), niż wiejska

(64%), zarówno chłopcy jak i dziewczęta (ryc. 5). Jedna trzecia badanych otyłych nasto−

latków zanegowała swoją nadwagę, częściej byli to chłopcy (37%), niż dziewczęta (29%),

różnice te nie były istotne statystycznie.

Wraz z wiekiem u chłopców rośnie nieznacznie świadomość swej nadwagi (ryc. 1),

u dziewcząt natomiast spada ona nieco między 14. a 15. rokiem życia; są to różnice

nieistotne statystycznie.

127

Tabela 7. Wiek rozpoznania nadmiaru masy ciała u młodzieży otyłej oraz odczuwanie

niepokoju związanego z nadwagą, według płci i miejsca zamieszkania (% badanych

otyłych)

Table 7. Age of overweight or obesity diagnosis in obese adolescents and anxiety about

overweight by gender and domicile (% of obese participants)

3,4

5,9

28,6

16,9

34,1

11,0

18,9

25,4

25,2

18,0

12,5

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

4,8

8,1

31,4

15,1

33,6

6,6

***

9,2

20,1

25,3

24,2

21,2

Chłopcy

Boys

2,5

4,5

26,7

18,1

34,4

13,9

25,4

28,9

25,2

13,9

6,6

Dziewczęta

Girls

2,7

5,5

28,3

***

23,3

28,3

11,4

18,6

31,2

22,2

18,6

9,5

Miasto

Town

3,8

6,2

29,0

13,7

36,5

10,8

19,3

22,8

26,3

17,7

14,0

Wieś

Village

* p<0,05, ** p<0,01, ***p<0,001

Wiek rozpoznania nadmiaru masy
ciała u młodzieży
Age of overweight or obesity dia−
gnosis in adolescents

przed 3 rokiem życia
under 3 yrs
w wieku 3−6 lat
3−6 yrs
w wieku 7−12
7−12 yrs
w wieku 13 lat lub później
13 yrs and older
nie wiem
I don’t know
nie stwierdzono otyłości
obesity was not diagnosed

Niepokój związany z nadwagą
Anxiety about overweight

bardzo często
very often
często
often
czasami
sometimes
rzadko
rarely
nigdy
never

128

Dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy odpowiedziały, że nie stwierdzono u nich nad−

wagi (14% vs 7%, p<0,001). Wśród nastolatków, którzy wskazali wiek, od którego mają

nadwagę, problem z nadmiarem masy ciała najczęściej pojawiał się w okresie przedpokwita−

niowym (7−12 lat), częściej u chłopców oraz w okresie pokwitania (13 lat i później), częściej

u dziewcząt, przy różnicach nieistotnych statystycznie (tab. 7). W wieku przedszkolnym,

nadwaga była stwierdzana istotnie częściej u chłopców, niż u dziewcząt (p<0,05).

Niepokój związany z nadwagą odczuwało w różnym stopniu prawie 90% młodzie−

ży, uświadamiającej sobie własną nadwagę. Ponad 40% badanych odczuwało ten niepo−

kój często i bardzo często (tab. 7), istotnie częściej dziewczęta, niż chłopcy (54% vs

29%, p<0,001). Co ósmy nastolatek nigdy nie odczuwał niepokoju z powodu nadwagi:

co piąty chłopiec i co czternasta dziewczyna (p<0,001).

Nie stwierdzono większych różnic w odczuwaniu niepokoju z powodu swej nadwagi

między młodzieżą miejską a wiejską. Wśród otyłej młodzieży wiejskiej istotnie częściej

nadwaga nigdy nie była źródłem niepokoju, niż u otyłych nastolatków z miasta (p<0,001).

Wraz z wiekiem odsetek chłopców często i bardzo często odczuwających niepokój

spowodowany nadwagą malał (od 36% u 13−latków do 24% u 15−latków), a odsetek dziew−

cząt wzrastał (od 52% do 58%), różnice nie były istotne statystycznie (ryc.6). W każdym

wieku badanych istniały statystycznie istotne różnice w częstości odczuwania niepokoju,

między chłopcami, a dziewczętami (dla 13−latków p<0,01, dla 14−15−latków p<0,001).

Ryc.6. Odczuwanie niepokoju (bardzo często i często) z powodu nadwagi i otyłości

według płci i wieku (%)

Fig. 6. Anxiety about overweight and obesity (very often and often) by gender and age (%)

129

4. Motywacja do działań oraz korzystanie z pomocy
specjalistów w kierunku redukcji masy ciała

Motivation for activities to weight loss and taking specialists` advice

Anna Oblacińska

Motywacja to ogólny termin na określenie wszystkich procesów zaangażowanych

w rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie aktywności fizjologicznych i psychicz−

nych

. Jest to szerokie pojęcie, obejmujące wewnętrzne mechanizmy, zaangażowane w

preferencje jednej aktywności nad drugą, wigor czyli siłę reakcji oraz wytrwałość dzia−

łania według zorganizowanego wzoru, skierowanego na istotne cele.

Źródło motywacji może być zlokalizowane w osobie lub w środowisku, mamy więc

do czynienia z dwoma rodzajami motywacji: wewnętrzną oraz zewnętrzną

. Motywacja

wewnętrzna stymuluje określoną aktywność na skutek odpowiedniego systemu potrzeb

oraz wartości, reprezentowanych przez daną osobę i stanowi nieodzowny warunek za−

równo codziennego zaangażowania w określone działania, jak i podstawę do osiągania

mniejszych i większych sukcesów. Motywacja zewnętrzna występuje wtedy, gdy ak−

tywność jednostki odbierana jest przez nią jako zadanie realizowane pod przymusem

zewnętrznym. Z motywacją zewnętrzną wiąże się przede wszystkim rozbudowany sys−

tem nagród i kar. Ograniczają one jednak autonomię jednostki

, stąd działania oparte

jedynie na motywacji zewnętrznej nie przynoszą na ogół zbyt dobrych rezultatów.

Podjęcie decyzji o odchudzaniu się i działań celem redukcji masy ciała przez ludzi

otyłych, może być motywowane zarówno przez bodźce wewnętrzne jak i zewnętrzne.

Istotną rolę w odchudzaniu się odgrywa samookreślenie, czyli poczucie autonomii. Lu−

dzie mający poczucie autonomii bardziej systematycznie stosują się do zaleceń terapeu−

tycznych zmierzających do redukcji nadwagi, osiągają lepsze wyniki (większa utrata

masy ciała) i dłużej utrzymują pożądany efekt

Badanym nastolatkom z nadwagą i otyłością zadano następujące pytania:

1. Czy poważnie myślisz o pozbyciu się nadwagi? z kategoriami odpowiedzi: tak,

odchudzam się obecnie; tak, zacznę odchudzać się w najbliższych 30 dniach;

tak, zacznę odchudzać się w najbliższych 6 miesiącach; tak, zacznę odchudzać

się, ale trudno mi określić kiedy; nie, nie myślę o odchudzaniu.

Zimbardo PG. Psychologia i życie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999: 436.

Op. cit. Zimbardo: 437.

Franken RE. Psychologia motywacji. GWP, Gdańsk 2005:138−141.

Williams GC, Grow VM, Freedman ZR i wsp. Motivational predictors of weight loss and weight−loss maintenance. J

Pers Soc Psych. 1996; 70: 115−126.

130

2. Ile razy w życiu podejmowałaś/łeś próby odchudzania się? z kategoriami odpo−

wiedzi: wcale, 1 raz, 2−3 razy, 4 razy i więcej.

3. Pytanie wielokrotnego wyboru: Z jakich powodów podejmowałaś/łeś dotychcza−

sowe próby odchudzania się: aby poprawić swój wygląd, aby poprawić swoją

sprawność fizyczną, aby uniknąć przezywania i dokuczania przez rówieśników,

namówili mnie rodzice, namówił/a mnie kolega/koleżanka, namówił/a mnie mój

chłopak/moja dziewczyna, zaleciła mi pielęgniarka szkolna, zalecił mi lekarz,

zachęcił mnie program telewizyjny, radiowy lub artykuł w gazecie, zachęciła

mnie inna osoba (wpisz jaka), z innych powodów (wpisz jakich), z kategoriami

odpowiedzi tak, nie. Dwie ostatnie możliwości wyboru miały charakter otwarty.

Myślenie o pozbyciu się nadwagi

Co szósty ankietowany uczeń z nadwagą i otyłością, wcale nie myślał o odchudza−

niu. Chłopcy istotnie częściej nie „zajmowali” się swą nadwagą, niż dziewczęta (27% vs

10%, p<0,001). Ponad jedna trzecia nastolatków przyznała, że odchudza się obecnie,

istotnie częściej dziewczęta (37%), niż chłopcy (28%), p<0,05 (tab. 8). Pozostali otyli

uczniowie w różnym stopniu planowali podjęcie działań w kierunku redukcji masy ciała

w bliższej (do miesiąca) lub dalszej przyszłości (do

roku). Prawie jedna trzecia nasto−

latków otyłych (podobnie chłopcy – 27%, jak i dziewczęta – 32%) rozważała podjęcie

odchudzania, ale trudno im było określić, kiedy to nastąpi. Istotne różnice między odset−

kami nastolatków z miasta i ze wsi występowały jedynie w grupie aktualnie odchudzają−

cych się (39% w mieście i 31% na wsi, p<0,05).

Wśród otyłych dziewcząt, odsetek aktualnie odchudzających się pozostawał prak−

tycznie na tym samym poziomie w każdej grupie wieku (ryc.7), natomiast wśród chłop−

ców zwiększał się między 14−tym a 15−tym rokiem życia; różnica nie była jednak istotna

statystycznie. W przypadku młodzieży nie myślącej o odchudzaniu, największy jej od−

setek występował u 14−letnich chłopców, u dziewcząt utrzymywał się na stałym, dość

niskim poziomie 8−11% (ryc. 7).

131

Tabela 8. Próby odchudzania się, motywacja do ich podejmowania oraz korzystanie z

pomocy specjalistów według płci i miejsca zamieszkania (% otyłych badanych)

Table 8. Motivation for activities to weight loss and taking specialist’s advice by gender

and domicile (% of obese participants)

33,6

15,4

4,1

30,4

16,5

18,5

28,3

36,7

58,0

Ogółem

Total

GRUPA OTYŁYCH

OBESE

28,4

13,1

4,6

27,3

***

26,6

***

27,7

20,3

25,5

26,6

***

46,0

Chłopcy

Boys

37,1

16,9

3,8

32,4

9,8

9,2

17,3

30,1

43,4

66,7

Dziewczęta

Girls

39,0

13,0

5,4

28,7

13,9

11,8

18,1

33,9

36,2

64,1

Miasto

Town

30,9

16,6

3,6

31,1

17,9

18,8

25,3

37,0

55,5

Wieś

Village

***

Motywacja do pozbycia się nadwagi
Motivation for loosing weight

tak, odchudzam się obecnie
yes, I’m loosing weight
zacznę odchudzać się w najbliż−
szych 30 dniach
I’m going to lose my weight in the
nearest 30 days
zacznę odchudzać się w najbliż−
szych 6 miesiącach
I’m going to lose my weight in the
nearest 6 months
zacznę się odchudzać, ale trudno
mi określić kiedy
I will lose my weight but I don’t know when
nie myślę o odchudzaniu się
I don’t think about loosing weight

***

Podejmowanie próby odchudzania się
Undertaking to attempt at loosing
weight

nigdy
never
1 raz
once
2−3 razy
2−3 times
4 razy i więcej
4 times and more

Powody odchudzania się#
Reasons for loosing weight

aby poprawić swój wygląd
to look better

132

46,5

27,8

12,4

7,2

4,4

14,0

15,7

14,8

3,1

4,2

8,7

8,5

5,7

5,4

4,7

1,9

aby poprawić swoją sprawność fizyczną
to have better physical fitness
aby uniknąć przezywania
i dokuczania przez rówieśników
to avoid call names and biting by
peers
namówili mnie rodzice
parents persuaded me
namówił/a mnie kolega/koleżanka
friend persuaded me
namówił/a mnie mój chłopak/moja
dziewczyna
boyfriend/ girlfriend persuaded me
zaleciła mi pielęgniarka szkolna
school nurse recommended me
zalecił mi lekarz
doctor recommended me
zachęcił mnie program telewizyjny,
radiowy lub artykuł w gazecie
TV, radio program or article in new−
spaper encouraged me
zachęciła mnie inna osoba
other person encouraged me
z innych powodów
other reasons

Korzystanie z pomocy specjalistów
w ciągu ostatnich 12 miesięcy#
Taking advantage of specialist help
during the last 12 month

lekarza
physician
pielęgniarki szkolnej
school nurse
nauczyciela WF
PE teacher
dietetyka
dietitian
instruktora zajęć ruchowych poza
szkołą
instructor of physical activity outsi−
de the school
psychologa
psychologist

41,8

***

21,0

13,5

6,8

6,0

13,0

16,3

***

9,0

2,0

1,5

8,8

8,5

6,3

5,3

4,0

1,5

49,9

32,7

11,6

7,6

3,3

14,6

15,4

19,0

4,0

6,1

8,7

8,5

5,2

5,4

5,2

2,2

49,8

29,5

15,9

8,1

4,4

12,9

19,0

13,6

3,4

5,8

11,2

9,8

6,4

8,5

6,1

2,7

45,2

27,4

10,9

6,9

4,3

14,3

15,5

3,1

3,5

7,5

8,0

5,2

4,0

1,5

Tabela 8. cd.

* p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001, # pytanie wielokrotnego wyboru, odsetki nie sumują się do 100%

133

Ryc. 7. Myślenie o nadwadze według płci i miejsca zamieszkania (% otyłych badanych)

Fig. 7. Thinking about loosing weight by gender and domicile (% of obese participants)

Podejmowanie prób redukcji masy ciała

Dwie trzecie nastolatków z nadwagą i otyłością (65%), podejmowało próby od−

chudzania się więcej niż 2 razy w życiu, w tym prawie 40% czyniło to 4 razy i więcej

(tab. 8). Może to świadczyć, z jednej strony o krótkotrwałych działaniach, bądź ich

małej efektywności, spowodowanych zniecierpliwieniem, z drugiej strony o pewnej de−

terminacji nastolatków do podejmowania działań, nawet gdy poprzednie próby nie przy−

niosły sukcesu. Dziewczęta istotnie częściej podejmowały wielokrotne próby odchudza−

nia się, niż chłopcy (p<0,001), chłopcy ponad trzykrotnie częściej niż dziewczęta, nie

podejmowali tych prób wcale (9% vs 28%, p<0,001).

Młodzież wiejska istotnie częściej niż miejska nigdy nie podejmowała prób odchu−

dzania (p<0,01). W przypadku pozostałych kategorii odpowiedzi nie stwierdzono różnic

w zależności od miejsca zamieszkania nastolatków z nadmiarem masy ciała. Wraz z

wiekiem u dziewcząt istotnie rósł odsetek wielokrotnie podejmujących próby odchudza−

nia się (p<0,05), u chłopców odsetek ten zmniejszył się wśród 14−latków, przy równo−

czesnym wzroście odsetka nigdy nie odchudzających się. Różnice te były u chłopców

nieistotne statystycznie (ryc. 8).

134

Ryc. 8. Podejmowanie prób odchudzania się według płci i wieku (% otyłych badanych)

Fig. 8. Undertaking to attempt at loosing weight by gender and age (% of obese partici−

pants)

Powody odchudzania się

W podejmowaniu działań celem redukcji masy ciała, badana młodzież w większo−

ści kierowała się wewnętrzną motywacją – w ponad połowie przypadków, aby poprawić

swój wygląd (58%), istotnie częściej dziewczęta niż chłopcy (p<0,001) oraz nastolatki w

mieście niż na wsi (p<0,05). W prawie połowie przypadków była to chęć poprawy swo−

jej sprawności fizycznej, w podobnym odsetku powód ten podawali chłopcy i dziewczę−
ta oraz uczniowie w mieście i na wsi (tab. 8).

Zewnętrzna motywacja była określana przez otyłych nastolatków możliwością

unikania przezywania i dokuczania przez rówieśników (zgłaszała ten motyw prawie

badanych, istotnie częściej dziewczęta niż chłopcy, p<0,001) oraz przez namowy bli−

skich osób: rodziców (równie często byli przez nich motywowani chłopcy jak i dziew−

częta), kolegów/koleżanki, a także chłopaka/dziewczynę (sympatię badanej osoby). W

tym ostatnim przypadku dziewczęta istotnie częściej (prawie dwukrotnie) były zmoty−

wowane do odchudzania się przez zachęcanie do działań ze strony swych chłopców, niż

chłopcy poprzez zachęcanie ze strony dziewcząt (p<0,05). Spośród osób, które zalecały

uczniom podjęcie działań celem redukcji masy ciała, pielęgniarka szkolna czyniła to w

stosunku do 14% nastolatków, prawie równie często jak lekarz (16%). Lekarze w mie−

135

ście nieco częściej niż na wsi motywowali uczniów do odchudzania się ( 19% vs 14%,

różnica nieistotna statystycznie).

Co szósty nastolatek, podejmując próbę odchudzania się, kierował się zachętą ze

strony mediów – programami telewizyjnymi i radiowymi oraz artykułami w czasopi−

smach – na ten rodzaj zachęty częściej reagowały dziewczęta niż chłopcy (19% vs 9%,

p<0,001).

Spośród 19 osób, które odpowiedziały na pytanie otwarte, dotyczące innej osoby,

która doradzała odchudzanie, było 15 dziewcząt (w tym 4 z nich odpowiedziały, że była

to ich własna inicjatywa) oraz 5 chłopców. Osobami doradzającymi im byli głównie inni

członkowie rodziny (zwłaszcza rodzeństwo), w jednym przypadku była to otyła osoba,

która służyła swoim doświadczeniem w walce z otyłością.

Na pytanie otwarte, dotyczące innych powodów podjęcia decyzji o odchudzaniu

odpowiedziało 30 dziewcząt i 5 chłopców i wszystkie wymienione przez nich powody

mieściły się w określeniu motywacji wewnętrznej.

Korzystanie z pomocy specjalistów

Pytanie wielokrotnego wyboru, dotyczące korzystania przez młodzież otyłą z po−

mocy (opieki) specjalistycznej w rozwiązywaniu problemów związanych z nadwagą w

ostatnim roku brzmiało: Czy z powodu nadwagi korzystałaś/łeś w ostatnich 12 miesią−

cach z pomocy któregoś z wymienionych niżej specjalistów: lekarza; pielęgniarki szkol−

nej; nauczyciela wf; dietetyka; instruktora zajęć ruchowych poza szkołą; psychologa?

Z pomocy różnych specjalistów korzystał nie więcej niż co jedenasty nastolatek z

nadwagą i otyłością. Najczęściej osobami tymi byli lekarz i pielęgniarka szkolna (9%),

najrzadziej psycholog (2%) – tab. 8. Co dwudziesty uczeń korzystał z pomocy nauczy−

ciela wf, dietetyka oraz instruktora zajęć ruchowych poza szkołą. Nie stwierdzono róż−

nic w częstości korzystania z pomocy specjalistycznej między dziewczętami a chłopca−

mi, a także między uczniami z miasta i ze wsi. Wyjątek stanowił dietetyk, do którego

istotnie częściej zgłaszała się młodzież miejska (p<0,05), co może świadczyć o więk−

szym dostępie do tej grupy specjalistów w mieście.

136

5. Ważniejsze wyniki

Key findings

1. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic pomiędzy wykształceniem i posiada−

niem pracy przez rodziców nastolatków otyłych i nieotyłych.

2. Wśród uczniów otyłych wykształcenie wyższe istotnie częściej posiadali rodzice

nastolatków mieszkających w mieście w porównaniu z mieszkającymi na wsi. Matki

nastolatków mieszkających w mieście częściej były aktywne zawodowo niż na wsi

(71% vs 53%).

3. Subiektywna ocena zasobów materialnych rodziny była w obu badanych grupach

bardzo zbliżona. Jedyna różnica dotyczyła częstszego posiadania pokoju do wła−

snej dyspozycji przez młodzież otyłą. Wśród uczniów otyłych chłopcy istotnie czę−

ściej niż dziewczęta posiadali w domu komputer, a dziewczęta częściej wyjeżdżały

z rodzicami na wakacje. Chłopcy częściej mieszkali w rodzinach o wysokim statu−

sie materialnym, a rozbieżność pomiędzy statusem materialnym rodzin dziewcząt i

chłopców rosła wraz z wiekiem. Młodzież mieszkająca w mieście częściej niż jej

rówieśnicy ze wsi posiadała komputer, wyjeżdżała z rodziną na wakacje i mieszka−

ła w rodzinach o wysokim statusie materialnym (różnice były istotne statystycz−

nie).

4. Ponad połowa młodzieży z nadmiarem masy ciała pochodziła z rodzin, w których

nadwaga występowała u co najmniej jednego członka rodziny, a 40% posiadało

jednego lub oboje otyłych rodziców. Młodzież otyła na wsi istotnie częściej niż w

mieście nie posiadała otyłych rodziców. Co dwunasty otyły nastolatek posiadał

oboje otyłych rodziców. Jest to grupa młodzieży o największym stopniu ryzyka

utrzymania się otyłości do wieku dorosłego.

5. Otyłe dziewczęta częściej niż chłopcy miały otyłe matki, a chłopcy – otyłych ojców

(różnice nieistotne statystycznie). Dziewczęta istotnie częściej niż chłopcy miały

otyłe babcie.

6. Jedna trzecia otyłych nastolatków (35% chłopców i 33% dziewcząt) była ofiarami

dręczenia w ostatnich kilku miesiącach przed badaniem, a prawie co dziesiąty chło−

piec i co czternasta dziewczyna doznawali dręczenia co najmniej raz w tygodniu.

Uczniowie z nadmiarem masy ciała, zarówno chłopcy jak i dziewczęta byli istotnie

częściej ofiarami przemocy rówieśniczej niż ich nieotyli koledzy.

137

7. Prawie połowa otyłych chłopców i dziewcząt była sprawcami dręczenia innych

kolegów w szkole. Dziewczęta otyłe były istotnie rzadziej sprawczyniami przemo−

cy rówieśniczej niż ich nieotyłe koleżanki. W grupie otyłych chłopcy byli istotnie

częściej sprawcami dręczenia niż dziewczęta (48% vs 20%).

8. Wraz z wiekiem odsetki otyłych uczniów – ofiar przemocy zmniejszały się, nato−

miast odsetki otyłych sprawców przemocy rówieśniczej w szkole były najwyższe

wśród 14−latków.

9. Co dziesiąty otyły nastolatek spotykał się z przykrymi uwagami związanymi ze

swoją nadwagą ze strony rodziców (istotnie częściej dziewczęta), co piąty ze stro−

ny rodzeństwa (również istotnie częściej dziewczęta), co trzeci – ze strony rówie−

śników. Ze strony nauczycieli, uwagi takie kierowane były do prawie 3% otyłych

uczniów.

10. Dwie trzecie nastolatków z nadwagą i otyłością miało świadomość swojej nadwa−

gi (istotnie częściej dziewczęta niż chłopcy).

11. Wśród otyłych nastolatków, nadwaga najczęściej była rozpoznawana w okresie

przedpokwitaniowym (29%, częściej u chłopców), w wieku pokwitania (17%, czę−

ściej u dziewcząt).

12. Prawie 90% otyłej młodzieży odczuwało niepokój związany ze swoją nadwagą, a

40% odczuwało go często i bardzo często, istotnie częściej dziewczęta niż chłopcy.

Co ósmy nastolatek nigdy nie odczuwał niepokoju z powodu nadwagi.

13. Co szósty nastolatek z nadwagą i otyłością wcale nie myślał o odchudzaniu, istot−

nie częściej chłopcy niż dziewczęta. Dziewczęta istotnie częściej odchudzały się w

okresie przeprowadzania badania, podobnie jak młodzież z miasta.

14. Dwie trzecie młodzieży otyłej podejmowały próby odchudzania się więcej niż 2

razy w życiu, w tym prawie 40% czyniło to 4 razy i więcej (dziewczęta istotnie

częściej niż chłopcy). Młodzież wiejska istotnie częściej nigdy nie podejmowała

prób odchudzania się, niż młodzież miejska.

15. W podejmowaniu działań celem redukcji masy ciała badana młodzież otyła w

ponad połowie przypadków kierowała się motywacją wewnętrzną − dziewczęta istot−

nie częściej niż chłopcy oraz nastolatki w mieście w porównaniu z otyłymi rówie−

śnikami ze wsi.

138

STRESZCZENIE

Celem

badań młodzieży w wieku 13−15 lat, przeprowadzonych w 2005 r. w pięciu

regionach Polski, w ramach projektu finansowanego przez Fundację Badawczą Nutri−

cia, było:

– zbadanie demograficznych uwarunkowań nadwagi i otyłości u nastolatków wraz

z omówieniem różnic regionalnych i tendencji zmian, jakie zaszły w częstości wy−

stępowania nadmiaru masy ciała w tej grupie wieku, w ciągu ostatnich 10 lat,

– ocena wybranych elementów stylu życia, samooceny zdrowia i zadowolenia z

życia, a także niektórych czynników społecznych i środowiskowych u otyłych

nastolatków, w porównaniu z ich nieotyłymi rówieśnikami.

Badane osoby i metody.

Badaniami objęto próbę ponad 8 tys. uczniów gimna−

zjów, ze 112 szkół, w wybranych pięciu województwach: kujawsko−pomorskim, lubu−

skim, małopolskim, podlaskim oraz pomorskim. Na podstawie wykonanych u uczniów

pomiarów wysokości i masy ciała obliczono wskaźnik Body Mass Index (BMI). Zgod−

nie z rekomendacjami WHO przyjęto za nadwagę i otyłość wartości BMI równe i powy−

żej 85 centyla i z badanej próby wyłoniono uczniów, którzy stanowili „grupę otyłych”.

Stosując metodę „doboru w parach”, do każdego ucznia z grupy otyłych, dobrano ucznia

o prawidłowej masie ciała („grupa kontrolna” − referencyjna). Uczniowie z obu grup

(N = 953 w każdej grupie) uczestniczyli w badaniu ankietowym. Narzędziem badaw−

czym był kwestionariusz, w którym wykorzystano między innymi pytania zawarte w

międzynarodowym, standardowym kwestionariuszu HBSC (Health Behaviour in Scho−

ol−aged Children: A WHO Collaborative Cross−national Study) oraz pytania własnego

autorstwa.

Ważniejsze wyniki badań.

Nadmiar masy ciała (nadwagę i otyłość) stwierdzono u ponad 13% nastolatków w

Polsce w wieku 13–15 lat, w tym otyłość u 4,5%. Otyłość występowała istotnie częściej

u dziewcząt niż u chłopców (stanowiły one

wszystkich otyłych nastolatków). Czę−

stość występowania nadwagi i otyłości w poszczególnych regionach Polski była zróżni−

cowana. Regiony, w których nadmiar masy ciała występował u nastolatków najczęściej

to województwa podlaskie i pomorskie, najrzadziej – województwo kujawsko−pomor−

skie. W ostatniej dekadzie (1995−2005) odsetek młodzieży w okresie dojrzewania z nad−

wagą i otyłością zwiększył się średnio o 2 punkty procentowe, zarówno u chłopców jak

i u dziewcząt.

Wyniki badania ankietowego wykazały, że młodzież otyła gorzej postrzegała swe

zdrowie niż nieotyli rówieśnicy i istotnie częściej zgłaszała występowanie różnych dole−

139

gliwości, głównie psychosomatycznych: zdenerwowania, rozdrażnienia, bólów głowy i

pleców, zmęczenia i przygnębienia. Co czternasty otyły nastolatek ocenił swą spraw−

ność fizyczną jako złą, istotnie częściej niż młodzież z grupy kontrolnej, a mniej niż

połowa oceniła dobrze swój wygląd. Jedna czwarta badanych nie była zadowolona ze

swego wyglądu, a ponad jedna trzecia badanej młodzieży otyłej miała niskie poczucie

własnej wartości, istotnie częściej, niż młodzież w grupie kontrolnej. Spośród badanych

elementów stylu życia stwierdzono, że młodzież otyła, w porównaniu z nieotyłymi ró−

wieśnikami, charakteryzowała się niższą aktywnością ruchową, szczególnie dziewczę−

ta, a także nieprawidłowościami w sposobie żywienia i regularności spożywania posił−

ków, zwłaszcza częstym opuszczaniem śniadań.

Wyniki badań wskazały również, że jedna trzecia otyłych nastolatków była ofiara−

mi dręczenia przez rówieśników, istotnie więcej niż w grupie kontrolnej, a sprawcami
przemocy międzyrówieśniczej prawie połowa otyłych chłopców i jedna piąta dziewcząt.

Co trzeci otyły nastolatek spotykał się z przykrymi uwagami na temat swej nadwagi ze

strony rówieśników, co piąty ze strony rodzeństwa, co dziesiąty ze strony rodziców, a

3% ze strony nauczycieli.

Rodzinne występowanie otyłości stwierdzono u 40% badanych otyłych nastolat−

ków, posiadających co najmniej jednego z rodziców z nadwagą. Co dwunasty nastolatek

posiadał oboje rodziców otyłych. Młodzież ta stanowi grupę o największym stopniu

ryzyka utrzymania się u niej otyłości także w okresie dorosłości. Nadwaga u badanych

nastolatków najczęściej była rozpoznawana w wieku przedpokwitaniowym (29%, nieco

częściej u chłopców) oraz w okresie pokwitania (17%, nieco częściej u dziewcząt).

Prawie wszystkie (90%) otyłe nastolatki niepokoiły się swoją nadwagą, w tym

40% odczuwało niepokój często i bardzo często, istotnie częściej dziewczęta niż chłop−

cy. Dwie trzecie badanej młodzieży podejmowało próby odchudzania się więcej niż 2

razy w życiu, w tym prawie 40% czyniło to 4 razy i więcej. Może to świadczyć o krótko−

trwałych działaniach i małej ich efektywności, spowodowanych zniecierpliwieniem, ale

także o pewnej determinacji w podejmowaniu działań, nawet wtedy, gdy poprzednie

próby nie przyniosły efektu.

Najczęstszymi metodami odchudzania się, stosowanymi w ciągu roku poprzedza−

jącego badanie, było zwiększenie aktywności ruchowej i ograniczenie spożywania sło−

dyczy, które stosowało prawie dwie trzecie badanych nastolatków z nadwagą i otyło−

ścią, a następnie ograniczenie ilości jedzenia i spożywania tłuszczów (ponad połowa

badanych w tej grupie). Młodzież otyła stosowała również nieracjonalne metody mody−

fikowania masy ciała (dieta restrykcyjna, głodówka) – czynił to co dwunasty chłopiec i

co ósma dziewczyna. Ekstremalne, ryzykowne dla zdrowia metody (częstsze palenie

tytoniu, zażywanie tabletek odchudzających i przeczyszczających, prowokowanie wy−

140

miotów) stosowało 4−6% otyłych nastolatków, równie często chłopcy jak i dziewczęta.

W podejmowaniu działań celem redukcji masy ciała młodzież otyła kierowała się

najczęściej wewnętrzną motywacją – w ponad połowie przypadków chęcią poprawienia

swego wyglądu, a prawie w połowie – poprawienia swej sprawności fizycznej. Spośród

otaczających młodzież osób i czynników zewnętrznych, motywujących do redukcji masy

ciała, istotną rolę odgrywały: pielęgniarki szkolne i lekarze (równie często w stosunku

do chłopców i dziewcząt), media: telewizja, radio, czasopisma (istotnie częściej w sto−

sunku do dziewcząt), a następnie chłopak lub dziewczyna („sympatia”) osoby otyłej

oraz rodzice.

Badania ankietowe wśród otyłych nastolatków i ich nieotyłych rówieśników, obej−

mujące zachowania zdrowotne oraz mierniki zdrowia psychofizycznego, w tak szczegó−

łowym zakresie zostały przeprowadzone w Polsce po raz pierwszy. Mamy nadzieję, że

wyniki tych badań wzbogacą wiedzę na temat demograficznych i psychospołecznych

uwarunkowań stylu życia nastolatków z nadwagą i otyłością w okresie dojrzewania,

postrzegania przez nich własnej osoby, samopoczucia i radzenia sobie z nadmiarem

masy ciała. Sądzimy również, że monografia niniejsza okaże się pomocna w opracowy−

waniu założeń programów prewencyjnych i interwencyjnych oraz nowoczesnej eduka−

cji zdrowotnej, skierowanej nie tylko do nastolatków−uczniów otyłych, ale także do ca−

łej ich populacji.

141

SUMMARY

The aims

of the study, conducted in five regions in Poland in 2005, and supported

by Nutricia Polska Research Foundation, was:

– to study of demographic determinants in prevalence of overweight and obesity

among Polish adolescents 13−15 year−olds, with review of regional differences in over−

weight and obesity prevalence and its trends in last decade,

– assessment of their life style, reported health, life satisfaction and some of psy−

chosocial factors in obese and overweight adolescents in comparison with their non−

obese peers.

Subjects and methods.

A cohort of over 8 thousand adolescents aged 13 − 15

years from 5 regions: Kujawsko−pomorskie, Lubuskie, Małopolskie, Podlaskie and Po−

morskie in Poland participated in the study. The measurements of body height and mass

were taken and body mass index (BMI) was calculated in all participants. Based on

current WHO recommendation, pupils with BMI value at and above 85

percentile

sex−specific BMI−for−age tables were categorized as overweight and obese. Overweight

and obese adolescents were appointed from the sample (obese group). A matched−pair

method was used to find referral − non−obese group. Adolescents from obese and non−

obese group participated in questionnaire survey. In questionnaire some questions from

HBSC study (Health Behaviour in School−aged Children: A WHO Collaborative Cross−

national Study) were included.

Key results.

Prevalence of overweight and obesity among adolescents aged 13−15

years in Poland was 13%, and obesity was 4,5%, with higher prevalence among girls

than boys. Girls were two third of obese adolescents. Prevalence of overweight was

almost the same among boys and girls. Percentages of obese adolescents in urban and

rural areas were the same; there were more obese girls in urban area and more obese

boys in rural area. Discrepancy in the prevalence of overweight and obesity was obse−

rved in five regions in Poland. The highest prevalence of overweight and obesity was in

Podlaskie and Pomorskie; the lowest was in Kujawsko−Pomorskie. The prevalence of

overweight and obesity in adolescents increased approximately 2% between 1995 and

2005.

Results of questionnaire survey showed that obese adolescents were much less

likely than non−obese to report their health as good and very good and more often expe−

rienced complaints, mainly psychosomatic: feeling nervous, irritability or bad mood,

headaches, strong tiredness, feeling low. Obese adolescents significantly more frequent

reported their physical fitness as bad than non−obese both boys and girls. Almost one−

fourth of obese adolescents were not satisfied with their appearance and over one−third

142

of obese pupils had low self−esteem, more likely than non−obese.

Obese adolescents compared with non−obese had: lower physical activity level,

significantly rarely participated in physical education (PE) classes at school and obese

adolescent girls were twice frequently dismissed from PE classes than non−obese peers.

Incorrectness in nutrition was observed in obese adolescents. Irregular meals were ob−

served significantly more often in obese adolescents than in non−obese peers. Obese

pupils were more likely skipping breakfast.

One−third of obese adolescents were victims of peer aggression and they were

significantly more likely victims of peer aggression than non−obese. Almost a half of

obese boys and 20% of girls were bully perpetrators. Every third obese teenagers expe−

rienced name−calling and weight−based teasing from their peers, every fifth from si−

blings and every tenth from parents (girls more often than boys), and 3% from teachers.

Among of obese adolescents 40% were descended from families in which at least

one or both parents were obese, but 8% owned both obese parents. This is a group of

adolescents at the highest risk for obesity in adulthood. Among obese adolescents, obe−

sity was diagnosed most often in prepubertal period (29%) and in puberty (17%).

Two third of obese adolescents considered themselves to be overweight or obese

(significantly frequent girls than boys). Almost 90% of obese adolescents were anxious

about obesity, and 40% of them experienced it often or very often (significantly more

frequent girls than boys).

Two−thirds of obese adolescents were engaged in weight loosing practices more

than twice in their life and 40% of them four times or more (girls more often than boys).

It showed that there were short−terms activities and had low effectiveness, but from the

other hand it may indicate that obese adolescents had got power and determination to

lose weight, even earlier attempts failed. For loosing weight they used different me−

thods. The most often were: exercises and less sweets eating (almost two−thirds of obese

adolescents), and eating smaller amount of food and less fat foods (half of them). Obese

adolescents used more frequently unhealthy methods of weight loss: skipping meals,

restricting dieting and fasting, than non−obese. 4−6% of obese adolescents used extreme

harmful methods (smoking more, using diet pills or laxatives, vomiting), equally girls

and boys.

Obese adolescents engaged in weight loosing practices for their own sake, without

some obvious external incentive present (intrinsic motivation) – more than a half of

participants wanted to improve their body image, almost a half of them wanted to impro−

ve their fitness. Among persons and other factors in adolescents’ environment motiva−

ting to weight loosing activities, school nurses and physicians played an important role

143

(equally for boys and girls), television and radio programmes, and articles in magazines

(more often for girls than boys), and than boy/girlfriends and parents.

Presented survey regarding life style, health behaviours, reported health etc. in obe−

se adolescents and their non−obese peers were conducted at the fist time on the such

scale in Poland. We hope that results of this study enlarge our knowledge about current

situation regarding adolescent obesity in Poland. We believe that the book will be help−

ful to preparing modern health education (intervention and prevention programmes).

144

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Co dziewiąty polski nastolatek wysyła nagie zdjęcia
Obiekty martyrologii polskiej
Walory przyrodnicze Polski
Otyłość Lekarski
Spoleczno ekonomiczne uwarunkowania somatyczne stanu zdrowia ludnosci Polski
5 Strategia Rozwoju przestrzennego Polskii
farmakoterap otylosci
Problem nadmiernego jedzenia słodyczy prowadzący do otyłości dzieci
01 Pomoc i wsparcie rodziny patologicznej polski system pomocy ofiarom przemocy w rodzinieid 2637 p
Zwierzęta Polski
Otyłość a osteoporoza
Tradycyjne polskie posiłki
POLSKIE PLAZY OGONIASTE
Miłosz Gromada Zakopane i powiat zakopiański Centrum polskiej turystyki
Organy wladzy Rzeczypospolitej Polskiej sejm i senat
PROGNOZY GOSPODARCZE DLA POLSKI

więcej podobnych podstron