1

METODOLOGIA

(NAUKA O LOGICE METOD BADAWCZYCH)

1.

REKONSTRUUJE (ODTWARZA) ROZUMOWANIA / WNIOSKOWANIA
BADACZY W CELU SPRAWDZENIA ICH ZGODNOŚCI Z PRAWAMI LOGIKI

2.

BADA ZASADNOŚĆ / SPOSOBY UZASADNIANIA ZDAŃ FORMUŁOWANYCH
PRZEZ NAUKĘ

NAUKA

1.

BADA RZECZYWISTOŚĆ W CELU ZNALEZIENIA PRAWIDŁOWOŚCI /
REGULARNOŚCI / POWTARZALNOŚCI ORAZ JEJ PRZYCZYN

2.

OPISY ZJAWISK I ICH PRZYCZYN FORMUŁUJE W FORMIE ZDAŃ
OGÓLNYCH WARUNKOWYCH

3.

SEKWENCJE ZDAŃ WARUNKOWYCH TWORZĄ ODPOWIEDŹ NA
PYTANIE O PRZYCZYNĘ ZJAWISK (WYJAŚNIAJĄ JE)

4.

WYJAŚNIENIA POWINNY MIEĆ FORMĘ PRAW LOGIKI

PRAWA LOGIKI GWARANTUJĄ, śE WNIOSKI (OPISY ZJAWISK - SKUTKÓW),
BĘDĄ PRAWDZIWE, JEŚLI PRZESŁANKI (OPISY ZJAWISK – PRZYCZYN) SĄ
PRAWDZIWE

SZE

Ś

CIOPUNKTOWA PROCEDURA WYJA

Ś

NIANA

1.

STWIERDZENIE ZAJŚCIA ZJAWISKA

2.

POSTAWIENIE PYTANIA O JEGO PRZYCZYNĘ

3.

WSKAZANIE JEGO PRZYCZYN (-Y)

4.

POTWIERDZENIE JEJ (ICH) WYSTĄPIENIA

5.

PRZEPROWADZENIE WNIOSKOWANIA

6.

STWIERDZENIE EXPLICITE ISTNIEJĄCEJ ZALEśNOŚCI MIĘDZY
ZAOBSERWOWANYM ZJAWISKIEM A JEGO PRZYCZYNĄ

WYJAŚNIANIE FAKTU

1.

WODA W STAWIE OSTATNIEJ NOCY ZAMARZŁA

2.

DLACZEGO?

3.

CZYSTA WODA ZAMARZA W TEMPERATURZE 0

o

C .

4a. TEMPERATURA POWIETRZA WYNIOSŁA – 3

o

C

4b. WODA W STAWIE NIE ZAWIERAŁA śADNYCH ZWIAZKÓW
CHEMICZNYCH, NP. NACL
5. JEŚLI WODA JEST CZYSTA TO ZAMARZA W TEMPERATURZE 0

o

C I

TEMPERATURA WYNIOSŁA – 3

o

C ORAZ WODA NIE ZAWIERAŁA śADNYCH

DOMIESZEK ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH, WIĘC WODA ZAMARZŁA.

6. WYRAśAM EXPLICITE PRZEKONANIE O PRZYCZYNIE ZAMARZNIĘCIE
WODY

2

WYJAŚNIANIE FAKTU

4.

WODA W STAWIE OSTATNIEJ NOCY ZAMARZŁA

5.

DLACZEGO?

6.

WODA ZAMARZA W TEMPERATURZE 0

o

C .

4. TEMPERATURA POWIETRZA WYNIOSŁA 0

o

C

5. WODA ZAMARZA W TEMPERATURZE 0

o

C I TEMPERATURA WYNIOSŁA

0

o

C WIĘC WODA ZAMARZŁA.

6. WYRAśAM EXPLICITE PRZEKONANIE O PRZYCZYNIE ZAMARZNIĘCIE
WODY

UOGÓLNIENIE EMPIRYCZNE
ZDANIE O POSTACI OKRESU WARUNKOWEGO JEŚLI „P(x)”, TO „Q(x)”
STWIERDZAJĄCE WSPÓŁISTNIENIE CECH, ZDARZEŃ, RELACJI W PEWNYM
ZBIORZE OBIEKTÓW.

PRAWO NAUKI
ZDANIE O POSTACI OKRESU WARUNKOWEGO Dla każdego x: JEŚLI „P(x)”, TO
„Q(x)” STWIERDZAJĄCE STAŁE WSPÓŁISTNIENIE CECH, ZDARZEŃ,
RELACJI.

ZDANIE ŚCIŚLE OGÓLNE (UNIWERSALNE)

zdanie warunkowe stwierdzające, że jeśli obiekt posiada cechy opisane w poprzedniku,
to posiada cechy opisane w następniku bez względu na czas i miejsce jego występowania

PRAWA PRZYCZYNOWE

ZJAWISKO „P” WYWOŁUJE (JEST PRZYCZYNĄ) ZJAWISKA „Q” WTEDY,
GDY:

1.

„P” JEST WCZEŚNIEJSZE NIś „Q”

2.

JEST WYKLUCZONE, śE „Q” I „

∼∼∼∼

P”

TO SĄ WARUNKI KONIECZNE I WYSTARCZAJĄCE WYSTĄPIENIA „Q”

PRAWA PRZYCZYNOWE

ZJAWISKA „P” I „Z” WYWOŁUJĄ „Q” WTEDY, GDY:

1.

„P” I „Z” SĄ WCZEŚNIEJSZE NIś „Q”

2.

JEST WYKLUCZONE, śE „Q” I „Z” ORAZ „

∼∼∼∼

P” („Q” I „P” ORAZ „

∼∼∼∼

Z”)

WARUNKI KONIECZNE, ALE NIEWYSTARCZAJĄCE DO WYSTĄPIENIA „Q”

4.

STRUKTURA WYJAŚNIANIA NAUKOWEGO –

W. Balicki: Wykłady z metodologii nauk ekonomicznych;
F. Neal, R. Shone: Proces budowy modeli ekonomicznych; M. Friedman: The
methodology of positive economics, s. 191-192.

Konwencja: wyjaśnianie jako powoływanie się na prawa, a nie ich formułowanie.

3

Formułujemy warunki, jakie muszą być spełnione, by zdanie opisujące
rzeczywistość mogło być uznane za prawo nauki.

Z pierwszego wykładu wiemy, że wyjaśnić to odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?”, np.

dlaczego producent czekoladek „Jaś i Małgosia” nie zwiększył zatrudnienia, mimo wzrostu
popytu na jego produkty? Możemy też pytać o przyczynę nie tylko faktów jednostkowych ,
ale ogólnych, np. dlaczego nie spada bezrobocie mimo wzrostu gospodarczego?, albo
dlaczego inflacja zależy od ilości pieniądza w obiegu? Pytamy zatem o przyczynę pewnego
zjawiska. Odpowiedź powinna wskazać rację dla zdania opisującego wyjaśniane zjawisko.
Scharakteryzujmy proces wyjaśniania bliżej.

Przykład W.B. s. 12-13
„W nocy z piątku na sobotę słyszałem dudnienie rynny .....” Pytam o przyczynę hałasu.

Proces szukania odpowiedzi na to pytanie nie jest w pełni uświadamiany (w odróżnieniu od
wyjaśniania naukowego). Dlatego dokonujemy rekonstrukcji procesu wyjaśniania (to z kolei
jest praktyka naukowców / metodologów).

Schemat procedury wyjaśniania:
Po stwierdzeniu zajścia zjawiska (a) i zadaniu pytania o jego przyczynę (b), szukam
odpowiedzi:
c. na podstawie posiadanej wiedzy o możliwych przyczynach zjawiska wskazuję możliwe
powody hałasu (inaczej – szukam poprzednika okresu warunkowego, którego następnikiem
jest zdanie opisujące to zjawisko) i próbuję wskazać najbardziej prawdopodobne powody.
d. w dalszej kolejności staram się potwierdzić / odrzucić najmniej prawdopodobne przyczyny,
pozostawiając jedną.
e. „wyjaśniam” zjawisko wnioskując zgodnie ze schematem, tu: ponendo ponens formułując
okres warunkowy, w poprzedniku którego jest zdanie stwierdzające zajście stanu rzeczy
będącego przyczyną zjawiska, oraz zdanie stwierdzające pewien stały związek między
zjawiskiem / przyczyną a zjawiskiem / skutkiem.
[(p

→

→

→

→

q)

∧∧∧∧

p ]

→

→

→

→

q

f. wyjaśniam “explicite” obserwowane zjawisko.

Przykład: F.Neal & R.Shone, s. 20-24

Kolejny przykład będzie wnioskowaniem, które bywa niekiedy udziałem każdego z nas.
Zaobserwowałem, że woda w stawie ostatniej nocy zamarzła (a). Szukam odpowiedzi
(dlaczego?) (b). Wskazuję poprzednik okresu warunkowego „Woda zamarza w temperaturze
0

o

C ” (c). Potwierdzam prawdziwość mojej przesłanki „Temperatura powietrza wyniosła – 3

o

C” (d). Wyjaśniam odwołując się do prawdziwości przesłanek / wiedzy „ Jeśli woda zamarza
w temperaturze 0

o

c i temperatura wyniosła – 3

o

c, więc woda zamarzła” (e). I następnie

wyrażam explicite przekonanie o przyczynie zamarznięcie wody (f).
Poprzednik zawiera zdanie ogólne (prawo fizyki) i zdanie spostrzeżeniowe, z których wynika
następnik.
Skrótowo rzecz ujmując, wnioskowanie obejmowało trzy etapy:

a.

sformułowanie zdań jednostkowych / obserwacyjnych opisujących zaobserwowane
zjawisko,

b.

wskazanie przyczyn / sformułowanie koniunkcji zdań opisujących przyczynę

c.

wnioskowanie w oparciu o powyższe zdania oraz o zdania ogólne / prawo.

Przykłady ekonomiczne:

1.Firma „x” zwolniła w czerwcu część pracowników (a). Racjonalnie postępujące

przedsiębiorstwo, dążąc do max. zysku, dostosowuje zatrudnienie do istniejących

4

warunków gospodarowania (c). W branży „x” utrzymuje się dekoniunktura (d).
Racjonalnie postępujące przedsiębiorstwo, dążąc do max. zysku, dostosowuje
zatrudnienie do istniejących warunków gospodarowania i w branży „x” utrzymuje się
dekoniunktura zatem firma „x” zwolniła w czerwcu część pracowników (e).

2.Ceny napojów chłodzących w mojej okolicy wzrosły w okresie od czerwca do sierpnia (a).

Zwiększony popyt na dobra konsumpcyjne wywołuje wzrost ich cen / lub/ racjonalnie
postępujące przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku, podwyższa ceny pod
wpływem wzrostu popytu/ lub/ .... podwyższa ceny z powodu wzrostu kosztów
wywołanych zwiększeniem produkcji (c), lato było wyjątkowo ciepłe (d). Zwiększony
popyt na dobra konsumpcyjne wywołuje wzrost ich cen / lub/ racjonalnie postępujące
przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku, podwyższa ceny pod wpływem wzrostu
popytu/ lub/.... podwyższa ceny z powodu wzrostu kosztów wywołanych zwiększeniem
produkcji i lato było wyjątkowo ciepłe, zatem ceny napojów chłodzących w mojej okolicy
wzrosły od czerwca do sierpnia (e).

3.W roku 2006 spadły wpływu do budżetu i pojawił się deficyt (a). Wzrost obciążeń

podatkowych wpływa na spadek wpływów („Prawo” Laffera) (c) państwo realizuje
ekspansywną politykę fiskalną planując zwiększenie subsydiów dla przedsiębiorstw,
finansując ją zwiększonymi wpływami z akcyzy na paliwa, papierosy i alkohol /
minister finansów podniósł w styczniu podatek akcyzowy (d) Wzrost obciążeń
podatkowych wpływa na spadek wpływów („Prawo” Laffera) i państwo realizuje
ekspansywną politykę fiskalną planując zwiększenie subsydiów dla przedsiębiorstw,
finansując ją zwiększonymi wpływami z akcyzy na paliwa, papierosy i alkohol /
minister finansów podniósł w styczniu podatek akcyzowy, zatem w roku 2006 spadły
wpływu do budżetu i pojawił się deficyt (e).

Przykłady te miały pokazać, że możemy formułować wyjaśnienia zarówno w języku
działań przedsiębiorstw, jak i państwa, że możemy wprost odwoływać się do „zachowań /
decyzji” podmiotów, jak i wskazując jakby „obiektywne” przyczyny. Niezależnie do
formy, zawsze opieramy się na działaniach podmiotów.
Podsumowując: wyjaśniając wskazywaliśmy na pewną ogólną zależność, sformułowaną
w postaci okresu warunkowego, wskazywaliśmy, że w konkretnym przypadku zachodzi
poprzednik tego okresu / oraz pewne inne jeszcze warunki, opisane zdaniami
jednostkowymi i w oparciu o schemat ponendo ponens wyprowadzaliśmy wniosek,
będący zdaniem opisującym wyjaśniane zjawisko. Inaczej: wskazaliśmy szerszą klasę
zjawisk, której szczególnym przypadkiem / ujednostkowieniem było zjawisko wyjaśniane.
Wyjaśniając opieraliśmy się na ogólnych zdaniach warunkowych (woda zamarza jeśli
temp. wynosi 0

0

C, podgrzany metal rozszerza się, itp.).

Skąd wiemy, że są to prawdziwe zdania ogólne (nie jesteśmy w stanie spostrzec
rozszerzającego się każdego metalu , ani nie jesteśmy w stanie sprawdzić zachowania się
każdej wody w temp. 0

0

C)?

Ważność zdań ogólnych bierze się z indukcji – wnioskowania prowadzącego od
jednostkowych obserwacji do zdań ogólnych. Aby takie wnioskowanie prowadziło
prawdziwych zdań ogólnych muszą być spełnione co najmniej dwa warunki:

a.

musi być oparta na bardzo dużej liczbie obserwacji zjawisk opisanych zdaniami
„p” i „q”,

b.

muszą być przeprowadzane w różnych warunkach (np. podgrzewane metale
rozszerzają się w Polsce i na Antarktydzie, rozszerzały się 200 lat temu i będą się
rozszerzać za 1000 lat).

5

Nikt oczywiście nie musi dokonywać tylu obserwacji dla wyjaśnienia prozaicznych zjawisk,
np. bębnienia deszczu, gdyż to „wiemy” i nasza wiedza jest uzasadniona naszym i innych
doświadczeniem, tak samo nie musimy tego robić wyjaśniając zamarznięcie stawu, gdyż
zrobili to fizycy. Uznajemy jednak zdania ogólne formułowane w nauce, gdyż właśnie zostały
sformułowane na podstawie sprawdzonych metod obserwacji.

Zdania ogólne sformułowane w ten sposób, tj. opisujące zachodzenie związku między
pewnymi zjawiskami / cechami zjawisk nazwiemy uogólnieniami empirycznymi. Mówią
one, na podstawie wielu różnych obserwacji, że wszystkie zaobserwowane zjawiska / obiekty
obserwacji, posiadające cechę „P” mają zarazem cechę „Q” (jeśli x jest wodą - posiada cechę
„P”, to, jeśli nastąpią odpowiednie warunki, przybierze cechę „Q” – zamarza). Nie mówi
jednak o wszystkich istniejących obiektach posiadających cechę „P” i „Q”. Z tego względu
nazwiemy to warunkowe zdanie ogólne hipotezą, a więc zdaniem ogólnym przyjętym przez
badaczy jakby „na próbę”.
Pojawia się w tym miejscu pytanie: kiedy zdanie ogólne może być uznane za prawo nauki ?
Czy każde zdanie ogólne jest prawem? Kiedy hipoteza staje się prawem, w oparciu o które
wyjaśniamy w nauce?

Porównajmy dwa zdania ogólne:

a.

Każdy siedzący w tej sali jest studentem WSB / Wszystkie jabłka w koszu są
zgniłe.

b.

Woda w temperaturze 0

0

C zamarza.

Zarówno przykłady z „a”, jak i z „b” są zdaniami ogólnymi, ale różnią się od siebie w sposób
zasadniczy. O ile bowiem w przypadku „a” związek między „P” a „Q” jest przypadkowy, tj.
nie trzeba być studentem WSB, by siedzieć w tej sali (mimo że jest to zdanie
najprawdopodobniej prawdziwe ), tak samo jak związek między byciem „zdrowym” jabłkiem
i znajdowaniem się w koszu. Co oznacza, że zgniłe jabłka mogą znajdować się w skrzyni, na
drzewie, itp., a i w koszu mogą być zdrowe jabłka.
Nie można tego powiedzieć o zdaniach z „b”. Woda zamarza, przy odpowiednich warunkach,
zawsze. Tak więc między „P” a „Q” w przypadku „b” zachodzi coś więcej niż przypadkowe
współwystępowanie, zachodzi związek konieczny. Takie zdanie nazywamy ściśle ogólnym,
gdyż stwierdza bezwyjątkowe zachodzenie związku między zjawiskami.
Aby zdanie ogólne, stwierdzające zachodzenie związku koniecznego między zjawiskami
mogło być prawem nauki musi być potwierdzone (albo obalone) w innych warunkach niż,
dla których zostało sformułowane. Wtedy to zdanie przyjęte „na próbę” (czyli hipotezę)
uznajemy za prawo nauki .

Definicja: W.B. – s. 39

Nieco inna sytuacja zachodzi w przypadku zdań ogólnych formułowanych w ekonomii, np.
Gdy inflacja rośnie, zmniejsza się poziom bezrobocia
Jest to zdanie ogólne, noszące miano „Krzywej Philipsa”, gdyż odnosi się do bardzo wielu
gospodarek co najmniej od lat 50. XX wieku, stwierdza prawie bezwyjątkowy związek, a
jednak nie spełnia waloru ścisłej ogólności, bowiem:

a.

odnosi się tylko go gospodarek rynkowych,

b.

obejmuje tylko gospodarki współczesne

Tego typu zdania ogólne, które w niektórych naukach (np. w ekonomii) pełnią rolę prawa
nazwiemy generalizacjami historycznymi, bowiem opisują pewien stały związek między
obserwowanymi zjawiskami, ale występujący tylko w określonym czasie i miejscu (tu:
gospodarki rynkowe w II. poł. XX wieku / ewentualnie tylko w krótkim okresie).

6

Podsumowując:
Zdania ogólne, opisujące współwystępowanie zjawisk (pomijamy zdania ogólne formułowane
w życiu codziennym) oparte na wnioskowaniu indukcyjnym nazwiemy generalizacjami
(uogólnieniami) empirycznymi i jako takie są hipotezami. Hipotezy wymagają potwierdzenia
/ bądź prób obalenia, i mogą stać się prawem nauki (jeśli są zdaniami ściśle ogólnymi), bądź
generalizacjami historycznymi. W związku z tym, że w ekonomii głównie formułuje się tego
typu zdania ogólne, nazwiemy je prawami ekonomii a dla ekonomistów są to prawa nauki.

OBSERWACJA

GENERALIZACJA (UOGÓLNIENIE) EMPIRYCZNE – HIPOTEZA

potwierdzenie

ZDANIE ŚCIŚLE OGÓLNE

GENERALIZACJA HISTORYCZNA

Celem wyjaśniania jest odpowiedź na pytanie o przyczynę zjawiska. Odpowiedź ta opiera się
na wskazaniu zdania ogólnego, z którego wynika zdanie opisujące zjawisko wyjaśniane. Z
tego wniosek, że zdanie ogólne powinno opisywać związek przyczynowo-skutkowy.
Nie wchodząc głębiej w trudną problematykę przyczynowości możemy wskazać na dwa jej
rodzaje.
Gdy wyjaśnialiśmy, że czysta woda zamarza w temperaturze 0

0

C , to wskazywaliśmy, że jeśli

tylko temperatura wyniesie 0

0

C, to woda zmieni stan skupienia. Wskazywaliśmy zatem, że

jeśli w czasie T

0

temperatura wyniesie 0

0

C, to w czasie T

1

woda zamarznie, i ponadto, że

niemożliwe jest, aby temperatura spadła, a woda nie zamarzła. Czyli:
zjawisko „P” wywołuje (jest przyczyną) zjawiska „Q” wtedy, gdy:

a.

„P” jest wcześniejsze niż „Q”

b.

jest wykluczone, że „Q” i „

∼

P” („P” i

∼

„Q”)

W ten sposób sformułowaliśmy warunki konieczne i wystarczające wystąpienia „Q”.
Np. warunkiem koniecznym i wystarczającym zaspokojenia głodu jest zjedzenie
czegokolwiek.
Trudno natomiast wskazać na warunki konieczne i wystarczające w drugim przykładzie, nie
ma bowiem bezpośrednich przyczyn wywołujących taką zależność między inflacją i
bezrobociem (bowiem zależy to od stanu rynku pracy – elastyczny, bądź regulowany, pozycji
związków zawodowych, skłonności przedsiębiorców do zatrudniania, itd.). Dlatego w tym
przypadku mówimy o wystąpieniu warunków koniecznych, ale niewystarczjących. ( np.
warunkiem koniecznym, by wygrać w Toto - Lotka jest skreślenie kuponu, nie jest to jednak
warunek wystarczający). Inaczej mówiąc, musi nastąpić splot okoliczności, aby zjawisko
zaszło. Czyli:

Zjawiska „P” i „Z” wywołują „Q” wtedy, gdy:

a.

„P” i „Z” są wcześniejsze niż „Q”

b.

jest wykluczone, że „Q” i „Z” oraz „

∼

P” („Q” i „P” oraz „

∼

Z”)

Przykład:
gdy szukamy odpowiedzi na pytanie o przyczyny upadku przedsiębiorstwa, nie jesteśmy w
stanie wskazać warunków wystarczających, gdyż mamy tu do czynienia z całym splotem
czynników. Odpowiedź mogłaby wskazywać np. na istniejące zadłużenie, które pojawiło się
po zaciągnięciu kredytu, którego nie mogło spłacić, więc pojawiły się odsetki, które pogłębiły

7

zadłużenie. Na to może nałożyć się trudność w sprzedaży produkcji i trudność w płatnościach
dla kontrahentów, itd.

Uwaga:
Pojęcie konieczności nie ma tu znaczenia absolutnego, tj. np. że musi pojawić się zadłużenie,
by przedsiębiorstwo upadło, ale skoro już się pojawiło, to uruchomiło szereg okoliczności,
które łącznie doprowadziły do upadku. W tym sensie jest konieczny (bo uruchomił szereg
czynników) ale niewystarczający (bo musiały pojawić się jeszcze inne).

Wyjaśnianie oparte na zadaniu ogólnym (prawie) przyczynowym w węższym znaczeniu
nazwiemy wyjaśnianiem przyczynowo-skutkowym, natomiast wyjaśnianie wskazujące
warunki konieczne, ale niewystarczające nazywamy wyjaśnianiem genetycznym
(przykład: W.B. s. 17-18).
Podsumowując, wskażmy na kolejny przykład procedury wyjaśniania. Posłuży on nam do
wskazania dalszych warunków, jakie musi spełnić zdanie ogólne, by mogło być prawem
nauki, a więc, by wyjaśnianie miało charakter naukowy.

Kolejny raz przykład : F.Neal & R.Shone, s. 20-24
Tak sformułowane wyjaśnienie nie pozwoli odpowiedzieć na pytanie dlaczego woda nie
zamarzła, a więc nie jest wystarczająco ogólne, nie obejmuje bowiem przypadku, gdy przy
prawdziwości zdania ogólnego (prawa), nie zachodzi wynikanie, tj. jest fałszywe zdanie
„woda zamarza w temp. 0

o

C”.

Kolejny przykład będzie wnioskowaniem wyraźnie formułującym warunki, które muszą być
spełnione, aby obserwowane zjawisko zaszło. Z tego względu będzie bliższe wyjaśnianiu
naukowemu.
Zaobserwowałem, że woda w stawie ostatniej nocy zamarzła (a). Szukam odpowiedzi
(dlaczego?) (b). Wskazuję poprzednik okresu warunkowego „Czysta woda zamarza w
temperaturze 0

o

C ” (c). Potwierdzam prawdziwość mojej przesłanki „Temperatura powietrza

wyniosła – 3

o

C” oraz „Woda w stawie nie zawierała żadnych związków chemicznych, np.

NACL” (d). Wyjaśniam odwołując się do prawdziwości przesłanek / wiedzy „ Jeśli woda jest
czysta to zamarza w temperaturze 0

o

c i temperatura wyniosła – 3

o

c oraz woda nie zawierała

ż

adnych domieszek związków chemicznych, więc woda zamarzła” (e). I następnie wyrażam

explicite przekonanie o przyczynie zamarznięcie wody (f).
Poprzednik musiał, oprócz prawa fizyki i zdania spostrzeżeniowego zawierać dodatkowe
warunki, które musiały być spełnione, aby prawo zadziałało (brak domieszek chemicznych).
Każde wyjaśnianie naukowe opatrzone jest warunkami, które muszą być spełnione, aby
wyjaśniane zjawisko zaszło.

Przykład: W.B. - s. 25

Mimo iż schemat wyjaśniania spełnia wymóg postawiony wyjaśnieniom naukowym, trudno
jednak je za takie uznać. W szczególności trzeba mieć zastrzeżenia do precyzyjności
zależności sformułowanym w zdaniu ogólnym „Jeśli przedmiot jest lekki, to pływa” (co to
znaczy „lekki”? - statki też nie toną, albo nawet lekki niekiedy tonie – wciągnięty w wir
rzeczny). Tak sformułowane wyjaśniania nie jest precyzyjne w dwojaki sposób:

a.

nie podaje precyzyjnie dodatkowych warunków, które powinny być spełnione, by
wyjaśnić dane zjawisko (by ono zaszło) ,

b.

nie podaje precyzyjnie warunków wystarczających

Tak wyjaśnienie „dlaczego korek nie tonie” powinno oprzeć się na prawie Archimedesa i
wskazaniu warunków niezbędnych:

8

Twierdzenie: W.B. - s. 25 i pełna postać wyjaśniania: W.B. – s.26

W przedstawionym wyjaśnianiu zastąpiono określenie „lekki” precyzyjniejszym określeniem
„ciało o gęstości niewiększej od gęstości płynu” – warunki wystarczające, wskazano, że nie
będzie tonąć jeśli nie będą oddziaływać inne siły. Ponadto pozwala ono wyjaśnić fakt
utrzymywania się obiektów na powierzchni innych płynów, jest zatem ogólniejsze, obejmuje
większą klasę zjawisk, niż tylko utrzymywanie się na powierzchni wody.

Podsumowując: wyjaśnianie naukowe (prawo nauki) musi:

a.

opierać się na precyzyjnie formułowanych warunkach niezbędnych i
wystarczających zajścia danego zjawiska,

b.

ogólne

Wyjaśnianie,

które

tych

warunków

nie

spełnia

nazwiemy

wyjaśnianiem

zdroworozsądkowych, zdanie ogólne, które nie spełnia tych warunków nazwiemy tezą
zdroworozsądkową.
Przykładem tezy zdroworozsądkowej jest prawidłowość:
„[w prowadzonej w ostatnich kilku latach polityce pieniężnej - dop. P.D.] ...
podwyżkom stopy funduszy federalnych, towarzyszyły wzrosty stóp
długoterminowych.”
co można zapisać w postaci :
Jeśli rosną podstawowe stopy procentowe banku centralnego, to prowadzi to do
wzrostu stóp procentowych obligacji długoterminowych.
Jest to teza zdroworozsądkowa, gdyż:

a.

nie wskazano warunków, które musiałyby wystąpić, aby dane zjawisko wystąpiło (np.
stałość oczekiwań inflacyjnych, niska dynamika PKB – spadek akcji, albo wyższe
oczekiwania inflacyjne, wyższa premia za ryzyko, wyższa rentowność, albo wysoka
dynamika PKB, wzrost popytu na akcje, spadek cen obligacji, wyższa ich rentowność)
– sięgnąć do Filara w: Zbić z tropu. Rzeczpospolita, 23-24 lipca, 2005 r.

b.

odnosi się tylko do gospodarki USA, jest zatem zbyt mało ogólne.

Przykład wyjaśniania zdroworozsądkowego i próba jego „unaukowienia”.
Ekonomia m. in. poszukuje odpowiedzi na pytanie o przyczyny powstania „luki PKB”, czyli
różnicy między wartością produkcji wytwarzanej a tej, którą można by wytworzyć.
Formułując odpowiedź na to pytanie wskazuje się na pewną zależność o charakterze
zdroworozsądkowym:
Jeśli w kraju część ludzi zdolnych do pracy nie pracuje, to w kraju tym
wytwarza się mniej niż można by wytwarzać
Dlaczego to jest teza zdroworozsądkowa? Dlatego, że:

a.

brakuje warunku koniecznego i wystarczającego – jaka część: 1%, 3% czy może 8%?
i jakiej całości?

b.

Jest ponadto mało ogólne – czy odnosi się na przykład do gospodarek, które
wytwarzają więcej, niż można?

Próbą odpowiedzi na to pytanie jest tzw. prawo Okuna, które ma postać:
„Na każdy procent, o jaki stopa bezrobocia jest powyżej naturalnej stopy
bezrobocia, realny PKB jest niższy o 3 % poniżej potencjalnego PKB”.
Zwracam uwagę, że prawo to niekiedy formułowane jest w inny sposób:
„Na każde 2 % spadku PNB realnego w stosunku do PNB
potencjalnego, stopa bezrobocia wzrasta procentowo o
1 punkt procentowy”.
Co dodatkowo pokazuje, że teza zdroworozsądkowa nie precyzuje „kierunku” zależności a
także nie mówi o wielkości tego związku między PNB a bezrobociem.

9

Spróbujmy to sprecyzować:

Jeśli w kraju o gospodarce rynkowej
r - n = a , to l = 3a

gdzie: l – luka PNB (w % potencjalnego PNB),
n – naturalna stopa bezrobocia (w % zasobu siły roboczej)
r – rzeczywista stopa bezrobocia (w % zasobu siły roboczej)
a w zapisie formalnym prawo to brzmi:
(x) [(R(x)

∧

Q(x) = a)

→

(l(x) = 3a)]

gdzie: R(x) – „x” jest gospodarką rynkową
Q(x) – w „x” występuje różnica między rzeczywistą a naturalną stopą bezrobocia
L (x) – w „x” występuje luka PNB

Teza zdroworozsądkowa po odpowiednim doprecyzowaniu stała się prawem nauki (tzw.
prawem Okuna”), bowiem:

a.

precyzuje warunki niezbędne i wystarczające – rozróżnia bezrobocie rzeczywiste i
naturalne, a pojęcia te są w ekonomi precyzyjnie zdefiniowane, ponadto precyzuje
zależność między zjawiskami (czyli nie dowolna ilość bez pracy, ale tylko ci,
którzy nie pracują z powodów „koniunkturalnych).

b.

w zaproponowanym sformułowaniu jest ogólne, gdyż można go użyć do
wyjaśnienia tzw. „luki inflacyjnej”.

Czy spełnia pozostałe kryteria naukowości? Jak każde prawo ekonomii trudno wskazać na
ś

cisłą ogólność, bowiem odnosi się tylko go gospodarek rynkowych, a i parametr jest

zmienny.

Podsumowując: wyjaśnianie naukowe opiera się na zdaniach ogólnych (prawach nauki) oraz
innych zdaniach, które są sformułowane w postaci okresu warunkowego „Jeśli... to” , w
poprzedniku którego sformułowano warunki niezbędne i wystarczające zajścia zjawiska
opisanego w następniku okresu warunkowego, a ponadto jest ono wystarczające ogólne,
obejmujące wiele zjawisk danej klasy. Od takich wyjaśnień wymagaliśmy, aby prawdziwie
odpowiadały na pytanie „dlaczego zaszło zjawisko X?”.
W dojrzałej nauce, a za taką próbuje uchodzić ekonomia, wyjaśnienia niekiedy nie spełniają
warunku „prawdziwości” przesłanek, tj. nie można w żaden sposób tego udowodnić odnosząc
formułowane zdanie ogólne (prawo) do rzeczywistości (np. w przypadku założenia o
racjonalności). Mimo to takie wyjaśnienia traktowane są jako naukowe, gdyż pozwalają
skutecznie wyjaśniać zjawiska i prognozować ich przebieg. Nota bene – wywołuje to
niekończący się spór, nie tylko w ekonomii, na temat słuszności stanowiska, że przesłanki, w
tym prawa nie muszą być empirycznie potwierdzone. Zwolennicy tego podejścia odwołują się
do „prawa” logiki stanowiącego, iż z fałszywych przesłanek może wynikać prawdziwy
wniosek.- „Jeśli 0 to 1”. Zwolennikiem takiego podejścia jest m. in. M. Friedman, który
przytacza przykład skutecznego wyjaśnienia opartego na tym przekonaniu.
Załóżmy, że chcemy wyjaśnić różną gęstość liści na drzewie (dlaczego z różnych stron drzew
rosną różne ilości liści). Wyjaśniając powołuję się na hipotezę, że oto liście celowo tak rosną,
by mieć największy dostęp do światła słonecznego, które, jak wiadomo, jest im niezbędne. O
słuszności tej hipotezy świadczy doświadczenie, np. że liście rosną gęściej na południowej
stronie drzewa, niż na północnej; gdy drzewo rośnie na północnym stoku wzniesienia to z
kolei nie występuje, albo gdy południowa strona drzewa jest w cieciu. Wiemy jednak, że
liście nie podejmują „decyzji” co do tego, z jaką gęstością i po której stronie drzewa rosnąć,

10

zatem przesłanka, „prawo” nie jest prawdziwe. Pozwala jednak „wyjaśnić” oczywiste fakty,
ż

e na południowej stronie drzewa liście rosną gęściej. Pozwala przewidzieć, że tak będzie i co

będzie zgodne z rzeczywistością. Nie stwierdza, że liście „decydują”, ale że zachowują się
tak, jakby decydowały.

Na koniec przeanalizujmy przykład wyjaśniania stosowanego w ekonomii, które spełnia
cechy wyjaśniania naukowego, tj. oparte jest na prawie, w przesłankach formułowane są
warunki konieczne i niezbędne, a ponadto nie są one wprost prawdziwe, tj. nie można ich
odnieść do rzeczywistości, a mimo to pozwalają wyjaśnić badane zjawisko. Wyjaśnianie to
nosi miano idealizacji i stopniowej konkretyzacji.

Czym jest idealizacja?
Jeśli zapytamy, dlaczego ciała spadają na ziemię , to odpowiemy, że działają na nie różne siły
- ciężar, kształt, inne siły oddziałujące na to ciało. Z fizyki pamiętamy, że tylko niektóry z
czynników są najważniejsze, pewne zaś jedynie korygują tę prędkość (np.. kształt ciała –
inaczej opada kartka papieru, inaczej kartka zwinięta w kulkę).
Formułując więc prawo i wyjaśniając zjawisko spadania ciał na ziemię wskazuje się na
główne czynniki, zakładając, że pewne nie działają. Przyjmijmy, że wskazuje na dwa:
c – ciężar ciała i R - opór ośrodka. Zatem siła F

s

jaka działa na ciało swobodnie spadające

zależy od jego ciężaru i od oporu powietrza. W wyniku eksperymentów badacz ustala, że
głównym czynnikiem jest ciężar ciała, natomiast opór powietrza jedynie koryguje jego
działanie. Tak więc formułuje okres warunkowy, prawo:
Jeśli R=0, to F

s

= f

1

(c)

Jest ono nieprawdziwe, gdyż siła działająca na każdy empiryczny przedmiot zależy także od
jego ciężaru. Mimo to, tak sformułowane prawo pozwala wskazać z pewnym przybliżeniem
wartość siły działającej na badany obiekt. W dalszej kolejności uwzględnia wpływ oporu
powietrza:
Jeśli R

≠

0, to F

s

= f

0

(c; R)

I tak samo postępują ekonomiści. Przeanalizujmy prosty przykład, w którym szukamy
odpowiedzi od czego zależy cena dóbr. Wskazuje się, iż zależy od popytu (D) i podaży (S).
Są to jednak czynniki zmienne, których zmiany korygują cenę wyznaczoną przez inny
czynnik (jak w przypadku sił działających na ciało). Zatem czynnikiem głównym jest tu
wartość towaru – V. Prawo idealizacyjne, a więc tym razem niekiedy prawdziwe, będzie
zakładać, że czynniki uboczne – D i S nie działają:
Jeśli S-D=0, to P = f

1

(V)

(Uwagi jak powyżej). I następnie:
Jeśli S-D

≠

0, to P = f

0

(V; D; S)

Podsumujmy: wyjaśnienia w oparciu o metodę idealizacji i stopniowej konkretyzacji jest
wyjaśnianiem opartym na prawie idealizacyjnym, pomijającym wpływ mniej ważnych
czynników, które w kolejnych etapach wyjaśniania są uwzględnianie. Jest to przykład
wyjaśniania, w którym formułuje się warunki, które muszą być spełnione, aby dane zjawisko
zaszło. Oto jego schemat:

PRAWO NAUKI TO ZDANIE WARUNKOWE

1.

OGÓLNE O POSTACI

[P(x) Q(x)]

X

11

2.

ZDANIE ŚCIŚLE OGÓLNE

3.

POPRZEDNIK ZAWIERA WARUNKI WYSTARCZAJĄCE I KONIECZNE

[P(x)

∧∧∧∧

T (x)

∧∧∧∧

Z(x) Q(x)]

x

SPECYFIKA EKONOMII – S. Dow: Macroeconomic Thought – ss. 35-37
Ekonomia, jako nauka społeczna, różni się od nauk przyrodniczych nie tylko przedmiotem
badań. Właśnie ze względu na tę odmienność (człowiek/społeczeństwo/kultura/zmienność)
wyłaniają się kolejne różnice co do sposobu / metod gromadzenia wiedzy / informacji nt.
przedmiotu badań . Dotyczą one:

a. Źródła wiedzy – n. przyrodnicze opierają się na eksperymencie, a więc mogą

kontrolować przebieg zjawisk w różnych warunkach. Nawet gdy wyniki kolejnych badań
odbiegają od poprzednich, to zawsze istnieje możliwość powtórzenia eksperymentu w celu
wykrycia źródła odchylenia (temperatura., ciśnienie, czynnik przypadkowy). W ekonomii jest
to niemożliwe, gdyż nie można zaprojektować eksperymentu w celu np. sprawdzenia, jak
zmiana stawek VAT na papier wpłynie na funkcjonowanie rynku książek i czasopism, nie
mówiąc już o wpływie na gospodarkę drzewną. A nie jest to jedyny czynnik na nie
wpływający. Zjawiska gospodarcze nie są powtarzalne. Pozostaje obserwacja „na żywym
organizmie” gospodarki. To powoduje, że opis zjawisk gospodarczych i ich wyjaśnianie nie
może być precyzyjne, trudno obserwować prawidłowości i formułować prawa, a także
prognozować.

Należy jednak wspomnieć o eksperymentach podejmowanych w celu wyjaśniania, co

determinuje decyzje podmiotów – chodzi o zbadanie powodów, dla których podmioty
zachowują inaczej niż racjonalnie. Wskazuje się powody mające źródło w sferze „wiedzowo-
przekonaniowej” (np. złudzenie możliwości wpłynięcia na skutek czynności, mimo że
obiektywnie takiego związku nie ma – szansa wygrania w loterii wydaje się większa, gdy
wypełnia / losuje się losy osobiście, albo osoby optymistyczne mniej odpowiedzialnie
podejmują decyzje, gdyż uważają, że lepiej zrozumiały mechanizm,/ przyczyny zdarzenia, np.
gracze giełdowi, nadmiar informacji nie sprzyja trafności decyzji) , a także „socjologiczno-
społecznej” (np. podmioty mają skłonność do postępowania zgodnie z oczekiwaniami innych,
zachowywać się stadnie - efekty naśladownictwa).

b. Historyczny kontekst poznania – cechą naukowego badania rzeczywistości jest
wymóg sprawdzenia / potwierdzenia uzyskanych wyników badań w innych warunkach
(unikanie błędu „ad hoc”), np. badając związek między wielkością bezrobocia, inflacji i stóp
procentowych, co prowadzi do sformułowania „prawa ekonomii”, należy ten związek
potwierdzić bądź dla innej gospodarki bądź dla kolejnego okresu. Taka metoda
pozwoliłaby uznać zależność za trwale występująca („prawo nauki”). O ile jednak metoda ta
jest możliwa w n. przyrodniczych, o tyle w ekonomii jest to trudniejsze, ze względu na
zmienność warunków zachodzenia badanych związków (np. zmiana zakresu ingerencji
państwa – stopy podatkowe, koszty pracy, „skłonności”, itp., ale także gospodarki różnią się
między sobą – rozwiązania systemowe, „czynniki kulturowe”).

Z tego powodu twierdzenia ogólne ekonomii musza być warunkowane odniesieniem

warunków, w których były formułowane.

c. Celowość działań podmiotów – przedmiotem badań ekonomii jest człowiek /
społeczeństwo, działający celowo, posiadający wolną wolę. To oznacza z jednej strony, że

12

trakcie w eksperymentów zachowują się celowo, dostosowując się jakby do oczekiwań
eksperymentatora, stąd warunki eksperymentu nie oddają realnie warunków realnej
gospodarki, z drugiej zachowanie podmiotów jest uwarunkowane rozlicznymi czynnikami
(emocjonalne, racjonalne, naśladowcze, itp.), jest bardzo złożone, stąd nie sposób opisać i
wyjaśnić go w postaci jakiegoś aksjomatu / prawa, które by definiowało „człowieka
ekonomicznego”. Zadanie to, tj. sformułowania pewnych uniwersalnych reguł zachowania
podmiotów, jest dodatkowo utrudnione ludzką „kreatywnością”. Jeśli jednak ekonomia ma
spełnić kryteria naukowości, powinna formułować „prawa” opisujące i wyjaśniające ludzkie
zachowanie.

W tym miejscu należy na szereg ograniczeń możliwości sformułowania takich „praw” i
opartych na nich wyjaśnieniach. (S. Nowak: Metodologia badań społecznych – ss. 378 –
381) . Wyjaśnianie powinno wskazywać powody, dla których podmiot podjął taką a nie inną
czynność a ponadto powinno odwoływać się do pewnej „reguły” / prawa podejmowania
decyzji / takiego a nie innego zachowania.
Pytanie brzmi: czy takie wyjaśnianie jest wyjaśnianiem naukowym, tj. opartym na prawie i
prawach logiki ?
Odpowiedź jest negatywna, bowiem zdania wyjaśniające zachowanie podmiotów w oparciu o
taki schemat będą fałszywe (np. wyjaśniając dlaczego podmiot przeszedł przez ulicę na
czerwonym świetle, możemy powołać się na szereg różnych przyczyn – pośpiech, ucieczka,
daltonizm, itd.. Nie można jednak wskazać związku np. między pośpiechem a przekraczaniem
ulicy na czerwonym świetle, bowiem fałszywe jest zdanie ogólne: „Każdy podmiot, jeśli tylko
się spieszy, to przekroczy ulicę na czerwonym świetle”). Także w odniesieniu do wyjaśnień
zachowań gospodarczych nie można takich „praw” formułować, np. wyjaśniając dlaczego
przedsiębiorca, produkując dobro „X” zdecydował się na technologię „Z”, nie można oprzeć
się na ogólnej zależności między „dobrem X” a „technologią Z” (Zdanie „Zawsze ilekroć
produkowane jest dobro „X”, stosowana jest technologia „Z” jest fałszywe, i nie wynika z
niego ani że dobro „X” będzie produkowane przy pomocy technologii „Z”, ani że stosując
technologię „Z” będzie się produkować dobro „X”). Generalnie – zachowanie podmiotów
podlega działaniu tak wielu czynników (różnorodne cele i różnorodne sposoby ich osiągania),
ż

e nie sposób ich wyjaśniać zgodnie ze schematem nomologiczno-dedukcyjnym.

SPECYFIKA EKONOMII

1.

ŹRÓDŁO WIEDZY

2.

HISTORYCZNY KONTEKST POZNANIA

3.

CELOWOŚĆ DZIAŁAŃ PODMIOTÓW

4.

METODA POZNANIA DZIAŁAŃ LUDZI

TYPOLOGIA NAUK EKONOMICZNYCH – W. Balicki: Metodologia nauk
ekonomicznych. M. Friedman: The methodology of positive economics – ss. 189 - 199

Wypowiedzi na temat życia gospodarczego przybierają różną postać. Mogą być

ciągami zdań stwierdzającymi istnienie procesów i stanów gospodarczych (np. PKB wzrosło
od stycznia o 2%, inflacja w grudniu wynosiła 3 %), bądź wskazującymi na przyczyny je
wywołujące (np. poziom PKB zależy od dynamiki inwestycji, na tempo zmian cen wpływa
skłonność do konsumpcji, itp). Spotykamy też wypowiedzi, które nie odnoszą się wprost do
rzeczywistości gospodarczej (a na pewno inaczej, niż podane wyżej). Zamiast tego formułują
pewne oczekiwania wobec niej, raczej postulują pewne procesy i stany. Dlatego wyróżniamy
ekonomię pozytywną i ekonomię normatywną.

Ekonomia pozytywna:

13

a. Ekonomia opisu: można powiedzieć, że jest zbiorem odpowiedzi na pytanie: jak w

ż

yciu gospodarczym jest ? Wskazuje, niekiedy przy pomocy liczb (np. Roczniki

statystyczne), jak przebiega życie gospodarcze w danym okresie i miejscu (przykład z W.
Balickiego, s. 15).
Niekiedy stwierdza zachodzenie pewnego związku między zjawiskami (np.„ [W
prowadzonej w ostatnich kilku latach polityce pieniężnej - dop. P.D.] ... podwyżkom stopy
funduszy federalnych, towarzyszyły wzrosty stóp długoterminowych.”), niekiedy
precyzyjnie wskazuje na zachodzącą regularność między zjawiskami (np. Na każdy
procent, o jaki stopa bezrobocia jest powyżej naturalnej stopy bezrobocia, realny PKB jest
niższy o 3 % poniżej potencjalnego PKB”). Opisy te, wskazując na zachodzenie pewnej
regularności, przybrały postać tezy zdroworozsądkowej (przykład pierwszy) oraz prawa

Ekonomię opisu zawiera:

-

opisy czasoprzestrzenne

-

opisy regularności / prawidłowości

b. Ekonomia wyjaśniania: odpowiada na pytanie: dlaczego w życiu gospodarczym

jest tak, jak jest ? Są to wypowiedzi wskazujące na przyczyny zachodzenia opisanych
zjawisk (np. Zwiększony popyt na dobra konsumpcyjne wywołuje wzrost ich cen, zatem
ceny napojów chłodzących w mojej okolicy wzrosły w okresie od czerwca do sierpnia).
Wyjaśniając należy powołać się na prawo nauki.
Wypowiedzi zaliczane do ekonomii wyjaśniania różnią się sposobem formułowania
prawa i ich uzasadniania. Pewne wyjaśnienia oparte są na zdaniach ogólnych / prawach
/ hipotezach, których prawdziwość w danym momencie nie jest przesądzona, i nawet nie
musi w opinii zwolenników tego podejścia. Wystarczy, że można w oparciu o nie
wyjaśnić / przewidzieć zjawiska. Taką ekonomię nazwiemy ekonomią aksjomatyczną
(konieczne odróżnienia od ekonomii matematycznej).
Pewne inne wyjaśnienia opierają się na dobrze ugruntowanych / potwierdzonych
empirycznie zdaniach ogólnych / hipotezach / prawach. Taką ekonomię nazwiemy
ekonomią empiryczną, jako że skuteczność wyjaśniania / przewidywania uzależnia od
prawdziwości przesłanek / praw / zdań ogólnych.

Ekonomia normatywna:
Ekonomia normatywna jest ściśle związana z ekonomią opisu, bowiem w oparciu o
zaobserwowane fakty (prawidłowości) formułuje / postuluje pewne określone kroki w celu
osiągnięcia określonych skutków (np. polityka gospodarcza państwa opiera się na teorii
finansów, makroekonomii).

a. Ekonomia postulatu: to wypowiedzi wskazujące jak życiu gospodarczym być

powinno ? Należy jednak wskazać tu dwa wątki – moralistykę gospodarczą, która w oparciu
o przekonanie, co dobre, a co złe dla człowieka wskazuje / postuluje pewne rozwiązania. Jest
charakterystyczna dla politykujących ekonomistów / polityków. Ich wypowiedzi nie są oparte
na modelach ekonomicznych.

b. Inżynieria gospodarcza: to drugi wątek ekonomii postulatu. W oparciu o

sprawdzoną wiedzę ekonomiczną postuluje co należy zrobić, aby w życiu gospodarczym było
tak, jak być powinno?.

TYPY EKONOMII

1.

EKONOMIA OPISU: JAK W śYCIU GOSPODARCZYM JEST ?

14

2.

EKONOMIA WYJAŚNIANIA: DLACZEGO W śYCIU GOSPODARCZYM

JEST TAK, JAK JEST ?

3.

EKONOMIA POSTULATU: JAK śYCIU GOSPODARCZYM BYĆ POWINNO ?

4.

INśYNIERIA GOSPODARCZA: CO NALEśY ZROBIĆ, ABY W śYCIU

GOSPODARCZYM BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO?

TEZA ZDROWOROZSĄDKOWA

1.

DOTYCZY PODZBIORU OBIEKTÓW, ZJAWISK

2.

NIEPRECYZYJNIE FORMUŁUJE WARUNKI ZAJŚCIA ZJAWISKA

PRAWIDŁOWOŚĆ
PRAWO „NA KAśDY PROCENT, O JAKI STOPA BEZROBOCIA JEST POWYśEJ
NATURALNEJ STOPY BEZROBOCIA, REALNY PKB JEST NIśSZY O 3 % PONIśEJ
POTENCJALNEGO PKB”.
Cyt. za: R. Hall, J. Taylor. Makroekonomia. Teoria, funkcjonowania i polityka. W-wa 1995r.

PRAWO OKUNA
„NA KAśDE 2 % SPADKU PNB REALNEGO W STOSUNKU DO PNB
POTENCJALNEGO, STOPA BEZROBOCIA WZRASTA PROCENTOWO O
1 PUNKT PROCENTOWY”.
Cyt. za: P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus. Ekonomia. Warszawa 1995 r.

PRAWIDŁOWOŚĆ TEZA ZDROWOROZSĄDKOWA
„[w prowadzonej w ostatnich kilku latach polityce pieniężnej - dop. P.D.] ...
PODWYśKOM STOPY FUNDUSZY FEDERALNYCH, TOWARZYSZYŁY WZROSTY
STÓP DŁUGOTERMINOWYCH.”
Cyt. za: Prof. Dariusz Filar. Zbić z tropu. Rzeczpospolita, 23-24 lipca, 2005 r.


JEŚLI ROSNĄ PODSTAWOWE STOPY PROCENTOWE BANKU CENTRALNEGO,
TO WZRASTAJĄ STOPY PROCENTOWE OBLIGACJI DŁUGOTERMINOWYCH.

PROCEDURA IDEALIZACJI I STOPNIOWEJ KONKRETYZACJI

1.

STRUKTURA ESENCJALNA CZYNNIKA „F”

S

Z

F

: (k) H,

(k-1) H, p

k

...............................

(1) H, p

k

,....., p

2

(0) H, p

k,

....., p

2

, p

1

2.

STRUKTURA NOMOLOGICZNA CZYNNIKA „F”

N

Z

F

: (k) f

k

(k-1) f

k

, f

k-1

15

............................

(1) f

k

, f

k-1

,...., f

1

(0)

f

k

, f

k-1

,....., f

1

, f

0

PROCEDURA IDEALIZACJI I STOPNIOWEJ KONKRETYZACJI

3.

PRAWO IDEALIZACYJNE

(k) U(x)

∧∧∧∧

p

1

= 0

∧∧∧∧

, ...,

∧∧∧∧

p

k

= 0

→

→

→

→

F(x) = f

k

(H(x))

4.

PROCEDURA KONKRETYZACJI

(k-1) U(x)

∧∧∧∧

p

1

= 0

∧∧∧∧

, ...,

∧∧∧∧

p

k

≠≠≠≠

0

→

→

→

→

F(x) = u(f

k

(H(x)), v(p

k

(x))) = f

k-1

(H(x), p

k

(x))

...................................................................................
(0) U(x)

∧∧∧∧

p

1

≠≠≠≠

0

∧∧∧∧

, ...,

∧∧∧∧

p

k

≠≠≠≠

0

→

→

→

→

F(x) = f

0

(H(x), p

k

(x),...., p

0

(x))

WYJAŚNIANIE IDEALIZACYJNE

WYJAŚNIĆ TO WSKAZAĆ, JAK CZYNNIK BADANY ZALEśY OD JEGO
NAJISTOTNIEJCZEJ (GŁÓWNEJ) DETERMINANTY I W JAKI SPOSÓB CZYNNIKI
UBOCZNE TĘ ZALEśNOŚĆ MODYFIKUJĄ.

INTERPRETACJA HUMANISTYCZNA

1.

REKONSTRUKCJA CELU CZYNNOŚCI

2.

REKONSTRUKCJA WIEDZY PODMIOTU

INTERPRETACJA HUMANISTYCZNA
(Z

1

)

Jeśli podmiot ma podjąć w danym momencie jedną z czynności C

1

,..C

n

które wg jego wiedzy się wykluczają i zarazem dopełniają i
prowadzą niezawodnie do rezultatów S

1

,...,S

m

, i rezultaty są uporządko- Explanans

wane ze względu na jego preferencje, to podmiot podejmie czynność
prowadzącą do rezultatu najbardziej preferowanego.

(Z

2

)

Podmiot najbardziej preferuje S

2

(Z

3

)

Zgodnie z jego wiedzą rezultat ten można osiągnąć podejmując
czynność C

2

(Z

4

)

Podmiot podejmie czynność C

2

Explanandum

16

„Głównym celem działalności zarówno ugrupowań politycznych, jak i jednostek, jest ...
osiągnięcie stanowisk, które prowadzą do władzy lub bogactwa, ... co jest celem, dla
którego żadne ofiary nie są zbyt małe. Ponieważ wybór zależy od mas biedoty miejskiej,
należy już wcześnie pozyskać je sobie w zamian za wspaniałe igrzyska, podarunki, a
wreszcie przez otwarte przekupstwo.”
K. Kumaniecki: Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu

RACJONALNOŚĆ RZECZOWA
PODMIOT JEST RACJONALNY JEŚLI PODJĄŁ CZYNNOŚĆ / ZASTOSOWAŁ
ŚRODKI, KTÓRE DOPROWADZIŁY GO REALIZACJI ZAŁOśONEGO CELU.

RACJONALNOŚĆ METODOLOGICZNA
PODMIOT JEST RACJONALNY JEŚLI PODJĄŁ CZYNNOŚĆ / ZASTOSOWAŁ
ŚRODKI, KTÓRE ZGODNIE Z JEGO WIEDZĄ PROWADZĄ DO CELU.


5.1.2. WYJAŚNIANIE DZIAŁAŃ LUDZKICH – W. Balicki: Wykłady z metodologii
nauk ekonomicznych; J. Kmita: Z metodologicznych problemów interpretacji
humanistycznej; K. Szarzec: Racjonalny podmiot gospodarczy.

1. Wyjaśnianie naukowe polegało na wskazaniu przyczyn zajścia danego zjawiska. Specyfiką
nauk społecznych / ekonomicznych jest wyjaśnianie działań / zachowań ludzkich, z czym
wiążą się określone trudności (tu: przypomnienie z poprzednich wykładów, przykład z W.
Balickiego: s. 44)

Wynikają one z faktu, że:
a.

dana, obserwowana i wyjaśniana czynność może prowadzić do wielu rezultatów

(np. wyjaśnienie dlaczego Jan wyłączył światło w sali powinno doprowadzić do wskazania
celu, który mu przyświecał, a którym może być: zrobienie nastroju, dla żartu, dania
sygnału do podjęcia innej czynności).

→

R

1

C

1

→

R

2

→

R

3

b.Ponadto, wyjaśniając poprzez odwołanie się do wskazanego celu, zakładamy, że to

właśnie obserwowaną czynność podjął podmiot w danym celu, chociaż może być
osiągnięty jeszcze w inny sposób (np. przyjmując, że celem było zrobienie nastroju,
przesądzam, że to ta i tylko ta czynność prowadzi do takiego efektu)

C

1

→

C

2

→

R

1

C

3

→

Generalnie: zdanie ogólne, które miałoby wiązać czynność – „skutek” z rezultatem / celem
„przyczyną”, byłoby zawsze fałszywe, a więc nie nadawałoby się na prawo, w oparciu o które
można wyjaśnić konkretną czynność, bowiem nie wskazuje warunków koniecznych i
wystarczających jej podjęcia. Wyjaśnianie z W.B. wskazuje „chęć” podjęcia konkretnej
czynności przez konkretnego człowieka, co nie spełnia wymogów naukowości.

Dlatego dla zachowania warunków wyjaśniania nomologiczno-dedukcyjnego

(dedukcja w oparciu o prawo / zdanie ogólne) każdą konkretną, wyjaśnianą czynność traktuje

17

się jako czynność racjonalną / podmioty są racjonalne, a wyjaśnianie nosi miano
„Interpretacji humanistycznej”.

2. Koncepcje racjonalności - racjonalizacja zachowań podmiotów ma stosunkowo niedługą
tradycję (XVIII w.). Interesuje nas koncepcja racjonalności instrumentalnej (praktycznej,
prakseologicznej) stanowiąca, iż racjonalny jest ten, kto dla realizacji danego celu wybiera w
oparciu o swoją wiedzę najlepsze środki. Nie oceniamy zatem racjonalności celu, a
odpowiedniość środka użytego do jego realizacji (np. wyjaśniając działalność
przedsiębiorstwa „X” w gospodarce rynkowej, nie pytamy o celowość tej działalności, czy
założony poziom zysku jest racjonalny. Zastanawiamy się jedynie, czy zasadne było obniżanie
kosztów (np. zwalnianie pracowników, szukanie nowych technologii, czy też szukanie nowych
rynków w celu zwiększenia sprzedaży).

W myśl tego rozumienia racjonalności to, czy podmiot jest racjonalny zależy od tego, czy
zastosował środki zgodnie ze swoją wiedzą bądź od tego, czy założony cel zrealizował. W
pierwszym przypadku powiemy, że podmiot jest racjonalny metodologicznie, bo właściwie,
zgodnie ze swoją wiedzą dobrał środki do realizacji założonego celu, niezależnie , czy środki
i wiedza były najlepsze z punktu widzenia obiektywnego stanu wiedzy, obiektywnego stanu
rzeczy (np. racjonalny wg koncepcji będzie podmiot, który podjął decyzję o dostarczania
piasku z Pustyni Błędowskiej do przedsiębiorstw zlokalizowanych w Sudanie w celu jego
sprzedaży, jeśli tylko uznał, że najtaniej może to zrobić drogą morską).

W przypadku drugim podmiot będzie racjonalny, jeśli udało mu się cel zaplanowany
zrealizować (niezależnie od „obiektywnej” jego racjonalności – np. udało się przedsiębiorcy
z pierwszego przykładu sprzedać sprowadzony piasek ). Uznamy wtedy, że jest on racjonalny
rzeczowo, co możemy utożsamić ze skutecznością. Inny przykład: zaplanowana podróż –
racjonalność metodologiczna , która nie doszła do skutku z przyczyn niezależnych –
nieracjonalność rzeczowa.

3. Interpretacja humanistyczna – jest wyjaśnianiem czynności podmiotów, które spełnia
kryterium naukowości: jest wyjaśnianiem nomologiczno-dedukcyjnym, czyli opartym na
prawie / zdaniu ogólnym i przebiegającym zgodnie z prawami logiki.

Przykład z Kmity.s.?
Przywołajmy przykład ze str. 44. Stwierdziliśmy wyżej, że wyjaśnienie konkretnej czynności,
odwołujące się do woli wykonującego czynność, nie spełnia wymogów naukowości, gdyż
powinno ono odnosić się do praw. Mówiliśmy też, że zdanie ogólne / prawo wiążące cel z
czynnością, nie jest prawdziwe. Dlatego wyjaśnienie z przykładu na str.44 powinno
przebiegać inaczej.
Stwierdziliśmy, że podmiot podjął czynność C

2,

uznaliśmy, że chce osiągnąć cel S

2

i w jego

ocenie / zgodni z jego wiedzą, doprowadzi go do pożądanego celu S

2

. Wskazaliśmy, że skoro

chciał S

2

to zgodnie z jego wiedzą, powinien podjąć C

2

. Z tych zdań: stwierdzających, że

podmiot uznał C

2

jako najlepszy sposób na osiągnięcie S

2

oraz założenia / zasady

racjonalności wynika zdanie opisujące wykonywaną czynność.

Wyjaśnianie to odwoływało się do pewnego zdania ogólnego nazwanego zasadą / założeniem
o racjonalności, pełniącego funkcję prawa, do wiedzy podmiotu oraz jego preferencji. I
przebiegało wg schematu:
(Z

1

)

Jeśli podmiot ma podjąć w danym momencie jedną z czynności C

1

,..C

n

które wg jego

wiedzy się wykluczają i zarazem dopełniają i prowadzą niezawodnie do rezultatów S

1

,...,S

m

, i

18

rezultaty są uporządkowane ze względu na jego preferencje, to podmiot podejmie czynność
prowadzącą do rezultatu najbardziej preferowanego.

(Z

2

)

Podmiot najbardziej preferuje S

2

(Z

3

)

Zgodnie z jego wiedzą rezultat ten można osiągnąć podejmując
czynność C

2

(Z

4

)

Podmiot podejmie czynność C

2

Zdania (Z

1

– Z

3

) to explanans, zdanie (Z

4

) to explanandum

Wyjaśnianie w oparciu o tak sformułowane prawo umożliwia dedukcję zdania opisującego
czynność badaną, poprzez „ominięcie” problemu wiązania czynności z celem i wskazanie,
ż

e każdy racjonalny podmiot podejmuje decyzje w oparciu o wiedzę i preferencje.

Założenie o racjonalności zakłada, że dana, wyjaśniana czynność prowadzi do jednego
rezultatu, choć z drugiej strony może on być wynikiem różnych czynności. Ponadto, że
podmiot musi podjąć czynność i tylko jedną i że jego preferencje się nie zmieniają. Jest to
więc wyjaśnianie subiektywne, gdyż opiera się na wskazaniu, że wyjaśniana czynność jest
najlepszą z możliwych w oparciu o wiedzę podmiotu, jest też formalne, gdyż nie ocenia celu
podmiotu. Ocenia celowość czynności z punktu widzenia wiedzy podmiotu, nie zaś jej cel.
Warto zwrócić uwagę, że za racjonalne może być uznane działanie, nie będące w zgodzie z
rozumem, jeśli tylko będzie podjęte zgodnie z wiedzą i preferencjami podmiotu.

Zatem wyjaśnić w myśl IH to, zrekonstruować cel (np. rozjaśnienie pokoju - w pewnym
momencie ściemniło się, zatem prawdopodobne jest przypuszczenie, że podmiot czytając
potrzebował więcej światła) i zrekonstruować wiedzę podmiotu (np. prawdopodobne jest, że
podmiot w danych okolicznościach – „normalnie” wyglądający, wystarczająco cywilizowany,
w pokoju wyposażonym w elektryczność, uzna, że najlepiej będzie rozjaśnić pokój włączając
ś

wiatło).

Przykłady z W.B.: s. 52-53
Możliwe są tu pomyłki dotyczące zakładanego celu oraz rekonstruowanej wiedzy (np.
wyjaśniając dlaczego dyrektor przedsiębiorstwa zainwestował „wolne środki” w akcje firmy
„X”, która krótko potem upadła, możemy pomylić się wskazując, że chciał pomnożyć kapitał
przedsiębiorstwa, choć chciał ją dokapitalizować, gdyż jej właścicielem był brat, co okazało
się w trakcie żmudnego śledztwa, które doprowadziło do rekonstrukcji jego wiedzy, iż
właścicielem firmy „X” jest jego brat).
Należy odróżnić IH od wskazywania „naturalnych” sytuacji, jako przyczyn podejmowania
czynności, np. trudno uznać za IH wypowiedź: „Jan podniósł słuchawkę telefonu, ponieważ
dzwonił”, ponieważ jest to reakcja na bodziec, brak tu sytuacji decyzyjnej, trudno tu
mówić o wyjaśnianiu. W przypadku IH wyjaśniamy czynność odwołując się do sytuacji, w
której podmiot ma podjąć jedną z czynności dla realizacji danego / rekonstruowanego celu.

Status założenia o racjonalności – jest to zdanie ogólne (każdy podmiot, jeśli tylko.... to....),
choć nie jest generalizacją empiryczną, gdyż podmioty podejmują decyzje w oparciu o inne
kryteria niż wiedza (naśladownictwo, emocje, niepewność, itp.), oraz nie mają stabilnych
preferencji. Jest to zatem twierdzenie idealizacyjne, jakby definicja, opisująca typ idealny,
stwierdzająca, że podmioty spełniają cechy tu: że podejmują czynności w oparciu wiedzę,
preferencje, i tylko w oparciu o te kryteria, i niekiedy realne podmioty mogą ją spełniać.

19

Niekiedy jednak ekonomiści wyjaśniają czynności podmiotów, nie tylko zakładając ich
racjonalność, ale także typowość ich zachowań (np. wyjaśniają zachowanie/decyzje
konkretnego podmiotu – przedsiębiorstwa „X” lub Banku Rezerwy Federalnej, ale także
„przedsiębiorcy działającego w warunkach rynkowych”, „przedsiębiorcy socjalistycznego”
itp.) Odwołują się wtedy do pewnego typowego / charakterystycznego zachowania danego
podmiotu. Taki zabieg, polegający na wyjaśnianiu pewnych decyzji, jakby typowych dla
danej grupy podmiotów nazwiemy interpretacja humanistyczną typowych zachowań
gospodarczych. Przedmiotem takich wyjaśnień są typowe podmioty, które z wysokim
prawdopodobieństwem zachowują się / podejmują decyzje w podobny sposób. Taki zabieg
nazywamy stochastyczną generalizację zachowań. Można przyjąć, że sprowadza się do
uznania, iż obserwowane w pewnym zbiorze cechy, dodatkowo wzmocnione przekonaniem o
ich występowaniu u formułującego twierdzenie, charakteryzują całą populację. Można
powiedzieć, że jest to typ idealny w sensie M. Webera (SPRAWDZIĆ).
Ponadto tak zdefiniowana „typowość zachowań” uprawdopodobnia prawdziwość hipotezy /
przesłanek IH/ rekonstrukcji celu i wiedzy, np. rekonstruując wiedzę i cel wyjaśnianej
czynności podjętej przez dany podmiot (Bank Centralny, państwo, przedsiębiorców
startujących w przetargu), bowiem wskazuję, że najprawdopodobniej podjęli daną czynność,
bowiem przyświecał im taki to a taki cel i zgodnie z powszechnie akceptowaną wiedzą daną
czynność podjęli.

Zasada / założenie o racjonalności, jako twierdzenie idealizacyjne, odnoszące się do pewnego
idealnego podmiotu (typu idealnego), różni się od „typu idealnego” będącego „efektem”
stochastycznej generalizacji zachowań tym, że wskazuje na „rozum” jako jedyny czynnik
wpływający na decyzję / zachowanie podmiotów, przy czym ten ostatni wskazuje na
„powszechność” pewnych zachować / decyzji, co nie przesądza o podejmowaniu ich w
oparciu także o inne czynniki.
Te dwa podejścia nie wykluczają się jednak, może nawet jest tak, że dokonując generalizacji
zakładam, że opisywane podmioty są racjonalne.

[PRZYKŁADY WŁASNE „SGZ”]

ZASADA GOSPODARNOŚCI (OSKAR LANGE)

1.

ZASADA NAJWIĘKSZEGO EFEKTU

RACJONALNY JEST TEN, KTO MAKSYMALIZUJE CEL PRZY DANYM NAKŁADZIE

2.

ZASADA NAJMNIEJSZEGO NAKŁADU

RACJONALNY JEST TEN, KTO PRZY DANYM CELU MINIMALIZUJE NAKŁAD.

WYJAŚNIANIE CZYNNOŚCI -podsumowanie-

1.

BRAK PRAWIDŁOWOŚCI POLEGAJĄCEJ NA ZWIĄZKU MIĘDZY
PODEJMOWANĄ CZYNNOŚCIĄ A JEJ CELEM

2.

WYSTĘPUJE PRAWIDŁOWOŚĆ POLEGAJĄCA NA PODEJMOWANIU
CZYNNOŚCI PROWADZĄCYCH DO OKREŚLONEGO CELU NA
PODSTAWIE WIEDZY I PREFERENCJI

3.

RACJONALNOŚĆ METODOLOGICZNA

20

4.

WYJAŚNIANIE POLEGA NA REKONSTRUKCJI:

a.

wiedzy

b.

celu

5.

INTERPRETACJA HUMANISTYCZNA – WYJAŚNIANIE STANDARDOWE

OCZEKIWANIA ADAPTACYJNE

RACJONALNYCH PODMIOTÓW

1.

PODMIOTY MAKSYMALIZUJĄ ZYSK / UśYTECZNOŚĆ W WARUNKACH
NIEPEWNOŚCI

2.

PODMIOTY NIE POSIADAJĄ PEŁNEJ I PRAWDZIWEJ WIEDZY

3.

WIEDZA PODMIOTU JEST „OGRANICZONA” DO PRZESZŁOŚCI

4.

CHARAKTERYZUJĄ SIĘ TZW. „KRÓTKĄ PAMIĘCIĄ”.

5.

PODMIOTY NIE POPEŁNIAJĄ SYSTEMATYCZNYCH BŁĘDÓW

RACJONALNE OCZEKIWANIA

1.

PODMIOTY MAKS. ZYSK / UśYTECZNOŚĆ W WARUNKACH IEPEWNOŚCI

2.

PODMIOTY ZNAJĄ MODEL GOSPODARKI

3.

WYKORZYSTUJĄ WSZELKIE INFORMACJE DOTYCZĄCE GOSPODARKI

4.

NIE POPEŁNIAJĄ SYSTEMATYCZNYCH BŁĘDÓW

5.

BŁĘDY MAJĄ CHARAKTER PRZYPADKOWY

HIPOTEZA ŁĄCZNEJ PODAśY

1.

PODMIOTY PODEJMUJĄ DECYZJE OPTYMALNE W DANYCH
WARUNKACH RYNKOWYCH

2.

PODAś SIŁY ROBOCZEJ / PRODUKTU ZALEśY OD WZGLĘDNYCH CEN

NOWA SZKOŁA KLASYCZNA

1.

HIPOTEZA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ

2.

CIĄGŁOŚĆ OPRÓśNIANIA SIĘ RYNKÓW

3.

HIPOTEZA ŁĄCZNEJ PODAśY

NOWA SZKOŁA KEYNESOWSKA

1.

HIPOTEZA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ

2.

SZTYWNOŚĆ PŁAC I CEN

CIĄGŁOŚĆ OPRÓśNIANIA SIĘ RYNKÓW

1.GOSPODARKA JEST W STAŁEJ RÓWNOWADZE KRÓTKO – I

DŁUGOOKRESOWEJ.

2.RYNKI MAJĄ CHARAKTER AUKCYJNY.
3.CENY I PŁACE NA WSZYSTKICH RYNKACH SĄ GIĘTKIE.

MIKROPODSTAWY TEORII EKONOMICZNYCH

21

1.

ZAŁOśENIA DOTYCZĄCE ZACHOWAŃ/ DECYZJI PODMIOTÓW
GOSPODARCZYCH (ZAŁOśENIA BEHAWIORALNE).

2.

ZAŁOśENIA DOTYCZĄCE WARUNKÓW, W JAKICH PODMIOTY
PODEJMUJĄ DECYZJE GOSPODARCZE.