Metodologia badań geograficznych
Metodologia nauk ma 2 aspekty:
– pragmatyczny
- teoretyczny
w aspekcie pragmatycznym (wąska interpretacja) – metodologia - to nauka o metodach
działalności naukowej i stosowanych w nauce procedurach badawczych;
w aspekcie teoretycznym (szeroka interpretacja) – nauka o elementach i strukturze systemów
naukowych; wiedza dotycząca nie tylko samych metod badawczych ale również warunków
(psychicznych, społecznych czy technicznych) uzyskiwania i formułowania wiedzy, a
zwłaszcza cech, jakie powinna mieć wiedza, by zasługiwała na nazwę naukowej.

Ogólna metodologia (metodologia nauki), „omawia ona metody, które znajdują zastosowanie
w każdym myśleniu teoretycznym albo przynajmniej w znacznej części nauk. Ta i tylko ta
metodologia jest częścią logiki”
Metodologie specjalne (metodologia nauk) – w ramach poszczególnych nauk – metodologia
geografii, fizyki, biologii i inn.
Istnieje „hierarchia” metodologii -

Rodzaje wiedzy:
-Naukowa,
-Nienaukowa: chłopski rozum, ezoteryczna, hermetyczna, intuicyjna, instrumentalna,
irracjonalna, magiczna, metafizyczna, milcząca, mistyczna, paranaukowa, podświadoma,
pojęciowa, potoczna, praktyczna, pseudonaukowa, religijna, spekulatywna, zdroworozsądkowa,
wiedza „jak”, wiedza „że” etc…
-Pseudonauka – rodzaj nieakceptowanego przez środowisko naukowe zbioru twierdzeń, które
aspirują do miana nauki (w tym posługuje się językiem naukowym), lecz nie spełniają jej
podstawowych reguł i nie są oparte na metodologie naukowu.
Twierdzenia pseudonauki:
-nie są intersubiektywnie weryfikowalne;
-nie znajdują potwierdzenia w badaniach naukowych;
-nie znajdują potwierdzenia w faktzh empirycznych;
-często stoją w sprzeczności z teoriami sprawdzonymi naukowo
Oprócz pseudonauki wyróżnia się:
Paranaukę – naukę, która nie została dotąd zaakceptowana przez środowisko naukowe, ze
względu na brak przeprowadzonych rzetelnych badań dowodzących istnienia postulowanych
zjawisk.

Protonaukę - nowe dziedziny nauki, których wyniki nie są jeszcze powszechnie akceptowane z
powodu braku wystarczających dowodów empirycznych czy eksperymentalnych, ale których
dotychczasowe wyniki badań oparte są na znanej lub tworzonej i spójnej metodyce naukowej.
Czasami protonauka głosi hipotezy, które stoją w sprzeczności z teoriami naukowymi, lecz nie
domaga się ich uznania bez dowodu eksperymentalnego, a wręcz przeciwnie – koncentruje się
na poszukiwaniu ewksperytmentalnych dowodów.
Różnice między poznawaniem nienaukowym a poznawaniem naukowym

Poznawanie nienaukowe

- Jest poznawaniem okazjonalnym i niemetodycznym
- Odbywa się w warunkach nie sprzyjających otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy
- Jest powierzchowne – ograniczone do zewnętrznych objawów i cech rzeczy
- Jest bezinstrumentalne
- Jest dokonywane za pomocą potocznych pojęć
- Jego wyniki są kumulowane w naturalnej pamięci

Poznawanie naukowe

- Jest podporządkowane założonemu celowi i metodyczne
- Odbywa się w warunkach sprzyjających otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy
- Zmierza do wykrywania ukrytych i zarazem istotnych zjawisk i cech rzeczy
- Jest instrumentalne
- Jest dokonywane za pomocą precyzyjnych pojęć
- Jego wyniki są utrwalane w formie pisemnej
Główne współczesne stanowiska metodologiczne
Falsyfikacjonizm (Karl Popper)
-teorii nie można uznać za prawdziwą w wyniku wnioskowania indukcyjnego
-możemy uczyć się na błędach
-pierwszy etap to formułowanie teorii o charakterze hipotez tymczasowych
-drugi etap to rygorystyczne testowanie ukierunkowane nie na potwierdzenie ale falsyfikację
-odrzucenie hipotezy sfalsyfikowanej stanowi bodziec do dalszego rozwoju nauki
-hipoteza nie sfalsyfikowana ulega umocnieniu, im więcej pozytywnych testów, tym wyższy
poziom umocnienia
-falsyfikacjonizm wyrafinowany w przeciwieństwie do tzw. naiwnego: kryterium oceny teorii
stała się zdolność generowania tzw. nowych faktów, czyli przewidywania faktów, które nie
były wykorzystywane przy jej konstruowaniu
Koncepcja rewolucji naukowych (T. Kuhn)
-zgodnie z koncepcją rewolucji naukowych rozwój nauki można podzielić na okresy
normalnego rozwoju i okresy rewolucyjnych zmian
-w okresach normalnego rozwoju badania są prowadzone zgodnie z powszechnie
obowiązującym paradygmatem
-paradygmat obejmuje: podstawowy światopogląd, cechy dobrej teorii, teoretyczne ramy
analizowania problemów, techniki i narzędzia empirycznego testowania prognoz i hipotez
-narastanie wątpliwości co do podstawowych założeń dominującego paradygmatu prowadzi do
sytuacji kryzysowych, konstruowania hipotez na bazie założeń nie wynikających z
obowiązującego paradygmatu, czyli do zmian rewolucyjnych, których efektem jest odrzucenie
starego paradygmatu i przyjęcie nowego
-nie ma gwarancji, że nowy paradygmat jest lepszy od starego, decyduje wola większości

Koncepcja naukowych programów badawczych (I.Lakatos)
-próba wypełnienie luki między falsyfikacjonizmem a koncepcją rewolucji naukowych
-badacze uprawiają naukę nie niezależnie ale w ramach pewnych programów badawczych
-w każdym programie dwie grupy założeń i zaleceń

-pierwsza grupa stanowi tzw. twarde jądro (angl. - hard core); hipotezy składające się na twarde
jądro nie podlegają falsyfikacji tak długo, jak długo obowiązuje dany program
-druga grupa to tzw. pas ochronny (protective belt), który może podlega modyfikacji pod
wpływem pojawiania się faktów, które nie są możliwe do wyjaśnienia w ramach starych
hipotez
-programy badawcze - postępowe i podlegające degeneracji
-program jest postępowy gdy:
--każda nowa teoria jest w stanie wyjaśnić także „sukcesy” swej poprzedniczki (utrzymanie
testowalnych i nie odrzuconych hipotez poprzedniczki),
--każda nowa teoria ma więcej testowalnych hipotez czy prognoz niż poprzednia,
--dodatkowe hipotezy sformułowane w ramach nowej teorii znajdują potwierdzenie w testach
empirycznych
Instrumentalizm
Problem rozstrzygania o prawdziwości czy fałszywości hipotez (problem demarkacji) nie jest w
ogóle brany pod uwagę.
Jedynym celem teorii jest konstruowanie prognoz.
Jeśli prognozy okażą się trafne, czyli znajdą potwierdzenie w testach empirycznych, to
oznaczać to będzie tylko tyle, że teoria okazała się użytecznym instrumentem przy ich
formułowaniu (dość popularne w naukach ekonomicznych).
Anarchizm metodologiczny i „Przeciw metodzie” (P.K. Feyerabend)
Istota anarchizmu metodologicznego zamyka się w sformułowaniu wszystko wolno.
Feyerabend postulował, żeby z badań naukowych usunąć wszelkie ograniczenia
metodologiczne, co miało być najlepszą drogą prowadzącą do postępu nauki. Przekonanie, że
nauka rozwija się według stałych i powszechnych reguł zostaje uznane za nierealistyczne i
zgubne – szkodliwe dla samej nauki, bo czyniące ją mniej elastyczną a bardziej dogmatyczną.
W anarchizmie metodycznym Feyerabenda wyróżnić można trzy zasadnicze składowe: (1)
pluralizm, (2) równość, (3) regułę gustu
Metoda dedukcji i indukcji w naukach geograficznych

Cykl badań naukowych
Etapy i cykl badań naukowych
Proces badawczy ma dwa zasadnicze etapy:
1. tworzenie koncepcji badań (konceptualizacia)
2. działania związane z ich realizacją
- realizacja badań właściwych
- Synteza wyników i ich dyseminacja (prace naukowe, konfcerencje naukowe, wykłady i
tp)
Cykl badań naukowych

Określenie

problemu

badawczego

Podstawowe

hipotezy

Odrzucanie

hipotezy

Wybór metody

badawczej

Przeprowadzenie

doświadczenia

Wynik przeczy

hipotezie

Wynik potwierdza

hipotezę

Rozwiązanie

problemu

badawczego

Na etapie konceptualizacji musimy

:

-uzasadnić potrzeby badań;
-określić przedmiot i cel badań, czyli odpowiedzieć na pytanie o jakich obiektach i
zjawiskach chcemy formułować nasze twierdzenia;
-ustalić aparaturę pojęciową, przy użyciu której sformułujemy problem;
-postawić pytania badawcze;
-sformulować hipotezy badawcze;
-podjąć decyzje odnośnie terenu i materiału, na którym planujemy przeprowadzić badania;
-określić metody i narzędzia badawcze jakie chcemy i możemy zastosować;
-zaplanować czynności natury organizacyjno-ekonomicznej.

Kategorie przedmiotu i problematyki badań nie są synonimami.

Przedmiotem

są obiekty i zjawiska, na temat których będziemy formułowali nasze

twierdzenia.Przedmiotem badań geograficznych często jest teren lub komponednt środowiska
geograficznego (gleba, woda, rzezba i tp).

Problem lub problemy badawcze

to pytania, na które będziemy poszukiwali odpowiedzi w

trakcie naszych badań (np. czy zmiany klimatu Pomorza mają wplyw na procesy degradacji
czaty roślinnej?; czy zmniejszenie zwartości prohnicy w glebach wplywa na stepowienie
krajobrazu?)

Problemy psychologiczne i problemy badawcze

Problem w sensie psychologicznym

to stan umysłu, w którym poznający podmiot ma trudności

ze znalezieniem właściwego dla danej sytuacji rozwiązania (np. – czlowiek bardzo chce wypić
wódki, alie nie ma pieniędzy żeby jej kupić więc szuka innych możliwości aby jej dostać).

Problem naukowy (badawczy

) jest odzwierciedleniem braków w danej nauce. Może to być

brak odpowiedzi naukowych na pytania wynikające z aktualnego stanu wiedzy. Mogą to być
także błędy w odpowiedziach – pojęciach, opisach, wyjaśnieniach, teoriach naukowych. Często
oba braki występują jednocześnie
Aby dowolny problem zyskał status problemu naukowego (badawczego) powinien być
możliwy do rozstrzygnięcia przy obecnym stanie rozwoju nauki, ważnym z punktu widzenia
rozwoju wiedzy, a więc poszerzającym jej stan oraz nowym, czyli takim, który nie doczekał się
dotychczas jednoznacznego rozstrzygnięcia.
Przedmiot badań i problem badawczy (Formułowanie problemu badawczego)
-Źródłem inspiracji może być zarówno praktyka jak i literatura
-Jeśli problem jest związany z pewną sytuacją praktyczną należy sprawdzić czy nie został już
wcześniej zbadany i rozwiązany
-Problem badawczy powinien mieć walor nowości w jednym z kilku wymiarów:
--Dotyczy nowego pytania, którego nikt wcześniej nie zadał
--Był wcześniej badany, ale nie znaleziono satysfakcjonującego rozwiązania
--Badacz ma powody sądzić, że proponowane w literaturze rozwiązania są nieadekwatne do
aktualnego kontekstu w którym występuje problem
-Jego rozwiązanie powinno prowadzić do stworzenia nowej teorii, która wypełni luki
zidentyfikowane w literaturze przedmiotu, ważne jest również praktyczne znaczenie
wypracowanych rozwiązań
-Powinien być możliwy do zbadania przy założeniu ograniczeń metodologicznych oraz
zasobów jakimi dysponuje badacz
-Powinien być zbieżny z zainteresowaniami badacza oraz jego aktywnością zawodową
Kothari (2009) proponuje badaczom przejście kilku kroków ułatwiających zdefiniowanie
problemu badawczego:
1) wyrażenie ogólnego problemu, który jest obiektem zainteresowania badacza,
2) zrozumienie natury i źródła tego problemu,
3) przegląd istniejącej literatury na jego temat,
4) generowanie pomysłów na problem badawczy w toku dyskusji,
5) precyzyjne zdefiniowanie problemu badawczego
Pytania badawcze
Zdefiniowanie problemu badawczego nie wystarczy, by zaplanować i przeprowadzić dobre
badanie geograficzne. Kolejnym działaniem, jakie powinien podjąć każdy badacz jest
postawienie właściwych pytań badawczych.
Każdy problem badawczy zawiera wielu pytań, to znaczy że aby rozwiązać problem
musimy
-identyfikować jego pytania;
-odnależc odpowiedzi na tę pytania
Ze względu na strukturę logiczną zwykło się dzielić pytania na
-pytania rozstrzygnięcia,
-pytania dopełnienia.
Pytania rozstrzygnięcia rozpoczynają się od partykuły “czy”, po której następuje zdanie
oznajmujące (np. Czy ocieplienie klimatu w Polsce powoduje kserofityzacju krajobrazu? Czy
Roztoczański Park Narodowy został utworzony w 1974 roku?
Na tak sformułowane pytania wystarczy odpowiedzieć “tak” lub “nie” i jedna z tych
odpowiedzi będzie odpowiedzią prawdziwą.

Pytaniami dopełnienia – to wszystkie pozostałe pytania nie rozpoczynające się od partykuły
“czy”, ale od dlaczego, jak, jaki, ile, kiedy, gdzie ... (np. Dlaczego ocieplienie klimatu w
Polsce powoduje kserofityzacju krajobrazu? Gdzie znajduje się Roztoczański Park Narodowy?)
Hipotezy
Kiedy problem i pytania badawcze zostałi precyzyjnie sformułowane, kolejnym krokiem jest
sformułowanie hipotez badawczych, czyli przypuszczeń dotyczących związków pomiędzy
zmiennymi. Planowane badanie powinno służyć potwierdzeniu lub odrzuceniu tych
przypuszczeń.
Hipoteza to tyle co przypuszczenie naukowe wysunięte dla objaśnienia jakiegoś zjawiska
lub zespołu zjawisk. Hipoteza jest niekoniecznie prawdziwa i zarówno potwierdzenie
(zweryfikowanie) jak i obalenie (lub odrzucenie; sfalsyfikowanie) hipotezy, z punktu widzenia
wyników badania ma jednakową wartość. Coprawda często naukowca (a zwlaszcza młody)
uważa, że odrzucenie hipotezy jest porazką calego badania.
Przy sformulowaniu hipotezy zakładamy, że zależności zawarte w hipotezie można poddać
badaniu, które pozwoli sprawdzić czy wspomniane zależności występują. Hipotezę można
również uznać za przewidywany wynik badań.

Sformułowanie hipotez

– konieczna jest tu pewna suma wiedzy teoretycznej o badanych

zjawiskach, wiedza ta powinna być szczegółowa, zakres tej wiedzy można podzielić na dwie
grupy: - wiadomości o badanym terenie (typu demograficznego, ekonomicznego, itp.) oraz
znajomość badań i wyniku badań podobnych przeprowadzonych na innym terenie, -
wiadomości ogólne z zakresu wychowania, pedagogiki społecznej, elementów socjologii. Po
uzyskaniu odpowiedniej wiedzy można przystąpić do formułowania hipotez.
Problemy badawcze i hipotezy naukowe można budować na wiele sposobów. Najczęściej
tworzone są one w oparciu o krytyczną analizę literatury fachowej.
Dobra hipoteza naukowa powinna być:
-oryginalna i nowatorska; nie może być hipoteza banałem, a więc zawierać prawd
powszechnie znanych, nie wymagających sprawdzenia,
-możliwie ogólna i obejmująca wszelkie fakty i zjawiska jakich dotyczą,
-jasno sformułowana - oparta o jednoznacznie zdefiniowane terminy i nie zawierająca zdań
wzajemnie sprzecznych,
-empirycznie sprawdzalna na obecnym etapie rozwoju nauki, metody badań i narzędzia
badawcze.

wybór terenu
Tereny badań fizyczno-geograficznych
-Terytorialne jednostki administracyjne (wojewódstwa, gminy itp.);
-Baseny rzek
-Jednostki regionalizacji fizyczno-geograficznej;
-Tereny obszarów chronionych (parki narodowe, rezerwaty bisofery itp.)

określenie metod badawczych
Metody teoretyczne
-analiza, analogia, synteza, dedukcja, indukcja ...
Metody empiryczne
-pomiary, eksperymenty, symulacje, ankiety, wywiady, konsultacje, dyskusje ...
Etap realizacji
Etap realizacji badań obejmuje:
-fazę przeprowadzenia badań,
- przygotowanie uzyskanych materiałów do analizy (m.in. ich weryfikację, selekcję, kodowanie
etc.),
- opracowanie wyników pod względem ilościowym i jakościowym,
- przygotowanie tekstu publikacji (pracy).
Współczesna geografia a wymogi do jej metodologii
Co oznacza “wspolczesność” metodologii?
Świat i jego wymogi już inne, lecz my i dotychczas znajdujemy się w niewoli zeszłych pojęć o
nim i staramy sie wyjaśnić nową rzeczywistość na podstawie metodologji i konstrukcji
naukowe, które były opracowane nie dla niej.
Charakterystyczne cechy współczesnego naukowego obrazu świata
-Zasada komplementarności N. Bohra żeby opisać skomplikowany fenomen w całej jego
pełności, są potrzebne kilka jego interpretacji, nawet i niezgodnych między sobą.
-Zasada komplementarności byla sformułowanazasada przez Nilsa Bohra w 1928 i
dotyczyla fizyki rwantowej. Zgodnie z nią zjawiska mikroświata nie dają się w pełni opisać
terminami znanymi nam z makroświata, konieczne są wzajemnie uzupełniające się
(komplementarne) opisy, np. opis falowy i cząsteczkowy (t. zw. dualistyczna natura
promieniowania).
-Świat jest prawdopodobieński, przypadkowość i nieokreśloność - immanentne właściwości
realnego świata, a nie skutek naszych niedostatecznych wiedz o nim.

Rozwój deterninistyczny

Rozwój prawdopodobeński

-Skomplikowanie i różnorodność - atrybuty świata i jego fenomenów; to nie jest tylko duża
ilość elementów i związków, a ich zmienność, nieprzewidywalność, niemożliwość dokładnych
opisów i ocen.
- Zjawiska i ciała są powiązane w siecie, które rozwija się, a nie do struktur z oczywistym
składem elementów i związków między nimi. Świat jest rizoma, a nie strukturą.
- Na poziomie fundamentalnym wszystki granice w przyrodzie są warunkowe; liniowe
granice i dyskretność ciał-komórek jest warunkowa, przejścia między nimi są rozmyte

-

Wielowymiarowość przestrzeni: w granicach 3-ch wymiernej przestrzeni niemożliwie

zbudować teorię, która lączy wszystkie fizyczne współdziałania; przestrzeń, z której postaje
trzywymierny świat fizyczny (makroświat), jest w rzeczywistości wielowymiarowym.
Adekweatne NOS metodologii analizy fenomenów i zjawisk geograficznych:
a.Roznorodność, rizoma i środowisko geograficzne
-Rizoma (G. Deleuze i F. Guattari) – zasadnicze pojęcie postmodernizmu. Naocznym obrazem
dla jej jest zawiły system roślinnych korzeniow. Rizoma - - antyteza pojęciu o strukturze z
dyskretnym składem elementów i związków między nimi.
Główne właściwości rfizomy: (1) związek,(2) heterogeniczność,(3) mnogość,(4) "nieistotność
zerwania„ (rizoma może być rozerwana w b,ad,z jakim miejscu, lecz odnowi swój wzrost w
starym czy nowym kierunku); (5) "kartografia i dekalkomania "(skłonność do modyfikacji, do
niestandartności)"
-ZASADA POLISTRUKTURALNOŚCI KRAJOBRAZU (I ŚRODOWISKA): ponieważ
miejsca rrajobrazu są powiązane między sobą różnymi relacjami, to każde z ich uporządkowuje
miejsca w odpowiednią strukturę; krajobraz ma nie jedną terytorialną strukturę, a kilka
Identyfikacja struktur krajobrazu:
-podejście procesowe

-podejście „od subjektów”

Krajobraz jest "areną" działalności wielu jego subiektów.
Subiekt krajobrazu - dowolne źródło aktywności w nim, czyja działalność i istnienie zależą
od wlasciwości krajobrazu i który sam zdolny przez swoją aktywność zmienić krajobraz.
Subiekty krajobrazu :
-człowiek w jego różnych wymiarach (materialnym, kulturowym, socjalnym irracjonalnym i
inn.);
-zwierzęta (osobnicy, populacje, rodzaje);
-rośliny (populacje, rodzaje)
-procesy abiotyczne
b.rozmytość i nieokreśloności
Współczesny naukowy obraz światu: dyskretność ciał naprawdę jest warunkowa, przejścia
jak między nimi, tak i między ich typami (klasami) są rozmyte, słabo określone.
c.wielowymiarowość przestrzeni
Współczesny naukowy obraz świata: : w granicach trzywymiernej (3D) przestrzeni
niemożliwie zbudować teorię, co lączy wszystkie fizyczne współdziałania; przestrzeń, z której
jest utworzony trzywymierny fizyczny makroświat, jest wielowymiarowy.
Stosowanie koncepcji niszy krajobrazu w wielowymiarowych przestrzeniach jest zbliżeniem
się do wielowymiarowego wyobrażenia przestrzeni: krajobraz znajduje się nie tylko na
terytorium, ale i obejmuje pewną objętość (niszę) w przestrzeni zewnętrznych i wewnętrznych
czynników
d.przypadkowość i nieokreslonośći
e.nieokreslonośći
W ujęciu ogólnonaukowym, nieokreśloność - to niemożliwość dokładnego opisu obiekta czy
zjawiska - jego struktury, zewnętrznych granic, niektórych wewnętrznych parametrów,
przemian stanów, prehistorii i wielu innych cech. Przy przyrodniczym uwarunkowaniu
gospodarowania nieokreśloność - sytuacja, kiedy niemożliwie ją jednoznacznie ocenić i
sprognozować; być może tylko wskazać niektóry obwód (diapazon) tych szacunków.
Zadania analizy nieokreśloności
-identyfikować źródła nieokreśloności, ich charakter i typy,
-wyjaśnić możliwości usunięcia niektórej niedokładności i niewiarygodności informacji, jej
uzupełnienia i odnowy i tym podobne,
-ujawnić aspekty, nieokreśloność których niemożliwie usunąć czy zniżyć

f.Nieokreslonośći przestrzeń = powierzchnia z superstrunami

Charakterystyczne cechy współczesnego spoleczęństwa

-Obniżenie roli produkcji materialnej
-Wzrost wartości niematerialnych („postekonomicznych wg Tofflera)
-„Demasyfikacja" i „destandartyzacja", pluralizm spoleczeństwa
- Priorytet osoby z jej wartościamy
- Uświadomienie i bojaźń ryzyk : zagrożenie ryzyka i strat ogarnia wszystkie dziedziny życia
- Rozszerzenie potrzeb czlowieka i spoleczeństwa i wysiłku rozstrzygnąć kilka zadań
jednocześnie
- Wiele "graczy na scenie" – nieuniknioność konfliktów w środowisku
- Ekofilność - uczucie odpowiedzialności za zachowanie w przyrodzie i miłość do jej
- Neokreśloność i nepewność zachowania, sytuacji, rozwoju spolecznego itp.
- "Włączoność" człowieka nie tyle w struktury, ile w sieci

Adekweatne współczesnemu spoleczęństwu metodologii analizy fenomenów i zjawisk
geograficznych:
a.Analiza ryzyka
Jednocześnie z uznaniem wartości (w tym środowiska) człowiek uświadamia zagrożenie
(ryzyko) ich straty W społeczeństwie informacyjnym zagrożenie ryzyka i strat ogarnia całe
dziedziny życia. Socjolodzy nawet nazywają współczesne społeczeństwo jak społeczeństwo
ryzyka.
LECZ PRZY CZYM: właśnie ryzyko staje się nową bazą ekonomiczną solidarności ludzi. Oni
są solidarne w konieczności przewidywać ryzyka i unikać ich. Ryzyko straty czegoś jest siłą, co
mobilizuję i lączy społeczeństwo indywidualistów.
TOŻ: analiza i ocena ryzyków niepożądanych przemian środowiska aktualna nie tylko przez
zagrażający stan środowiska przyrodniczego i znaczną antropopresju na niego. Ten problem
jest głęboko współbrzmiący współczesnemu społeczeństwu - "społeczeństwu ryzyka". Оно nie
chce nic tracić.
Ryzyko = f(prawdopodobieństwa niepożądanej przemiany środowiska i oceny stopnia
niepożądaności tej przemiany).
Ryzyko ocenia się nie dla środowiska, a dla jego różnych subiektów.

Ryzyko ekologiczne- możliwość powstania przemian ekosystemu, co doprowadza do jej
zniknięcia, degradacji, albo przejścia do stanu, zagrażającego zdrowiu ludności i(czy)
gospodarki
Wiarygodność ryzyka- wiarygodność spełnienia zmian środowiska przyrodniczego (krajobrazu,
ekosystemu i tp), które klasyfikuje się jak niepożądane dla niego lub dła czlowieka

Rozmiar ryzyka- Ocena straty, która zazna ekosystem czy gospodarka w razie spełnienia
b.Analiza konfliktów
Większość jednostek przestrezennych moga wykonywać różnye funkcji + Prestrzeń ma nie
jednego, a wielu subiektów, czyje interesy nie zawsze zbiegają się= konflikty między
subiektami
Przyczyną powstania konfliktów jest nie przestrzen i jej cechy, a różnica w interesach jej
subiektów.
Metodologia zbioru danych przestrzennych
Istota planowania zbioru danych przestrzennych
Planowanie zbioru danych przestrzennych (angl. the spatial planning design) swoim celem
ma organizacje analizy przestrzennej obszaru w sposób najbardziej efektywny.
Efektywność oznacza optymalny kompromis między wysiłkami (pieniądzmy, czasem, liczbą
osób potrzebnych do badań i tp.) i dokładnością wyników badań.
Dwa podstawowe pytania planowania zbioru danych przestrzennych:
-jak wiele pomiarów (=punktów) są potrzebne?
-w których miejscach (punktach, obszarach, transektach) te pomiary najlepej robić?

Etapy planowania zbioru danych przestrzennych
1) ustalić wielkości próbki (liczba obserwacji; ile danych są potrzebny?);
(2) określić rozmiar obszaru badań;
(3) wybrać strategię zbierania danych czy przestrzenny układ punktów zbioru danych (transekt,
krata, losowe, systematyczne, pobieranie próbek stratyfikofane itp);
(4) ustalić rozmiar (ziarna) i kształt jednostek obserwacji;
(5) określić lag przestrzenny (odległość) między punktami zbioru danych
Wybór rozmiaru próby
Gdy planujemy badania przestzenny bardzo ważliwo zdecydować ile danych (punktów
wymiarów) musimy miec aby otrzymać opis terenu prawidlowy i prezyzyjny. Zbyt wiele
punktów próbkowania jest niepotrzebne marnotrawstwo zasobów (czasu, pieniądze itp.), za
mało punktów napewno nie da nam precyzyjnych i wiarygodnych wyników. Dlatego wybór
wielkości próby n jest najważniejszym krokiem w zbioru danych przestrzennych. Mogą być
używane następujące formuły dla n:
WYPADEK 1: dla oceny śrwdniej arythmetycznej z żądaną prtezyzją
WYPADEK 2: dla oceny propocji (wirygodności)
Istnieją również pewne empirycznie zalecenia dotyczące wielkości próbki danych
przestrzennych:
-Dlatego żeby ocenić autokorelacju przestrzennu minimum 30 miejsc pobierania próbek są
wymagane;
-Wiarygodne oceniwanie struktury przestrzennej i parametrów modelu przestrzennego mogą
wymagać 100 lub więcej punktów otbioru danych.

-Dla opisania przestrzennej zmienności pokrywy gleby 1 punkt poboru próbek (zalożenie
jednego profilu gleby) na obsarze o 1 hektar jest potrzebne.
-Dla składania spisu gatunków roślin zbiorowisk trawiastych co najmniej 8-10 działek o 1 x 1
m są wymagane.
-Dla oceny średniego rzutowego pokrycia gatunków roślin co najmniej 15-20 działek o 1 x 1 m
są potrzebne, a dla rzadkich gatunków - znacznie większe
Określienie rozmiaru obszaru (zakresu) badań i ziarna wymiarów

4

2

L

k

S







Zakres (angl – extent) jest cala powierzchnia terenu, który badamy, wtedy jak

ziarno (angl grain) odnosi się do minimalnej rozdzielczości przestrzennej (spatial resolution),
w której informacja jest mierzona, ziarno – to najmniejsza rozdzielczość przestrzenną, w której
dane są mierzone i w której struktura przestrzenna może być scharakteryzowana. Statystyki
przestrzenne są bardzo wrażliwe zarówno do zakresu i ziarna.

Ziarno jest „elemenytarną”, dalej niepodzielnej jednostką przestrzennej w której robimy
pomiary czy odbieramy informcje w inny sposób. Kiedy obszar jest analizowany za pomocą
teledetekcji, ziarnem jest piksel.
Rozmiar ziarna musi byc a ni zbyt małym ani zbyt wielkim. Badania empiryczne wskazują że
rozmiar ziarna musi być od dwóch do pięciu razy mniejszym, niż rozmiar calej przestrzeni
badanego terenu..
Kształt jednostek pobierania próbek

Strategii zbierania danych:
a.analiza stacjonarności
Podejmowanie decyzji w których miejscach musimy odbierać dane zależy od tego jakim jest
proces czy struktura –

stacjonarny albo niestacjonarny

.

Oceny parametrów statystycznych

(średnia, odchylenie standartowe i t.p.) są niezmieszczone i

prawidłowe jewsli proces który badamy jest stacjonarnym. W ujęciu przestrzennym proces
(struktura przestrzenna) jest stacjonarym jeśli jego wlaściwości są niezależni od rozmiaru i
lokalozacji przestrzeni. Innymi słowy parametry statystyczne pozostaja taki sami w bądż jakiej
części przestrzeni (jeśli poruszamy się po dziedzinnie przestrzennej rozkład
prawdopodobieństwa jest wszędzie taki sam).
Stacjonarność załeży od skali przestrzennej: w jednej skali proces (struktura) może być
stacjonarny a w innej skali – niestacjonarnym.
Gdy proces jest niewątpliwie nestacjonarny, mamy najpierw zidentyfikować subregiony
homogeniczny. W terminach odbioru danych przestrzennych (angl. - spatial sampling) to
zanczy że stratyfikowana strategia odbioru musze być stosowana (straty – subregiony).
Lokalna czy globalna statystyka
Oceny statystyczne (średnia, wariancja, odchylenie statystyczne, wskaznikli korelacji i inn.)
które ocenia caly region nazywa się statystykami globalnymi. Jeśli proces czy struktura w
granicach regionu nie jest stacjonarny, to zastosowanie dla jego opisu i analizy statystyk
globalnych jest niepezpecznie (możliwy duży blądy).
Statytyki lokakne są ocenami parametrów statystycznych który zostali obliczone dla
oddzielnych subregionów homogenicznych. Oni charakteryzują nie cały region lecz tylko te
jego subregione..

b.

typy strategii

W geografii większość badań są zorganizowane w sposób który w statystyce matematrycznej
nazywają dobór losowy. Dobór losowy – taki dobór elementów z populacji generalnej do
bróby statystycznej, w którym wszystkie elementy populacji (przedmiotów, regionów, ludzi,
itp.) mają równe szanse dostania się do próby. Losowość – bardzo ważliwa (nawet
zasadniczas!) wymoga odbioru danych przestrzennyc ( i innych).

Główne typy strategii losowego doboru danych przestrzennych

:

-Systematyczny dobór
-Prosta próba losowa
-Dobór warstwowy (wedlug typów, subregionów i tp)
-“Jednostka kluczowa”
- Transekty
c.dobór systematyczny
Dobór (losowanie) systematyczne – wybór do próby elementów populacji oddalonych od siebie
o stałą wartość k, zwaną interwałem losowania (np codziesiąty, copiąty i tp.). W przypadku
odbioru danych ptrzestrzennych dobór systematyczny polega na oidebraniu informacji w
punktach, rozmieszczonych po terenu regularnie – po węzlach pewnej kraty.

Dobór systematyczny jest bardzo wrażliwym do obecności regularności w regione

. Jeśli

regularność (np periodyczność) jest typową cechą regionu, to systematyczny dobór może
doprowadzić do blędow i omylki systematycznej. Dobór systematyczny w takim przypadku nie
da nam probe reprezentacyjynej.
Jedna i ta sma krata może byc stosowana do doboru danych co do różnych procesów i struktur.
Naprzykład dla analizy składu zbiorowisk roślinnych krata o 100 x 100 m może byc
optymalną. Dla celów monitoringu liczebności ptaków można zastosować kratę o 400 x 400 m,
a dla monitoringu produktywności ekosystemów może wystarcczyć kraty 1 x 1 km.

Wielostopniowy systematyczny dobór

: na pierwszej fazie - systematyczna krata która

pokrywa caly region. Na drugiej fazie: w granicach każdego odebranego punkta formujemy
systematyczną „minikratę”. Dane odbieramy w tych punktach driugiego stopnia.
d.

prosty losowy dobór

Losowy dobór w wypadku danycch przestrzennych polega na odebraniu punktów badania który
są rozmieszczone w granicach terenu losowo, bez żadnego porządku.
Najważniejsze żeby każdy punkt terenu mial równe szanse być odebranymdo próbki.
Istneje wielie sposobów losowego doboru. Możecie prosto rzucić dowolny malutki predmiot
(igła, ołówek, moneta, itd.) na mapę. Punkt, w którym przedmiot wpadł, odbieramy do próby.
Taka proceduru powtarzamy n razy. y(n – potrzebna liczebność próby).
Najlepszy (i często najprostszy) sposób realizacji losowego doboru – wykorzystanie tablicy
liczb losowych. Liczby można sgenerowąc za pomoca generatora liczb losowych
(http://www.losowe.pl/liczba)
e.

wielostopniowy losowy dobór

Wielostopniowy losowy dobór: na pierwszej fazie – punkty odebrane losowo (np generatorem
liczb losowych), który pokrywa caly region. Na drugiej fazie: w granicach każdego odebranego
punkta formujemy losowu „minikratę”. Dane odbieramy w tych punktach driugiego stopnia.
f.

warstwowy losowy dobór

Warstwowy losowy dobór – losowanie próby oddzielnie z każdej części, która nazywa się
warstwą poipulacji generalnej, które zostały wydzielone przed losowaniem.
Losowanie warstwowe jest stosowane gdy region jest bardzo niejednorodny. Wstępny jego
podział na bardziej jednorodne warstwy (subregiony, typy punktów i t.p.) a następnie losowanie
próbek z każdej z tych warstw często zwiększają reprezentatywność próby. Warstwy powinny
być rozłączne (tzn żaden element populacji nie może być zaliczony do dwóch różnych warstw)
oraz wyczerpujące (czyli w sumie powinny dawać całą populację; każdy element populacji
powinien należeć do jednej z warstw).

Warstwy można sformować w różny sposób (jako regionalizacja, jako typologia i tp). Kryteria
typologii i regionalizacji zależą od celów badania.
PRZYKŁAD stratyfikacji regionu: Region dzielimy na stosunkowo jednorodne subregiony czy
typy srodowiska (gospodarki dla badań społeczno-geograficznych). Komponujemy mape tych
typów i dla każdego z nich odbierany w sposób losowy punkty. Ich liczba jest proporcyna do
rozmiaru (powierzchni) typu.
g.transekty
f.

dobór nielosowy

Dobór nielosowy – taki dobór elementów z populacji generalnej do bróby statystycznej, w
którym elementy populacji (przedmiotów, regionów, ludzi, itp.) mają różne szanse dostania się
do próby.
W badaniach geograficznych są wiele wypadków kiedy nielosowy dobór ma swoje przewagi,
najcięściej badanie jest tanie i wymaga mnije czasu.

Metodologiczne pytania klasyfikacji obiektów i zjawisk geograficznych

Terminologia

Klasyfikacja

(od łac. classis – oddział + facio – czynię) – podział obiektów (zjawisk, osób,

przedmiotów i t.p.) na jednostki klasyfikacyjne według określonych reguł logiczych i zasad
naukowych.
Termin klasufikacja często jest używany w znaczeniu ogólnym – jak podzial obiektów – i nie
wymaga żeby ten podzial byl obowiązkowo hierarhicznym i bazował się na porównaniu
obiektów za wieloma ich cechami
Klasyfikacja, w której obiekty podzielamy na grupy, które nie sa podporządkowani jedna jednej
(są hierarchiczne równe) nazywa sie typologią.

Typologia

jest niehierarchicznym rozbiciem

obiektów na grupy (typy) za jedną oznaką albo za kilku ściśle związanymi między sobą
oznakami; wydzielone typy nie podporządkowują się jeden jednemu.
Klasyfikacja, w której obiekty podzielamy na grupy w taki sposób, że te grupę są
podporządkowane jedna jednej. Jest lkasyfikacją hierarchicznej czyli systematyką.

Systematyka

– to hierarchiczny podzial obiektów na jednostki klasyfikacyjne, powiązane

między sobą stosunkiem podleglości. W odróżnieniu od typologii, jak jednorangi klasyfikacji,
przy systematyzacji miejsc landszaftów wykorzystuje się dużo ich oznak.
Termin t

aksonomia

(greck. taksis – układ, porządek + nomos – prawo) ma dwa znaczenia: 1 –

jako nauka o zasadach i metodach klasyfikowania;
2 – jako tworzenie, opisywanie i nazywanie jednostek systematycznych (taksonów) i włączaniu
ich w układ systematyczny (kategorii taksonomiczne) obiektów systematyzacji.
Jeśli taksonomia charakteryzuje "pionowy przekrój" hierarchicznej klasyfikacji, to meronomia
dotyczy "poziomego"(w zasięgach taksonowi jednego poziomu) jej przekroju.

Meromomia

z

wszystkich obiektów, co składa dany takson, syntetyzuje niektóry ich uogólniony i
charakterystyczny tylko dla danego taksonowi obrazy - archetyp.

Archetyp

– to całokształt najważniejszych cech (czy ich niektóra charakterystycznna

konfiguracja), właściwa wszystkim obiektam, który wchodza do danego taksonu. Każdy typ
bądz jakiej rangi ma swój archetyp (np Polacy, Słowacy, Ukraińcy, Rosjanie mają swóje
archetype, Słowianie – swój, Europejczycy – swój archetyp. Archrtyp – to nie cecha, wlaściwa
wylącznie pewnemu typu, a unikalna kombinacja cech.

Identyfikacja

–praktyczne użycie kryteriów klasyfikacji, żeby wyróżniać pewny obiekt od

innych = zdecydowac do jakiego typu ten objekt należy
Istota klasyfikacji
Klasyfikacja – podzial zbioru obiektów na grupe (klase, inne jednostki klasyfikacyjne) na
podstawie ich podobieństwa za wybranymi oznakami i według określonych regul logicznych.
Celem klasyfikacji jest identyfikacja, czyli rozpoznanie określonego obiektu jako należącego
do znanej nam klasy obiektów – o poznanych już wcześniej cechach, na podstawie których tę
klasę wyróżniliśmy. Przejrzysta klasyfikacja pozwala przewidywać właściwości obiektów na
podstawie ich pozycji w systemie klasyfikacyjnej (taksonomicznej).

Dla nauk geogragficznych klasyfikacja jest bardzo wrażliwa – wiele obiektów i zjawisk
wymaga nie tyle ich badania i analizie ile identyfikacji i odniesienia do kategorii juz znanej.
Klasyfikacja to – układanie map typologicznych, podjęcie decyzji typowych, prognoza zjawisk
i trendów rozwoju i inn.
W nauce istneje dwa poglądy na isitotę klasyfikacji:
-Instrumentalny (kognitywny)
-Fenomenologiczny
Instrumentaly (kognitywny) rozumeine klasyfikacji: Klasyfikacja jest sposobem
(instrumenten) czlowieka zrozumieć świat, wygodnie uporządkować informację o nim w
swojej glowie; to jest konstrukcja rozumowa (kognitywna).
Fenomenologiczne rozumeine klasyfikacji: Klasyfikacja jest obiektywny fenomen Przyrody,
est właściwością pewnych obiektów podzielać się i łączyć się za pewnym przyrodniczymi
regulami (prawidłowościami) na klasy i nawet stwarzać schematy taksonomiczne. Klasyfikacja,
więcjest założona w samej przyrodzie obiektów. Klasyfikacja – to nie wlaściwość pamięci
cvzlowieka, a odiktywna wlaściwość przyrodnicza.
W naukach fizycznogeograficznych ważliwą wumagą do klasyfikacji – jej naturalność.
Mamy teraz tylko dwie klasyfikacje który mozma uważać za naprawde naturalne: uklad
pierwiastków chemicznych D. Mendelejewa i system klasyfikacji krzystalów Arthura
Schonfliesa.
Logiczne warunki poprawności klasyfikacji tradycyjnej
Klasyfikacja – podzial zbioru obiektów na jednostki klasyfikacyjne na podstawie ich
podobieństwa za wybranymi oznakami i według określonych regul logicznych.
Klasyfikacje, które bazują się na logicznych regułach, są uważane za naukowe; inne –
nienaukowe (np. wszystkie kobiety podzielają się na blondynki, brunetki i niezamężne).
ALE – istnieje nie jedna logika, ale wiele różnych logik. Każda z nich może służyć za bazy z
dla klasyfikacji. JEDNAK: najczęściej jako regule logiczne dla klasyfikacje
Warunek 1 - zupełności, który jest spełniony wtedy tylko, gdy suma logiczna wszystkich jego
członów jest zakresowo tożsama z całością dzieloną; wszyscy obiekty muszą być
klasyfikowane i odniesione do pewnej klasy.
Przykład podziału gwałcącego warunek zupełności: gleby dzielimy na iłowate,
piaszczyste, gliniaste, gliniasty-piaszczyste (a gdzie gliniaste ???)
Warunek 2 – rozłączności: żaden obiekt nie może należeć jednocześnie kilku klasom (dla
hierarchicznych klasyfikacji - do kilka taksonów jednego poziomu).
Przykład podziału gwałcącego warunek rozłączności: nauki dzielimy na te, które studiują
przestrzeń i te, które studiują czas (bląd: geografią musimy odnieść jednocześnie do doch tych
blądnych „typoów”).
Warunek 3 – jednoznaczności - podział jest przeprowadzony według jednej zasady obijektów
klasyfikacji.
Przykład podziału nie przeprowadzonego wedle jednej zasady: Krajobrazy dzielią się na
górne i leśne; geografie dzielą się na inteligentnych i takich, co lubie pilku nożnu.
Rozmyty” klasyfikacje
Tradycyjne klasyfikacje bazują się na logice Kantora. ALE: oprócz logiki Kantora istnieją i
inne logiki. Większość z nich także może być bazysem klasyfikacji. Jedną z bardzo
popularnych w dzisiejszej geografii i inn naukach jest logika rozmyta (angl fuzzy logic). Jej i
teorie zbiorów rozmytych zaproponowal amerykanin Zadeh.
Logika rozmyta okazała się bardzo przydatna w zastosowaniach ekologicznych,
geograficznych i inżynierskich, gdzie klasyczna logika klasyfikująca jedynie według kryterium
prawda/fałsz nie potrafi skutecznie poradzić sobie z wieloma niejednoznacznościami i
sprzecznościami.
W klasycznej teorii zbiorów każdy element należy albo do zbioru, albo do jego dopełnienia.
Nie może należeć do obu naraz. Jeśli mamy np. pojęcia: dzień i noc, to one się wzajemnie
wykluczają. Temperatura otoczenia może być tylko albo ujemna, albo nieujemna. Zbiór

klasyczny i logika Kantora opierają się na dwóch wartościach logicznych: prawda i fałsz (1 lub
0).Pomiędzy tymi wartościami istnieje zawsze jasno określona granica - coś może przyjmować
tylko wartość 1 lub tylko wartość 0.
W teorii zbiorów rozmytych przyjmuje, że element może należeć częściowo do zbioru jak i do
jego dopełnienia. W logice rozmytej między stanem 0 (falsz) a stanem 1 prawda) rozciąga się
szereg wartości pośrednich, które określają stopień przynależności elementu do zbioru.