1

WPROWADZENIE DO LOGIKI WYJA NIANIA

1. Zdania ogólne
a) Zdanie ogólne - Podmiot jest nazwą ogólną, a zdanie dotyczy wszystkich jej desygnatów

 Ka dy student jest pracowity. – Jeśli ktoś jest studentem, to jest pracowity. (Dla ka dego x: jeśli x jest
studentem, to x jest pracowity).

 Ka dy Piotr to łotr - np. "je eli ka dy ma na imię Piotr, to ka dy Piotr to łotr”

 Wszystkie Anie są ładne np. „ je eli x ma na imię Ania, to x jest ładny”

 Drzewa liściaste jesienią tracą liście

 Polki systematycznie chodzą do kosmetyczki

 Polscy studenci zwykle sumiennie i systematycznie uczą się na koniec semestru.

 Ka dy będący na pla y chce się opalać. Je eli ka dy x jest na pla y, to x się opala. Zdanie ogólne

fałszywe, bo będąc na pla y mo e budować zamki z piasku, kąpać się w morzu bąd w jeziorze.

 Ka dy szlachcic – mę czyzna w Polsce feudalnej był obowiązany do słu by wojskowej.

 Ka dy sposób zachowania się wzmacniany przez następującą po nim nagrodę utrwala się.

 Ka da grupa społeczna cechująca się odrębnością kulturową wykazuje tendencję do preferowania

własnych wzorów kulturowych i niechęć do wzorów innych grup.

Zdaniem ogólnym jest np. "Prawo racjonalnego działania".
P

ojęcie "Zdania ogólnego" jest szersze względem zdania nazwanego "Generalizacja empiryczna". Ka da

"genera

lizacja empiryczna" jest zdaniem ogólnym, ale nie odwrotnie.

Zdania ogólne:
-

ogólnotwierdzące - ka dy student jest pracowity

-

ogólnoprzeczące – aden student nie jest pracowity

Zdania szczegółowe:
-

szczegółowotwierdzące – niektórzy studenci są pracowici

-

szczegółowoprzeczące – niektórzy nie są pracowici

b) Zdanie ściśle ogólne - to zdania o nieograniczonym zasięgu czasoprzestrzennym.
O

zdaniach ściśle ogólnych mo na powiedzieć, e dotyczą skończonej liczby przypadków (przeliczalnej), ale

nieograniczonej (w danym czasie da się – teoretycznie rzecz biorąc - policzyć / wskazać wszystkie

przypadki zamarzającej wody, ale przecie zjawisko zamarzania nie jest ograniczone tylko do tych

stwierdzonych przypadków, bo ono wystąpi w przyszłości).

Zd

anie ściśle ogólne mo e być: prawem nauki i prawem przyczynowo-skutkowym.

Z

danie warunkowe stwierdzające, e jeśli obiekt posiada określone cechy (jeśli wystąpiły określone warunki)

opisane w poprzedniku, to nie mo e nie posiadać cech (nie mogą nie wystąpić warunki) opisane w

następniku bez względu na czas i miejsce.

 Zawsze, gdy śpię, wolniej oddycham - bo w poprzedniku sformułowano warunki do wystąpienia zjawiska

opisanego w następniku (jeśli nastąpią, to nie mo e nie wystąpić zjawisko opisane w następniku).

 Ka dy człowiek jest śmiertelny . – Jeśli ktoś jest człowiekiem, to jest śmiertelny.

 Ka dy student ma maturę – Jeśli ktoś jest studentem, to ma maturę. (Dla ka dego x: jeśli x jest studentem,

to x ma maturę).

 Zawsze gdy się kąpię, jestem mokra. Jeśli x się kąpie, x jest mokry.

 Ka dy słowik to ptak. Je eli x jest słowikiem, to x jest ptakiem.

 Ka da gruszka jest owocem.

2. Zdanie warunkowe

2

Wypowiedzi naukowe

– twierdzenia, prawa, hipotezy formułowane są w postaci zdań warunkowych o

postaci

„Jeżeli p to q” , w których prawdziwość zdania „q” jest w pewnym sensie ograniczona warunkami

sformułowanymi w zdaniu „p”. Warunki mogą mieć ró ny charakter – mogą być warunkami przez nas

jedynie sformułowanymi, np. „Pójdę do kina tylko wtedy, gdy zostaniesz w domu” (”Jeśli zostaniesz w

domu, to pójdę do kina”), ale mogą odnosić się do obiektywnych ograniczeń warunkujących pojawienie się
pewnego zdarzenia, zjawiska, np.

„Jest mokro, gdyż padał deszcz” . Nauka stara się formułować jedynie

wypowiedzi warunkowe drugiego rodzaju, w których zaznaczono pewien realnie i trwale występujący

związek między zjawiskami”.

Zdanie warunkowe mogą być wyra ane w wypowiedzi „Ka de S jest P” np. „Ka dy przedsiębiorca jest

właścicielem”, bowiem mo emy je przedstawić za pomocą zdania warunkowego : Dla każdego x, je li x

jest przedsiębiorcą, to x jest wła cicielem” lub „Je li p to q”.

3. Wynikanie

Budowę zdań warunkowych logika przedstawia przy pomocy znaku IMPLIKACJI, nazywając te zdania

„IMPLIKACJAMI” . Logika bada związki jakie zachodzą między zdaniami „p” – poprzednik implikacji a

„q” – następnik implikacji. W szczególności określa, kiedy zdanie o postaci implikacji jest prawdziwe bąd

fałszywe i wskazuje, e fałszywe jest tylko wtedy, gdy poprzednik jest prawdziwy a następnik fałszywy.

Logika wskazuje tak e, e między „p” a „q” mogą zachodzić szczególne związki zwane „wynikaniem”.

Zachodzą one wtedy, gdy między zjawiskami opisanymi przez „p” a opisanymi przez „q” zachodzą realne

związki przyczynowo-skutkowe (np. Jeśli pada deszcz, to w strumyku podnosi się poziom wody”), bąd

strukturalny (np. „Jeśli my mamy piłkę, to nie ma jej przeciwnik”) bąd te analityczny (np. „Jeśli Jan jest

synem Piotra, to Piotr jest ojcem Jana”). Poprzednik implikacji będącej wynikaniem nazwiemy „racją”

natomiast następnik – „następnikiem”. W szczególności wynikanie mo e być wynikaniem logicznym, a

więc implikacja będzie podstawieniem prawa logiki, które gwarantuje przy konsekwentnym podstawianiu za

zmienne, np. „p” i „q” zdań zawsze prawdziwą implikację np.

[(p

q)  p ]  q

Celem

jest wskazanie, e tylko zdania w naszym sensie, mające postać implikacji będącej wynikaniem są

wytworem nauki, albo, e tylko takie mo emy uznać za twierdzenia nauki

4. Wnioskowanie

Wnioskowania równie opierają się na zdaniach warunkowych, czy formułowane są w postaci zdań
warunkowych (np.

Jeśli dziś jest poniedziałek, to jutro jest wtorek”). Czyli myślowo uznaje się za

prawdziwe pewne zdanie, gdy pewne inne uznałoby się tak e za prawdziwe. Wnioskowanie to uznawanie

pewnych zdań (wniosków) na podstawie wcześniejszego uznania innych zdań – przesłanek. Wnioskowania

mogą prowadzić do prawdziwych wniosków, ale mogą tak e do fałszywych. Zale y to od pewnych

warunków – aby wniosek był prawdziwy przesłanki muszą być prawdziwe, a schemat inferencyjny musi być
podstawieniem prawa logiki
Wnioskowanie

mo e przebiegać zgodnie z kierunkiem wynikania – wtedy przesłanki są racją, a wniosek –

następstwem. Wtedy jest poprawne. Mo e jednak przebiegać inaczej – np. następnik mo e być przesłanką, a

racja przesłankami.

Wyja nianie jest szczególną odmianą wnioskowania, które prowadzone jest w celu odpowiedzi na pytanie

„dlaczego”. Wyjaśnianie naukowe powinno opierać się na racjach jako przesłankach, z których wynikałby
wniosek.
Celem

jest pokazanie, e subiektywne wnioskowania – od przesłanek do wniosków mogą przebiegać

zgodnie z kierunkiem wynikania, ale nie muszą, stąd potrzeba uświadomienia sobie rozró nienia między

obiektywnością związków wynikania a subiektywnością wnioskowania. Zadaniem nauki jest dą enie do

uchwycenia tych związków i wyprowadzania z nich poprawnych wnioskowań.

5. Wyja nianie idealizacyjne

 wyjaśnić to wskazać, jak czynnik badany zale y od jego najistotniejczej (głównej) determinanty i w jaki

sposób czynniki uboczne tę zale ność modyfikują.

 wyjaśnianie hipotetyczno-dedukcyjne

 wyjaśnić, to opisać za pomocą prawa idealizacyjnego, jak czynnik główny wpływa na czynnik badany

6. Zdanie jednostkowe

3

Dotyczą jednostkowych zjawisk i procesów. np. Kraków jest portem morskim, Homer istniał naprawdę.

 Ludność Polski

 Kultura francuska

mówią o "zbiorowym", ale jednak o jednym przedmiocie

W ka dym zdaniu w miejscu podmiotu mogą wystąpić bąd nazwy ogólne (np. człowiek), bąd puste (np.

krasnoludek), bąd jednostkowe, czyli odnoszące się jednego obiektu (np. Największe miasto nad Wartą). W

ostatnim przypadku takie zdanie nazwiemy zdaniem jednostkowym, bo odnosi się do Poznania. Przykładem

takiego zdania mo e być np. "Woda, którą właśnie piję jest niesmaczna".

7. Zdanie empiryczne

Zdanie empirycznie sprawdzalne, tj. uzasadnione bąd na podstawie jego wynikania ze zdań

obserwacyjnych, bąd przez wywnioskowanie go z takich zdań w inny sposób.

S

twierdza ono (w uproszczeniu), e podmiot ma wiedzę co do swoich celów i czynności, które do nich

prowadzą, a ponadto są one uporządkowane wg jego preferencji, więc podmiot podejmuje czynność

najbardziej preferowaną. A takie podmioty po prostu nie istnieją. Realni ludzie np. zmieniają preferencje,

mają do “wyboru” więcej, ni jedną czynność prowadzącą do oczekiwanego celu, ulegają

“pozaracjonalonym” okolicznościom podejmując czynności, itd.

8. Dedukcja i indukcja

Dedukcja to rodzaj rozumowania logicznego, m

ającego na celu dojście do określonego wniosku na

podstawie zało onego wcześniej zbioru przesłanek. Rozumowanie dedukcyjne w odró nieniu od

rozumowania indukcyjnego jest w całości zawarte wewnątrz swoich zało eń, to znaczy nie wymaga
tworzenia nowych twier

dzeń czy pojęć, lecz jest tylko prostym wyciąganiem wniosków. (...) przebiega

wedle schematu: Jeśli A to B; A; więc B.

Indukcja logiczna -

sposób rozumowania polegający na wyprowadzaniu nowych pojęć, twierdzeń lub

sugerowaniu mo liwości zaistnienia nowych faktów na podstawie intuicyjnej analizy wejściowych

przesłanek.

STRUKTURA WYJA NIANIA NAUKOWEGO I MIEJSCE WYJA NIANIA W EKONOMII

1. Prawo nauki
prawo nauki -

to zdanie ogólne o postaci okresu warunkowego zawierające w poprzedniku warunki

konieczne i

wystarczające (ścisła ogólność) do wystąpienia wyjaśnianego zjawiska opisanego w następniku

Prawo nauki to nale ycie uzasadnione i dostatecznie sprawdzone (zweryfikowane) twierdzenia nauki,

mające postać zdań ogólnych (prawa nauki ogólne) lub ogólnych w przybli eniu (prawa nauki statystyczne)

Prawo nauki musi występować w explanansie wyjaśniania naukowego.

By wyjaśnić pewne zjawiska trzeba wskazać prawo nauki oraz warunki jego działania.

Z

danie ogólne o postaci okresu warunkowego: dla ka dego x jeśli „p(x)” to „q(x)” stwierdzające stałe i

konieczne

współistnienie cech, zdarzeń, relacji.

Dla ka dego x,

Jeśli x jest wodą i jest chemicznie czysta a ciśnienie atmosferyczne jest równe 1014 hPa oraz temperatura
wynosi 0

0

C to x zamarza.

Prawa nauki:

 Uniwersalne (ściśle ogólne)

 Ogólne (generalizacje historyczne)

4

Jeśli jakieś twierdzenie / uogólnienie jest sformułowane przy u yciu terminów uniwersalnych, tzn. takich,

których znaczenie jest wolne od czasowo-przestrzennego odniesienia – to nazywamy je OżÓLNYM

PRAWźM NAUKI. Oznacza to, e relacja, którą zdanie takie orzeka między desygnatami u ytych w nim

terminów uniwersalnych – ma charakter ogólny = tzn. bezwyjątkowy i e zostały przeprowadzone

odpowiednie obserwacje zmierzające do uzasadnienia tego prawa, które nie ujawniły adnego przypadku
niezgodnego z tym twierdzeniem.

Od praw nauki wymaga się aby:

 były sformułowane za pomocą uniwersalnych terminów jakiejś dyscypliny naukowej;

 orzekały zachodzenie określonych (ogólnych albo statystycznych) relacji między desygnatami tych

terminów;

 były empirycznie rozstrzygalne tzn. musi być wiadomo, jakie wyniki obserwacji prowadzą (zgodnie z

regułami danej nauki) do ich uznania, a jakie do ich odrzucenia;

 były empirycznie uzasadnionymi twierdzeniami jakiejś nauki g tzn. musi być wiadomo, e w toku

obserwacji rzeczywistości, której twierdzenia te dotyczą, zostały uzyskane wyniki wystarczające do
uznania ich za prawa nauki.

2. Uogólnienie empiryczne (generalizacja empiryczna)

Ka da "generalizacja empiryczna" jest zdaniem ogólnym, ale nie odwrotnie.

zdanie ogólne o postaci okresu warunkowego: dla ka dego x jeśli „p(x)” to „q(x)” stwierdzające

współistnienie cech, zdarzeń, relacji w pewnym podzbiorze obiektów.

Przykłady:

 żruszki wiszą na drzewie

 Wszystkie Anie są ładne

 Ka dy dzień jest Inny

 Uczniowie zwykle sumiennie uczą się dzień przed sprawdzianem

 Polacy systematycznie oddają krew

 Kasia i Asia, chodzą regularnie na basen

O tym, e dane zdanie ogólne jest generalizacją decyduje, czy odnosi się do empirycznie stwierdzanej, a

więc w oparciu o wnioskowanie indukcyjne, obserwacji, e na pewnym zbiorze obiektów pewne cechy

współwystępują. I dopiero w drodze wielu niezale nych obserwacji na ró nych zbiorach obiektów, mo na

się przekonać, jak często ta korelacja występuje. I tylko wtedy mo na stwierdzić, e jest ona regularnością, a

więc zdanie ją opisujące jest prawem nauki (w największym uproszczeniu rzecz ujmując). Takich obserwacji

nie musimy czynić, by np. stwierdzić prawdziwie, e ka dy kwadrat ma cztery boki. Podsumowując- jeśli

tylko zdanie ogólne jest wnioskiem wnioskowania indukcyjnego opartym na jednostkowych obserwacjach,

to jest generalizacją empiryczną. A jeśli to zdanie ogólne jest (prawie zawsze) prawdziwe pod określonymi
warun

kami, to staje się prawem nauki (które nie przestaje być zdaniem empirycznym).

3. Generalizacja historyczna

żeneralizacja historyczna, czyli "prawo ogólne" odnosi się nie tylko do zjawisk gospodarczych, a do

wszelkich zjawisk, którymi "zajmują się" nauki społeczne, czyli te, które wyjaśniają działania, zachowania

ludzi, społeczeństw (np. historia, socjologia, ekonomia). Takie prawo jest podstawą wyjaśniania zjawisk

"czasowo i przestrzennie ograniczonych", bo taka jest ich natura (zmieniają się społeczeństwa, gospodarka,

kultura), zatem zmieniają się regularności w nich występujące. Zwracam uwagę, e mówiąc o zjawiskach

występujących w określonym czasie i miejscu, nie mo emy mieć na myśli zdarzeń jednostkowych (np.

występujących w określonym przedsiębiorstwie w okresie iluś lat). Takie prawa są prawami mówiącymi o

prawidłowościach występujących w du ej liczbie przypadków (np. wszystkich przedsiębiorstwach

działających w określonych warunkach systemowych (ustrojach gospodarczych), np. gospodarce rynkowej),
bowie

m od praw nauki oczekuje się, e będą wyjaśniać powszechnie i masowo występujące prawidłowości.

I im ten zbiór jest większy, tym prawo jest "lepsze", bardziej naukowe.

5

Podobnie jak prawa nauki mogą mieć ogólny (bezwyjątkowy) lub statystyczny charakter. Wyró niają się

tym, e ich podmiot jest nazwą ogólnohistoryczną lub: zakres podmiotu jest ograniczony czasowo-

przestrzennymi współrzędnymi lub równowa nymi tym współrzędnym terminami historycznymi/
geograficznymi.

Np. uogólnienia dotyczące templariuszy, husytów lub twierdzenia w rodzaju:

 „Ka de dziecko w Polsce współczesnej poddane jest silnemu działaniu wartości patriotycznych.”

 „Wszyscy Polacy współcześni w wieku powy ej 50 lat zachowali silne wspomnienia z okresu wojny

i okupacji.”

 „Mieszkańcy współczesnej źuropy Zachodniej mają stosunkowo wysokie szanse osiągnięcia wieku

70 lat ycia.”

4. Wyja nianie zdroworozsądkowe i teza zdroworozsądkowaŚ

Wiedzę zdroworozsądkową cechuje znaczna nieokreśloność (nieostrość pojęciowa, nieprecyzyjne

charakteryzowanie przedmiotów), brak wyjaśnień albo jeśli są, to nie są oparte na metodzie naukowej (np.

przez generalizację: „kamień spada, bo wszystkie kamienie spadają”), niska informatywność i związany z

tym brak rygorystycznej kontroli twierdzeń (częściowym ródłem wiedzy zdroworozsądkowej jest tradycja),

niewielka ogólność, brak rozwoju (praktyczna statyczność) i wszechstronność (wiedza zdroworozsądkowa
dotyczy

wszystkich tradycyjnych sfer działalności praktycznej człowieka). W przeciwieństwie do tego

wiedzę naukową cechuje dą enie do wyjaśnień (zwłaszcza teoretycznych, czyli odwołujących się do

przedmiotów i procesów nieobserwowalnych), ustalanie związków między twierdzeniami naukowymi,

określanie granic błędów teorii i faktów, większa obalalność, większa abstrakcyjność, ogólność i precyzja,

zdolność do samokrytyki i samokontroli, czego wynikiem jest ciągły rozwój

Teza zdroworozsądkowa:

 dotyczy podzbioru obiektów, zjawisk

 nieprecyzyjnie formułuje warunki zajścia zjawiska

Przykłady:

 Jeśli w kraju część ludzi zdolnych do pracy nie pracuje, to w kraju tym wytwarza się mniej ni

mo na by wytwarzać.

 Kto rano wstaje ten jest śpiący

 Biednemu to nawet w drewnianym kościele cegła spadnie na głowę

Wyjaśnianie zdroworozsądkowe:

 przebiega wg 6. punktowej procedury

 w miejscu prawa nauki występuje teza zdroworozsądkowa (w punkcie 3 wg prawa nauki stosuje się

warunki niezbędne, szczegółowe)

 nie jest wyjaśnianiem dedukcyjnym

5. Wyja nianie czynno ci

cel / motyw

czynność

(przesłanka) (wniosek)

 dana czynność mo e prowadzić do ró nych celów

 dany cel mo e być osiągnięty poprzez podjęcie ró nych czynności

 brak prawa wią ącego „przyczynę” podjęcia czynności z jej „skutkiem”

 rekonstrukcja celu / motywu podjęcia czynności

 racjonalizacja konkretnej czynności podjętej:
o dana czynność prowadzi tylko do jednego rezultatu / celu
o podmiot ustala preferencje i w oparciu o swoją wiedzę realizuje dany cel

 brak prawidłowości polegającej na związku przyczynowym między podejmowaną czynnością a jej celem

 występuje prawidłowość polegająca na podejmowaniu czynności prowadzących do określonego celu na
podstawie wiedzy i preferencji

6

 racjonalność metodologiczna

 wyjaśnianie polega na rekonstrukcji:
o wiedzy
o celu

 interpretacja humanistyczna – wyjaśnianie standardowe

koncepcje racjonalności:
a) racjonalność ontologiczna
b) racjonalność epistemologiczna
c) racjonalność instrumentalna (prakseologiczna ; praktyczna)

 podmiot racjonalny
o dla realizacji danego celu wybiera w oparciu o

 swoją wiedzę najlepsze środki
o określa się relację: cel – środki
o nie określa się celu

 czy osiągnięty efekt odpowiada zało onemu celowi ?

 czy podmiot działał zgodnie ze swoją wiedzą mimo nie osiągnięcia celu ?
d) racjonalność rzeczowa - podmiot jest racjonalny jeśli podjął czynność / zastosował środki, które

doprowadziły go realizacji zało onego celu
e) racjonalność metodologiczna - podmiot jest racjonalny jeśli podjął czynność / zastosował środki, które

zgodnie z jego wiedzą prowadzą do celu.

Wyjaśnianie naukowe polegało na wskazaniu przyczyn zajścia danego zjawiska. Specyfiką nauk
społecznych / ekonomicznych jest wyjaśnianie działań / zachowań ludzkich, z czym wią ą się określone
trudności. Wynikają one z faktu, e:

a. dana, obserwowana i wyjaśniana czynność mo e prowadzić do wielu rezultatów

(np. wyjaśnienie dlaczego Jan wyłączył światło w sali powinno doprowadzić do wskazania celu, który

mu przyświecał, a którym może być: zrobienie nastroju, dla żartu, dania sygnału do podjęcia innej

czynności).

b. Ponadto, wyjaśniając poprzez odwołanie się do wskazanego celu, zakładamy, e to właśnie

obse

rwowaną czynność podjął podmiot w danym celu, chocia mo e być osiągnięty jeszcze w inny

sposób (np. przyjmując, e celem było zrobienie nastroju, przesądzam, e to ta i tylko ta czynność
prowadzi do takiego efektu)

Generalnie

: zdanie ogólne, które miałoby wiązać czynność – „skutek” z rezultatem / celem - „przyczyną”,

byłoby zawsze fałszywe, a więc nie nadawałoby się na prawo, w oparciu o które mo na wyjaśnić konkretną
czynność, bowiem nie wskazuje warunków koniecznych i wystarczających jej podjęcia. Dlatego dla
zachowania warunków wyjaśniania naukowego (nomologiczno-dedukcyjnego - dedukcja w oparciu o prawo
/ zdanie ogólne) ka dą konkretną, wyjaśnianą czynność traktuje się jako czynno ć racjonalną / podmioty są
racjonalne, a wyja nianie nosi miano „Interpretacji humanistycznej”.

Koncepcje racjonalności - Koncepcja racjonalności instrumentalnej (praktycznej, prakseologicznej) stanowi,
i racjonalny jest ten, kto dla realizacji danego celu wybiera w oparciu o swoją wiedzę najlepsze środki. Nie
oceniamy zatem racjonalności celu, a odpowiednio ć rodka u ytego do jego realizacji (np. wyjaśniając

działalność przedsiębiorstwa „X” w gospodarce rynkowej, nie pytamy o celowość tej działalności, czy

założony poziom zysku jest racjonalny. Zastanawiamy się jedynie, czy zasadne było obniżanie kosztów (np.

zwalnianie pracowników, szukanie nowych technologii, czy też szukanie nowych rynków w celu zwiększenia

sprzedaży). W myśl tego rozumienia racjonalności to, czy podmiot jest racjonalny zale y od tego, czy
zastosował środki zgodnie ze swoją wiedzą bąd od tego, czy zało ony cel zrealizował. W pierwszym
przypadku powiemy, e podmiot jest racjonalny metodologicznie, bo właściwie, zgodnie ze swoją wiedzą
dobrał środki do realizacji zało onego celu, niezale nie , czy środki i wiedza były najlepsze z punktu
widzenia obiektywnego stanu wiedzy, obiektywnego stanu rzeczy (np. racjonalny wg koncepcji będzie
podmiot, który podjął decyzję o dostarczania piasku z Pustyni Błędowskiej do przedsiębiorstw

7

zlokalizowanych w Sudanie w celu jego sprzeda y, jeśli tylko uznał, e najtaniej mo e to zrobić drogą
morską). W przypadku drugim podmiot będzie racjonalny, jeśli udało mu się cel zaplanowany zrealizować
(

niezależnie od „obiektywnej” jego racjonalności – np. udało się przedsiębiorcy z pierwszego przykładu

sprzedać sprowadzony piasek ). Uznamy wtedy, e jest on racjonalny rzeczowo, co mo emy uto samić ze
skuteczno

ścią. Inny przykład: zaplanowana podróż – racjonalność metodologiczna , która nie doszła do

skutku z przyczyn niezależnych – nieracjonalność rzeczowa.

6. Sze ciopunktowa procedura wyja niania (stosuje się też do interpretacji humanistycznej)

1. stwierdzenie zajścia zjawiska
2. postawienie pytania o jego przyczynę
3. wskazanie jego przyczyn (-y)
4. potwierdzenie jej (ich) wystąpienia
5. przeprowadzenie wnioskowania
6. stwierdzenie explicite istniejącej zale ności między zaobserwowanym zjawiskiem a jego przyczyną

Przykład 1.
1. woda w stawie ostatniej nocy zamarzła
2. dlaczego?
3. woda zamarza w temperaturze 0

0

c .

4. temperatura powietrza wyniosła 0

0

c

5. woda zamarza w temperaturze 0

0

c i temperatura wyniosła 0

0

c więc woda zamarzła.

6. wyra am explicite przekonanie o przyczynie zamarznięcie wody

Przykład 2.
1. woda w stawie ostatniej nocy zamarzła
2. dlaczego?
3. czysta woda zamarza w temperaturze 0

0

c

a. temperatura powietrza wyniosła – 3

0

c

b. woda w stawie nie zawierała adnych związków chemicznych, np. nacl
4. jeśli woda jest czysta to zamarza w temperaturze 0

0

c i temperatura wyniosła – 3

0

c oraz woda nie

zawierała adnych domieszek związków chemicznych, więc woda zamarzła.
5. wyra am explicite przekonanie o przyczynie zamarznięcie wody

Przykład 3.
1. Korek pływa na powierzchni wody
2. Dlaczego pływa?
3. Wybór takiej zale ności przyczynowo – skutkowej, której poprzednik jest najbardziej prawdopodobny a

następnik opisuje wyjaśniane zjawiska (je eli przedmiot jest lekki to pływa)
4. Ustalenie, czy spełniony jest poprzednik (jest spełniony, korek jest lekki)
5. Popendo ponens: je eli korek jest lekki to pływa i korek jest lekki, zatem pływa)
6. Korek pływa bo jest lekki.

6. Interpretacja humanistyczna (prawo racjonalnego działania)

To teoretyczne i naukowe wyjaśnianie stwierdzonego faktu, będącego działaniem intencjonalnym człowieka,

stanowiące szczególny przypadek dedukcyjnego wyjaśniania, w którym rolę prawa odgrywa zało enie o

racjonalności działania człowieka.

żłównym przedmiotem wyjaśniania w naukach społecznych jest działanie podejmowane przez człowieka w

celu uzyskania określonego po ądanego rezultatu. Racjonalizując czynność, przypisuje się podmiotowi pełną

świadomość postawionego sobie celu oraz usystematyzowaną wiedzę.

„Dlaczego X podjął czynność C” ?

Odpowied (explanandum) na to pytanie składa się z trzech przesłanek wyjaśniania (eksplanans):

 Zało enia o racjonalności

 Opisu wiedzy X-a wyodrębniającej mo liwe do podjęcia przez niego czynności oraz określającej ich

rezultaty

8

 Opisu charakterystycznego dla X-a porządku wartości utworzonego z owych rezultatów, takiego, e

rezultat czynności rozwa anej jest wartością preferowaną

Działanie racjonalne podejmowane przez człowieka w warunkach pewności jest racjonalne wtedy i tylko

wtedy, gdy działanie prowadzi (na gruncie wiedzy podmiotu) do rezultatu maksymalnie preferowanego

przez podmiot (czyli sensu czynności racjonalnej).

„Jeśli podmiot ma podjąć w danym momencie jedną z czynności C

1

,..C

n,

które wg jego wiedzy się wykluczają i zarazem dopełniają i prowadzą niezawodnie do rezultatów S

1

,...,S

m

, i

rezultaty

są uporządkowane ze względu na jego preferencje, to podmiot podejmie czynność prowadzącą do

rezultatu najbardziej preferowanego”, lub w wersji uproszczonej „Jeśli człowiek chce zrealizować cel S i

dysponuje wiedzą W, w myśl której nale y podjąć czynność C, to człowiek tę czynność wykonuje.” nie jest

empirycznie uzasadnione, bo realne podmioty podejmując czynności opierają się nie tylko na wiedzy, i to

takiej, z której „wynika” jaka czynność podjąć, by dany cel zrealizować.

IH jest to prawo idealizacyjne,

bo realni ludzie np. zmieniają preferencje, mają do “wyboru” więcej, ni

jedną czynność prowadzącą do oczekiwanego celu, ulegają “pozaracjonalonym” okolicznościom

podejmując czynności, itd. Jest to te zdanie ogólne, bo odnosi się do ka dego podmiotu, który te

„nierealne” cechy posiada („Ka de X jeśli tylko jest racjonalne w powy szym sensie, to podejmuje

czynności najbardziej preferowane i tylko takie”). Ogólność nie przesądza jednak o jego prawdziwości (jest

fałszywe).

Przykład 1.

Piotr słuchał muzyki przed egzaminem z metodologii.

Poniewa procedurą stosowaną do wyjaśniania czynności jest Interpretacja Humanistyczna, która zakłada

racjonalność metodologiczną podmiotów, tak więc:

1. Piotr słuchał muzyki przed egzaminem z metodologii.
2. Dlaczego Piotr s

łuchał muzyki przed egzaminem z metodologii ?

3. Piotr słuchał muzyki przed egzaminem z metodologii, poniewa chciał zrelaksować się .

Zakładam, e Piotr działa racjonalnie tzn. posiada wiedzę dotyczącą swojego stanu psychicznego (nerwów) i

mo liwość rozładowania stresu itp. , chcąc zrealizować cel, (który doprowadzi go do rezultatu), jakim jest

zrelaksowanie się, (podjął działanie)zdecydował się posłuchać muzyki przed egzaminem z metodologii.

4. Ustalam czy spełniony jest poprzednik: I Piotr rzeczywiście słuchał muzyki przed egzaminem z
metodologii.
5. Ponendo ponens: (p ->q) ^ p) -> q

Jeśli Piotr słuchał muzyki przed egzaminem z metodologii, to chciał się zrelaksować i Piotr słucha muzyki

przed egzaminem z metodologii , a zatem relaksuje się.

6. Odpowied : Piotr słuchał muzyki przed egzaminem z metodologii, poniewa chciał się zrelaksować.

lub Przyczyną słuchania muzyki przez Piotra była chęć zrelaksowania się.

Przykład 2.

Jan zjadł rano obfite śniadanie.

Wyjaśnianie czynności opiera się na interpretacji humanistycznej, interpretacja ta przebiega według 6

stopniowej procedury wyjaśniania, zaś w miejscu prawa nauki występuje zało enie o racjonalności.
1. Jan zjadł rano obfite śniadanie.
2. Dlaczego Jan zjadł rano obfite śniadanie ?
3. Jan zjadł rano obfite śniadanie, eby nie burczało mu w brzuchu.

Przyjmując zało enie, e Jan działa racjonalnie – zatem wie jak funkcjonuje jego organizm (posiada wiedzę

z zakresu funkcjonowania własnego organizmu), i wie jak zapobiec wystąpieniu burczenia w brzuchu. Mając
na uwadze z

realizowanie celu (który ma doprowadzić go do rezultatu) jakim jest uniknięcie burzenia w

brzuchu, (podjął działanie) zdecydował się zjeść rano obfite śniadanie.
4. Sprawdzamy czy spełniony jest poprzednik: Jan rzeczywiście zjadł rano obfite śniadanie
5. Ponendo ponens (p->q)^p) → p

Jeśli Jan zjadł rano obfite śniadanie, to chciał unikną burczenia w brzuchu oraz Jan je rano obfite śniadanie, a

zatem nie będzie burczało mu w brzuchu.
6. Odpowied : Jan zjadł rano obfite śniadanie, eby nie burczało mu w brzuchu.
Lub P

rzyczyna zjedzenia przez Jana rano obfitego śniadania było uniknięcie burczenia w brzuchu.

9

Przykład 3.
Ola regularnie medytuje.
1. Ola regularnie medytuje.
2. Dlaczego Ola regularnie medytuje?
3. Celem Oli jest rozładowanie napięcia wywołanego stresująca pracą oraz zachowanie dobrej formy

psychicznej i Ola wie aby tego dokonać, nale y medytować.
4. Sprawdzam, czy spełniony jest poprzednik. Tak, Ola regularnie medytuje.
5. Je eli Ola regularnie medytuje, to chce rozładować stres i Ola regularnie medytuje, zatem Ola
roz

ładowuje stres.

6. Wyra am przekonanie, e przyczyną, dla której Ola medytuje jest chęć rozładowania napięcia stresowego
.

Przykład 4.

Kowalski wspiął się na wysoką górę.
1. Kowalski wspiął się na wysoką górę.
2. Dlaczego Kowalski wspiął się na wysoką górę ?.
3. Kowalski wspiął się na wysoką górę, poniewa był przygotowany do wspinaczki i chciał sprawdzić

swoją wiedzę i umiejętności wspinaczkowe w terenie.

Zakładam przy tym, e Kowalski ma ju jakieś doświadczenie alpinistyczne i jest przygotowany do

wspinaczki.
4. Stwierdzam, e celem Kowalskiego było wejście na wysoką górę i sprawdzenie swoich umiejętności

oraz, e Kowalski był przygotowany do wspinaczki.
5. Je eli Kowalski wspiął się na wysoką górę, to był przygotowany do wspinaczki i Kowalski wspiął się na

wysoką górę, to Kowalski był przygotowany do wspinaczki.
6. Wyra am przekonanie, e Kowalski wspiął się na wysoką górę, poniewa był przygotowany do
wspinaczki.

Explanans
(Z1)

Jeśli podmiot ma podjąć w danym momencie jedną z czynności C

1

,..C

n

które wg jego wiedzy się wykluczają i zarazem dopełniają i prowadzą niezawodnie do rezultatów

S

1

,...,S

m

, i rezultaty są uporządkowane ze względu na jego preferencje, to podmiot podejmie czynność

prowadzącą do rezultatu najbardziej preferowanego.
(Z2)
Podmiot najbardziej preferuje S

2

(Z3)

Zgodnie z jego wiedzą rezultat ten mo na osiągnąć podejmując

czynność C

2

Explanandum
(Z4)

Podmiot podejmie czynność C

2

7. Warunki konieczne i wystarczające

Związek przyczynowy:
a)

 zjawisko „p” wywołuje (jest przyczyną) zjawiska „q” wtedy, gdy:

o „p” jest wcześniejsze ni „q”
o jest wykluczone, e „q” i „

p”

 wystąpienie „p” jest warunkiem koniecznym i wystarczającym wystąpienia „q”4

b)

 zjawiska „p” i „z” łącznie wywołują (są przyczyną) zjawiska „q” wtedy, gdy:

o „p” i „z” są wcześniejsze ni „q”
o jest wykluczone, e „z” i „q” oraz „

p”

o jest wykluczone, e „p” i „q” oraz „

z”

10

 wystąpienie „p” jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym wystąpienia „q”

 wystąpienie „z” jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym wystąpienia „q”

Chcemy wygrać w totolotka 100 000 zł - jaki jest warunek konieczny ebyśmy mogli wygrać?
-

warunkiem koniecznym jest wysłanie kuponu - bez wysłanego kuponu w ogóle nie wejdziemy do gry, ale

samo wysłanie kuponu nie jest warunkiem wystarczającym do wygrania, poniewa mo emy nie skreślić

właściwych liczb.

Inny przykład:

Warunek konieczny eby zaliczyć test z metodologii.
-

warunkiem koniecznym jest stawienie się na egzaminie i przystąpienie do testu

-

ale samo przystąpienie do testu nie jest warunkiem wystarczającym eby go zdać, bo mo emy le

odpowiedzieć na pytania i mimo, e stawiliśmy się na teście to go nie zaliczymy.