Materialy do czytania Encyklopedia prawa

Zrozumienie istoty państwa i prawa musi zostać poprzedzone wyjaśnieniem tak podstawowych pojęć
jak zbiorowość, społeczność i społeczeństwo. Państwo i prawo są bowiem wytworem społeczeństwa
właśnie.

Zbiorowością nazywamy „zespół ludzi oddzielonych od innych zespołów ludzkich w sposób względny

w określonym czasie i na określonym obszarze”

. Zbiorowością jest na przykład ogół mieszkańców

jakiejś miejscowości, mieszkańców gminy czy też osób zamieszkujących terytorium jakiegoś państwa.

Pomiędzy członkami zbiorowości zachodzą rozmaite relacje o różnorodnym charakterze. I tak, na
przykład, mieszkańców określonej miejscowości łączą więzy pokrewieństwa, mieszkańcy należą do tej
samej parafii i spotykają się na uroczystościach lokalnych (np. na dożynkach). Pomiędzy członkami tej
zbiorowości wytwarzają się więzy przyjaźni i koleżeństwa – istnieją lokalne autorytety oraz lokalna

władza. Relacje i interakcje polegające na oddziaływaniu jednych osób na drugie nazywamy
stosunkami społecznymi natomiast zbiorowość, w której wytworzyły się liczne i różnorodne
stosunku społeczne nazywamy społecznością.

Osoby należące do zbiorowości zamieszkującej terytorium państwa łączą więzy pokrewieństwa,

posługują się one tym samym językiem, panują też między nimi stosunki formalne, wynikające z
przepisów prawa. Społeczność taką (społeczność państwową) nazywamy społeczeństwem.

1.2. Państwo

Wokół definicji pojęcia państwa toczą się od wieków liczne dyskusje.

Definicja

Spośród szeregu elementów różnorodnych definicji państwa najczęściej powtarza się jego trzy
cechy: istnienie terytorium, na którym zamieszkuje ludność i w którym wykształciła się władza.

Ta trójelementowa definicja została sformułowana przez niemieckiego teoretyka prawa Jellinka

który stwierdził, iż „państwo jest to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa

osiadłych ludzi”.

Redelbacg 36

Łopatka A., Prawoznawstwo, Warszawa 2001

Encyklopedia prawa

Strona 4 z 73

W innych definicjach podkreśla się, że istnienie państwo jest rodzajem organizacji, albowiem ma ono
spełniać określone cele, a jego wewnętrzna struktura ma służyć ich osiąganiu.

1.2.1. Terytorium

O istnieniu państwa można mówić wyłącznie wtedy, gdy władza publiczna sprawuje władzę na

określonym terytorium. W wyjątkowych sytuacjach zdarza się, że pomimo utraty możliwości
sprawowania takiej władzy, przejściowo uznaje się istnienie państwa.

Przykład

Przykładem takiej sytuacji był okres II wojny światowej, gdy pomimo utraty możliwości
sprawowania realnej władzy przez przedstawicieli tej władzy znajdujących się za granicą, uznawano

istnienie państwa polskiego.

Terytorium państwa jest wydzielone granicami państwa i obejmuje:

Za część terytorium państwa (tzw. ruchomą) uznaje się również statki morskie i powietrzne oraz
placówki dyplomatyczne na terytorium innych państw.

Ściślej rzecz ujmując, teren placówek dyplomatycznych oraz pokłady statków morskich i powietrznych
nie stanowią terytorium państwa w ścisłym tego słowa znaczeniu – uznaje się natomiast, że

jurysdykcja państwa obejmuje teren tych właśnie jednostek.

Zasady określania granic państwa zostały zawarte w międzynarodowych konwencjach, takich jak na
przykład Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza (konwencja z 10 grudnia

1982 r.), a także w międzynarodowych umowach dwustronnych (np. umowa między Rzecząpospolitą

Encyklopedia prawa

Strona 5 z 73

Polską, a Republiką Słowacką o wspólnej granicy państwowej (sporządzona w Warszawie dnia 6 lipca

1995 r.).

Szczegółowe zasady określania granic państwa polskiego zostały zawarte również w szeregu aktów

prawnych rangi ustawowej takich, jak na przykład ustawa o ochronie granicy państwowej (ustawa z
dnia 12 października 1990 r.), czy ustawa o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i

administracji morskiej (ustawa z dnia 21 marca 1991).

Przykład

„1. Granicę państwową, jeżeli tego inaczej nie regulują umowy międzynarodowe zawarte z

sąsiednimi państwami, ustala się:

na odcinkach lądowych oraz w miejscach, w których granica państwowa przecina wody

stojące lub wody płynące, przechodząc na drugi brzeg - według linii prostej, biegnącej od

jednego znaku granicznego do drugiego;

na rzekach, potokach, strumieniach, kanałach nieżeglownych - według linii środkowej koryta;

na rzekach żeglownych - według linii środkowej głównego toru wodnego lub linii środkowej

głównego nurtu.” (Art. 5 ustawy o ochronie granicy państwowej).

„Morskimi wodami wewnętrznymi są:

część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz

Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej między

Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem

Szczecińskim a wodami portu Szczecin;

część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu o współrzędnych

54°37'36" szerokości geograficznej północnej i 18°49'18'' długości geograficznej wschodniej

(na Mierzei Helskiej) do punktu o współrzędnych 54°22'12'' szerokości geograficznej

północnej i 19°21'00'' długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Wiślanej);

(…)”

(Art. 14 ustawy o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej)

1.2.2. Ludność Państwa

Definicja

Ludność państwa to grupa społeczna (społeczeństwo) zamieszkująca w sposób względnie stały
terytorium państwa.

W skład społeczeństwa wchodzą trzy grupy mieszkańców:



obywatele państwa,



obywatele państw obcych oraz,



tzw. bezpaństwowcy (czyli osoby nie posiadające żadnego obywatelstwa).

Wszystkie te osoby podlegają władzy państwowej ze względu na fakt, że przebywają na terytorium

państwa. Obywateli państwa łączy z państwem dodatkowa więź prawna – nawet jeżeli opuszczą oni

Encyklopedia prawa

Strona 6 z 73

terytorium Państwa fakt posiadania jego obywatelstwa wiąże się z określonymi uprawnieniami oraz

obowiązkami – zarówno uprawnieniami i obowiązkami obywatela, jak i państwa.

Więź łącząca obywatela polskiego państwem wynika z przepisów Konstytucji, która wyraźnie stanowi,

iż Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

Omawiając instytucję obywatelstwa warto poczynić parę uwag na temat nabycia i utraty
obywatelstwa. Co do zasady obywatelstwo nabywa się poprzez urodzenie, przy czym na świecie
stosuje się dwa kryteria przesądzające o obywatelstwie:



w niektórych krajach obywatelstwo nabywają te dzieci, które przyszły na świat na terytorium

tego państwa (tzw. prawo ziemi,

ius soli

), a nabycie obywatelstwa nie ma związku z

obywatelstwem rodziców (taki system panuje np. w USA).



w innych krajach, również w Polsce, obowiązuje tzw. „prawo krwi” (

ius sanguinis

) –

obywatelstwo dziecka zdeterminowane jest przez obywatelstwo rodziców, a miejsce urodzenia
nie ma wpływu na przynależność państwową. Art. 34 polskiej Konstytucji stanowi, iż
„obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi.”

W myśl przepisów polskiej ustawy o obywatelstwie (ustawa z 15 lutego 1962 r.) dziecko nabywa

przez urodzenie obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są obywatelami polskimi, albo jedno z
rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo
lub nie posiada żadnego obywatelstwa.

Dziecko rodziców, z których jedno jest obywatelem polskim, drugie zaś obywatelem innego państwa,

nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie, choć rodzice mogą wybrać dla niego obywatelstwo
państwa obcego, którego obywatelem jest jedno z rodziców.

Urodzenie nie jest jedynym czynnikiem decydującym o obywatelstwie określonej osoby.

Innymi sposobami są:



wybór obywatelstwa (tzw. opcja) np. przez kobietę zawierająca związek małżeński z polskim

obywatelem, oraz



naturalizacja (nabycie obywatelstwa poprzez nadanie przez władzę danego państwa).

Utrata obywatelstwa nastąpić może poprzez rezygnację z obywatelstwa (tzw. zrzeczenie się
obywatelstwa) albo przez odebranie obywatelstwa (pozbawienie obywatelstwa) przez upoważniony do

tego organ państwa.

W prawie polskim zrzeczenie się jest jedynym sposobem utraty obywatelstwa. Art. 34 ust. 2
Konstytucji stanowi wyraźnie, że „obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że
sam się go zrzeknie.”

1.2.3. Władza w państwie (ustrój państwa)

Trzecim elementem (obok terytorium i ludności) konstytuującym instytucję Państwa jest władza. Z

obszernej problematyki związanej z władzą państwową warto zwrócić szczególną uwagę na:



zagadnienie suwerenności (niezależności),



kwestię ustroju państwa.

Encyklopedia prawa

Strona 7 z 73

Definicja

Poprzez władzę rozumiemy najczęściej możliwość wpływania przez jednostki lub grupy jednostek
na zachowanie innych.

Jeżeli władza oparta jest o różnego rodzaju więzi międzyludzkie, nazywamy ją władzą

wspólnotową. Natomiast władza, która nie opiera się więzi międzyludzkie to władza publiczna
(np. polityczna czy ekonomiczna).

Szczególnym rodzajem władzy publicznej jest władza państwowa, a więc władza sformalizowana,
która ma możliwość ustanawiania nakazów i zakazów oraz środki przymusu, umożliwiające

egzekwowanie stanowionego prawa.

1.2.3.1.

Suwerenność

Definicja

Suwerenność to możliwość swobodnego kształtowania przez państwo zasad ustroju politycznego

oraz zasad funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki.

Suwerenność państwa to inaczej mówiąc jego niezależność. Niezależność ta nie jest niczym
nieograniczona – państwo kształtując regulacje prawa wewnętrznego nie może np. naruszać praw
człowieka, musi respektować niezależność innych państw i postanowienia umów międzynarodowych.

Suwerenność państwa można rozpatrywać w dwóch wymiarach:



suwerenność wewnętrzna wyraża się w niezależności i nadrzędności państwa nad

podmiotami prawa funkcjonującymi na jego terytorium (obywatelami, innymi organizacjami
społecznymi), które zobowiązane są podporządkować się władzy państwowej.



suwerenność zewnętrzna oznacza niezależność państwa od innych państw, które nie mogą

narzucać mu swojej woli i ograniczać jego swobody

W praktyce państwa często dobrowolnie ograniczają swoją suwerenność tworząc międzynarodowe

organizacje (takie jak Unia Europejska) i przekazując im część uprawnień do stanowienia prawa,
zawierając międzynarodowe umowy, w których przyjmują na siebie pewne ograniczenia (np. godząc
się na częściowe wyłączenie spod jurysdykcji terenu placówek dyplomatycznych), czy respektując

częściową suwerenność wewnętrzną, a nawet zewnętrzną niektórych jednostek terytorialnych
wchodzących w ich skład.

Jeżeli w ramach jednego państwa funkcjonują terytorialne organizacje wyposażone
w częściową suwerenność wewnętrzną (np. stanowienie prawa, sądownictwo) oraz częściową
suwerenność zewnętrzną (możność samodzielnego występowania w pewnym zakresie w stosunkach z
innymi państwami), to mówimy że państwo ma strukturę federalną (np. USA, Niemcy, Australia,

Brazylia, Szwajcaria, Indie).

Redelbach s. 43

Encyklopedia prawa

Strona 8 z 73

Jeżeli natomiast pewne części państwa są wyposażone w częściową suwerenność wewnętrzną, ale nie

są wyposażone w częściową suwerenność zewnętrzną, to mówimy o terytorium autonomicznym
(np. Katalonia w Hiszpanii).

Zwróć uwagę

Warto w tym miejscu wskazać na dyskusję na temat docelowego kształtu suwerenności państwowej
państw członkowskich Unii Europejskiej.

W dyskusji publicznej na ten temat zauważyć można dwa odmienne stanowiska w tej kwestii. Część
polityków (i reprezentowanych przez nich wyborców) przyjmuje stanowisko o potrzebie dążenia do

ograniczania suwerenności państw członkowskich i stopniowego zwiększania kompetencji organów
UE.

Celem procesów integracyjnych zachodzących w ramach UE miałoby być utworzenie w przyszłości
państwa federalnego. Natomiast część polityków i wyborców opowiada się za ograniczonymi

kompetencjami UE i utrzymaniem pełnej suwerenności państw członkowskich.

1.2.3.2.

Ustrój polityczny

Definicja

Zgodnie z definicją słownikową ustrój to „zasady prawne określające organizację i sposób

funkcjonowania państwa, społeczeństwa, instytucji publicznych itp.”

Można powiedzieć, że ustrój to zbiór podstawowych zasad, na jakich oparto funkcjonowanie państwa,
społeczeństwa i gospodarki. Dlatego mówi się często o trzech rodzajach ustrojów:

Kwestie związane z ustrojem politycznym dotyczą takich zagadnień jak sposób sprawowania władzy
oraz zasady podziału kompetencji pomiędzy różne organy państwa.

Jeżeli chodzi o sposób sprawowania władzy, wymienić należy dwa rodzaje systemów politycznych –

systemy demokratyczne oraz systemy autorytarne.

W systemie demokratycznym źródłem władzy jest wola wyrażana przez obywateli poprzez wybory.
Cechami charakterystycznymi państw o ustroju demokratycznym są między innymi:



uznawanie suwerenności narodu, rozumianej jako prawo narodu (rozumianego jako ogół

obywateli) do sprawowania (za pośrednictwem przedstawicieli) władzy w państwie,



rządy prawa czyli zasada działania organów państwa wyłącznie na podstawie ustanowionych

przez państwo norm prawnych, a nie na podstawie swobodnego uznania,

Słownik PWN

Encyklopedia prawa

Strona 9 z 73



jawność życia publicznego,



możliwość uczestniczenia wszystkich obywateli w życiu politycznym,



możliwość zrzeszania się w partie polityczne i inne organizacje społeczne,



prawne (najczęściej konstytucyjne) gwarancje praw i wolności takich, jak na przykład prawo

wolności przekonań, wypowiedzi, prawo do życia, prawo do prywatności itd.,



ochrona praw mniejszości.

Systemy autorytarne oparte są na władzy, która nie jest wybierana w powszechnych wyborach –
władza znajduje się w ręku przywódcy oraz osób z jego otoczenia a społeczeństwo jest pozbawione

instrumentów prawnych umożliwiających zmianę takiej władzy.

W wielu państwach autorytarnych tworzy się często pozory istnienia systemu demokratycznego –
dopuszcza się funkcjonowanie partii politycznych oraz organizuje wybory – nie mają jednak one

większego znaczenia prawnego albowiem system prawny umożliwia rządzącym wpływanie na wyniki
wyborów.

Powszechna akceptacja zasad systemu demokratycznego w naszym kręgu cywilizacyjnym
spowodowała, że słowo „rządy autorytarne” nabrało negatywnego zabarwienia. Rządy autorytarne,

jeżeli ich podstawą jest idea poszanowania praw człowieka i ich ochrony, mogą w pewnych
okolicznościach przyczyniać się do rozwoju społeczeństw, a często są jedynym sposobem na
przetrwanie państwa. Słowo „autorytarny” pochodzi od słowa „autorytet” a nie od słowa „-auto, sam,

sam sobie”.

Przykład

Przykładami systemów (a ściślej rzecz ujmując reżimów) autorytarnych były rządy Józefa
Piłsudskiego w Polsce, generała Franco w Hiszpanii, czy generała Augusto Pinocheta w Chile.

Wszystkie te reżimy łączy to, iż powstawały i funkcjonowały w czasach istotnych zagrożeń o różnym
charakterze (niebezpieczeństwo przejęcia władzy przez komunistów czy też konieczność

scentralizowania i sprawowania skutecznej władzy tuż po odzyskaniu niepodległości).

Cechą charakterystyczną systemów autorytarnych są napięcia związane z walką z przeciwnikami
politycznymi pragnącymi przejąć władzę lub opowiadającymi się za wprowadzeniem systemu
demokratycznego. Państwa autorytarne są często krytykowane za stosowanie niedopuszczalnych

metod walki politycznej, związanych często z naruszaniem praw człowieka.

Encyklopedia prawa

Strona 10 z 73

Warto zapamiętać

Państw autorytarnych nie należy mylić z państwami totalitarnymi.

Pojęcie totalitaryzmu dotyczy nie tyle formy sprawowania władzy, co ideologii zakładającej
wszechobecną kontrolę nad większością sfer życia społecznego i sprawowanie władzy w obszarach,

które powinny być obszarami wolnymi od ingerencji państwa (państwem totalitarnym była Polska
Rzeczpospolita Ludowa, czy Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich).

Tak jak przeciwieństwem systemu autorytarnego jest system demokratyczny (a ideologia na której
opiera się władza jest kwestią wtórną) to przeciwieństwem totalitaryzmu (systemu opartego na

ograniczaniu wolności człowieka) jest liberalizm (system, w którym wolność jest wysoko cenioną i
chronioną wartością).

Można zatem wyobrazić sobie sytuację, w której w państwie demokratycznym legalnie wybrana
władza rozpoczyna wprowadzanie ideologii (np. komunistycznej, czy faszystowskiej), co prowadzi do

totalitaryzmu. Można wyobrazić sobie również sytuację, w której państwo autorytarne opiera ustrój
społeczny i gospodarczy na zasadach wolności, zwalczając wyłącznie przeciwników politycznych.

Cechą charakterystyczną współczesnych państw demokratycznych jest oparcie struktury organów

władzy o koncepcję trójpodziału władzy.

Koncepcja ta przypisywana Monteskiuszowi (choć była wynikiem trwających od wieków dyskusji, w

które wkład wniosło wielu, również starożytnych myślicieli) sprowadza się do wyodrębnienia w
państwie trzech rodzajów władz:



władzy ustawodawczej, której obowiązkiem jest stanowienie norm prawnych w celu

realizacji zadań państwa a także kontrola prawidłowości funkcjonowania władzy wykonawczej,



władzy wykonawczej, której zadaniem jest stosowanie i zapewnienie przestrzegania

ustanowionego przez władzę ustawodawczą prawa,



władzy sądowniczej, której zadaniem jest wydawanie wyroków w celu zapewnienia

przestrzegania prawa zarówno przez obywateli (np. wyroki w sprawach karnych i cywilnych
wydawane przez sądy powszechne) jak i przez samo państwo (np. wyroki Trybunału

Konstytucyjnego stwierdzające niezgodność przepisów z Konstytucją, czy wyroki sądów
administracyjnych rozstrzygających spory pomiędzy obywatelami, a państwem).

Warunkiem sprawnego funkcjonowania państwa jest uznanie równorzędności i niezależności
poszczególnych rodzajów władzy oraz dbanie o równowagę i prawidłowe sprawowanie wzajemnej

kontroli pomiędzy instytucjami reprezentującymi te trzy rodzaje władzy.

Encyklopedia prawa

Strona 11 z 73

2. Zasady ustrojowe RP

Zasady ustroju państwa polskiego zostały zapisane w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z
1997 roku, a gałęzią prawa regulującą podstawowe zagadnienia ustrojowe jest prawo
konstytucyjne.

Przedmiotem prawa konstytucyjnego są takie kwestie jak



podmiot władzy suwerennej w państwie i sposoby jej sprawowania,



podstawy ustroju społeczno-gospodarczego państwa,



system organów państwowych,



status obywatela w państwie,



podstawy systemu wyborczego.

Zasady ustroju społecznego i politycznego Polski można opisać odwołując się do podstawowych

zasad konstytucyjnych, spośród których warto wymienić przede wszystkim



zasada republikańskiej formy rządów,



zasada demokratycznego państwa prawa,



zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania pomiędzy państwem, a

kościołami i związkami wyznaniowymi,



zasada wolności i praw człowieka i obywatela,



zasada suwerenności narodu,



zasada podziału i równowagi władzy,



zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego,



zasada subsydiarności (pomocniczości) państwa.

Pozostałe zasady – w Konstytucji zawarto szereg innych wyrażonych wprost lub dających się
wyinterpretować z treści Konstytucji zasad (np. zasada pluralizmu politycznego, zasada społecznej
gospodarki rynkowej).

Zasada republikańskiej formy rządów, głosi że Rzeczpospolita jest dobrem wszystkich obywateli.

„Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli” (art. 1. Konstytucji)

Zasada demokratycznego państwa prawa – jest jedną z najważniejszych zasad konstytucyjnych.
Zasada ta głosi, że Rzeczpospolita jest państwem demokratycznym, a władza publiczna sprawuje

rządy na podstawie przepisów prawa – oznacza to związanie organów państwa normami prawnymi i
uznanie, iż mogą one działać tylko na podstawie wyraźnego upoważnienia wynikającego z tych norm.

Z zasady demokratycznego państwa prawa wywodzi się szereg innych zasad, spośród których warto
wymienić między innymi



zasadę zaufania obywateli do państwa,



zakaz działania prawa wstecz,



zasadę ochrony praw nabytych,



zasadę respektowania dobra ogółu,



zasadę prawa do sądu,



zasadę zakazu nadmiernej ingerencji ustawodawcy w prawa jednostki.

Skrzydło W (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2006

Opracowano na podstawie Skrzydło.. s. 107

Srzydło s. 111

Encyklopedia prawa

Strona 12 z 73

„Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady

sprawiedliwości społecznej.” (art. 2 Konstytucji)

Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania pomiędzy państwem, a
kościołami i związkami wyznaniowymi, związana jest z przyjęciem modelu państwa świeckiego,

w odróżnieniu od funkcjonujących w wielu państwach modeli państwa wyznaniowego.

Warto zapamiętać

Warto zwrócić uwagę, że w myśl polskiej Konstytucji opisywana zasada nie oznacza, iż organy

Państwa powinny działać tak, jakby kościoły i związki wyznaniowe nie istniały. Twórcy Konstytucji
wskazali na możliwość współdziałania Państwa i kościołów „dla dobra człowieka i dobra wspólnego”.

„1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań

religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu

publicznym.

3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na

zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak

również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.” (art. 25 Konstytucji)

Przykład

Art. 2 Konstytucji Republiki Islamskiej Iranu (fragment):

Republika Islamska opiera się na wierze w:

Jednego Boga (jak napisano „Nie ma Boga prócz Allaha”), Jego wyłącznej suwerenności i

prawa do stanowienia prawa, konieczności poddania się Jego poleceniom,

Objawienie i jego fundamentalnego znaczenia w ustanawianiu prawa,

Powrót do Boga po śmierci i pozytywnej roli tego przekonania w drodze człowieka do

zbliżenia się do Boga,

Sprawiedliwość boską w aktach stworzenia i stanowienia prawa (…)”

Zasada wolności i praw człowieka i obywatela doznaje konkretyzacji w wielu przepisach
Konstytucji. Prawa i wolności człowieka i obywatela podzielono na trzy kategorie:

a. prawa i wolności osobiste, prawo do życia, prawo do nietykalności osobistej, ochrony

prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim

życiu osobistym, wolność wyznania i sumienia, nienaruszalność mieszkania i korespondencji etc.
– opisane w art. 38-56 Konstytucji

b. prawa i wolności polityczne, które są pochodną idei demokracji i wśród których należy

wymienić w szczególności prawa wyborcze, wolność zgromadzeń i zrzeszania się, wolność słowa
etc. opisane w art. 57-63 Konstytucji

c. prawa o charakterze społeczno-ekonomicznym i kulturalnym – no. prawo własności,

wolność wyboru zawodu, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do

ochrony zdrowia, prawo do nauki itd. zawarte w art. 64-81 Konstytucji.

Encyklopedia prawa

Strona 13 z 73

„1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie

to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania

oraz jego przekonania.

2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach

określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.” (art. 48

Konstytucji)

„ Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić

jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony.” (art. 49

Konstytucji)

Zasada suwerenności narodu związana jest z przyjęciem przez Polskę ustroju demokratycznego.

Władza w kraju demokratycznym sprawowana jest przez naród (rozumiany jako wspólnota wszystkich
obywateli), który sprawuje tę władzę za pośrednictwem swoich przedstawicieli (zasada
reprezentacji politycznej) poprzez dwuizbowy parlament (zasada dwuizbowości parlamentu,
zasada parlamentarnej formy rządów).

W pewnych kwestiach naród może decydować nie poprzez swoich przedstawicieli ale bezpośrednio -
w drodze referendum.

„

Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę

przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.” (art. 4 Konstytucji)

Zasada podziału i równowagi władzy związana jest z omawianą wcześniej koncepcją trójpodziału

władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W Polsce władzę ustawodawczą stanowi
Sejm i Senat.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że kompetencje w zakresie tworzenia prawa mają również organy
zaliczane do władzy wykonawczej (np. ministrowie mają możliwość wydawania rozporządzeń).

Organy te wydają jednak akty prawne wyłącznie na podstawie upoważnień ustawowych i w granicach
zakreślonych w treści tych upoważnień.

Akty wykonawcze do ustaw mają zresztą charakter techniczny – zawierają przepisy umożliwiające
realizację praw i obowiązków obywateli i innych podmiotów prawa, które zostały określone w

ustawach. W procesie stanowienia prawa ważną rolę odgrywa władza wykonawcza – większość
projektów ustaw kierowanych do Sejmu to projekty przygotowane przez rząd lub poszczególnych
ministrów – Rada Ministrów korzysta z przyznanego jej w Konstytucji prawa inicjatywy ustawodawczej

(a więc wszczęcia procesu uchwalania ustawy).

Przepisy Konstytucji oraz innych ustaw wprowadzają liczne instrumenty mające zagwarantować
równowagę pomiędzy władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Przykładem jest choćby

instytucja immunitetu sędziowskiego, czy też zakaz sprawowania przez sędziego, czy urzędnika służby
cywilnej mandatu poselskiego. Z omawianą zasadą związana jest także inna reguła konstytucyjna -
zasada odrębności i niezależności sądów i trybunałów.

„Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy

wykonawczej i władzy sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę

wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i

trybunały”. (art. 10 Konstytucji)

„Poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres

sprawowania mandatu poselskiego ani w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu. Za taką

działalność poseł odpowiada wyłącznie przed Sejmem, a w przypadku naruszenia praw osób trzecich

może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu.” (art. 105 Konstytucji)

Encyklopedia prawa

Strona 14 z 73

„Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

Sędziom zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi

ich obowiązków. Sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić

działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości

sędziów.” (art. 178 Konstytucji)

„Sędziowie są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej, na wniosek Krajowej Rady

Sądownictwa, na czas nieoznaczony. (…) Sędziowie są nieusuwalni.” (Art. 179. Art. 180.)

Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego – jest to jedna z
najważniejszych zasad ustrojowych głosząca, iż uprawnienia władzy publicznej powinny być w

pierwszej kolejności realizowane poprzez jednostki samorządu terytorialnego (w Polsce jest to
samorząd gminny, samorząd powiatowy i samorząd wojewódzki).

Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego powoduje powstanie dwóch
typów administracji – administracji rządowej oraz administracji samorządowej, przy czym
Konstytucja wskazuje wyraźnie, że co do zasady zadania publiczne powinny być wykonywane przez
samorząd terytorialny, chyba że Konstytucja lub ustawy zwykłe zastrzegają kompetencje innych

organów władzy publicznej.

Z zasadą decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego związana jest inna zasada, nie

zapisana wprost w Konstytucji, ale fundamentalna dla postrzegania zakresu działania i funkcji Państwa
– zasada subsydiarności (pomocniczości) państwa.

Zasada ta, sformułowana została po raz pierwszy wprost w nauce społecznej Kościoła (a dokładnie w

encyklice papieża Piusa XI

Quadragesimo anno

z 1931 roku), choć dyskusja na jej temat toczyła się

już wcześniej, a zasada pomocniczości była stosowana w praktyce. Istotę zasady pomocniczości
państwa oddają dobrze słowa wspomnianej encykliki:

„Co jednostka z własnej inicjatywy i własnymi siłami może zdziałać, tego nie wolno wydzierać na rzecz

społeczeństwa; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem ustroju jest zabieranie

mniejszym i niższym społecznościom tych zadań, które mogą spełnić, i przekazywanie ich

społecznościom większym i wyższym. Każda akcja społeczna z uwagi na cel i ze swej natury ma

charakter pomocniczy; winna pomagać członkom organizmu społecznego, a nie niszczyć ich lub

wchłaniać''.

Istotą zasady pomocniczości jest zatem postulat samodzielnego rozwiązywania problemów
jednostek i grup społecznych i sięgania do instytucji państwa dopiero wtedy, gdy jednostki te i grupy

nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb.

W ciągu XX wieku doszło do bezprecedensowego zwiększenia funkcji państwa, wydatki publiczne w
wielu państwach zbliżyły się lub przekroczyły granicę 50% produktu krajowego brutto, pojawiły się

systemy totalitarne (komunizm i faszyzm), wielokrotnie wzrosła wielkość obciążeń podatkowych
obywateli, a obciążone nadmiernymi zadaniami państwa zaczęły borykać się z problemami
wynikającymi z rosnącego zadłużenia i niskiej skuteczności działania administracji publicznej. Problem

granic działania władzy publicznej jest jednym z najczęstszych problemów poruszanych w debacie
publicznej (np. dyskusja na temat odpłatności za studia, zasad finansowania służby zdrowia, zadań
państwa w zakresie pomocy społecznej, czy kultury). Debata ta jest w dużej mierze debatą nad
sposobem pojmowania zasady subsydiarności państwa we współczesnym świecie.

„Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla

organów innych władz publicznych”. (art. 163 Konstytucji)

„Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. (…) Gmina wykonuje wszystkie zadania

samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego. (art. 164

Konstytucji)

Encyklopedia prawa

Strona 15 z 73

„Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne

prawa majątkowe. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.”

(art. 165 Konstytucji).

Encyklopedia prawa

Strona 16 z 73

3. Nauka o prawie

3.1. Normy postępowania

Ludzkim zachowaniem kierują rozmaite motywacje. Jednym z ważnych elementów decydujących o
naszym postępowaniu jest potrzeba przestrzegania zasad, które wynikają z naszego
przeświadczenia o tym, że takie, a nie inne zachowanie jest właściwe oraz zasad, które zostały nam
narzucone przez otoczenie zewnętrzne i których nieprzestrzeganie może wiązać się z negatywnymi
następstwami.

Normy postępowania można podzielić na rodzaje, w zależności od tego jakich rodzajów zachowań
dotyczą oraz jakie jest ich źródło.

Normy religijne to zasady wyznawanej wiary, do których przestrzegania zobowiązana jest osoba
wierząca. Ich źródłem jest zarówno objawienie, czyli przesłanie przekazane przez Boga człowiekowi
(spisane m. in. w Piśmie Świętym w chrześcijaństwie, w Torze w judaizmie, czy też w Koranie w
islamie), jak i nakazy i zakazy formułowane przez organizacje religijne i przywódców duchowych.

Przykład

Przykładami norm religijnych jest obowiązek przestrzegania zasad wynikających z dekalogu,
obowiązek uczestnictwa w mszy świętej, obowiązek odbycia pielgrzymki, czy obowiązek spowiedzi.
Wiele norm religijnych uznawanych jest jednocześnie za normy moralne, albowiem dla osób
wierzących zasady moralności wynikają właśnie z wiary.

Normy moralne to nakazy i zakazy postępowania płynące z przekonania o tym co jest dobre, a co
złe. Dla osób wierzących, pojęcie dobra i zła kształtowane jest przez normy religijne. Osoby
niewierzące wywodzą pojęcie dobra i zła z uznawanego systemu filozoficznego.

Normy obyczajowe związane są z panującymi w danej społeczności przekonaniami co do tego, co
wypada, a czego nie wypada robić. Kształtują się one pod wpływem wielowiekowej często tradycji,
znajdują niejednokrotnie uzasadnienie w normach moralnych, choć często różnie w różnych
społecznościach interpretowanych.

Przykład

Przykładowo normy obyczajowe dopuszczają chodzenie nago w jednych społecznościach, a w
innych piętnują tego rodzaju zachowanie.

Encyklopedia prawa

Strona 17 z 73

3.2. Normy prawne – pojęcie

Definicja

Szczególnym rodzajem norm postępowania są normy prawne - są to normy generalne
ustanowione lub uznane przez państwo, regulujące zachowania doniosłe z punktu
widzenia państwa, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo

Zwróć uwagę

Warto zwrócić uwagę, że normy różnego rodzaju oddziaływają na siebie i wzajemnie się
uzupełniają.

Oniszczuk J. Prawo, jego tworzenie i systematyka, wybrane zagadnienia, Warszawa 1999 s. 12-13 za

Łopatka s. 105

Encyklopedia prawa

Strona 18 z 73

Przykład

Na przykład, szereg norm moralnych staje się normami prawnymi, albowiem są tak
powszechnie uznawane, że państwo postanawia nadać im rangę norm prawnych. Zakaz kradzieży,
czy zabijania wywodzący się z norm o charakterze religijnym jest jednocześnie zakazem
ustanowionym przez państwo.

Podobnie normy prawne wpływają na pojmowanie tego co jest dobre, a co złe.

Przykład

Przykładowo badania dowodzą, że legalizacja posiadania narkotyków w niektórych krajach wpłynęła
na ocenę faktu ich spożywania. Podobnie legalizacja prostytucji wpływa na społeczną ocenę tego
typu działalności.

Często zdarza się, że przepisy prawne odsyłają bezpośrednio do nieformalnych norm społecznych –
przykładem są przepisy Kodeksu cywilnego, który w wielu przypadkach odsyłają do bezpośredniego
stosowania norm zwyczajowych.

Przykład

Przepisy Kodeksu cywilnego odsyłające do norm pozaprawnych (w tym przypadku do zasad
współżycia społecznego ustalonych zwyczajów).

Art. 56. Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Art. 65. § 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na
okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

Art. 699. Jeżeli termin płatności czynszu nie jest w umowie oznaczony, czynsz jest płatny z dołu w
terminie zwyczajowo przyjętym, a w braku takiego zwyczaju - półrocznie z dołu.

3.3. Budowa normy prawnej

Normy prawne skonstruowane są w podobny sposób – należy wśród nich wyróżnić następujące
stałe elementy:



Adresat normy, czyli podmiot, do którego jest ona kierowana

(np. osoby fizyczne podlegające obowiązkowi zapłaty podatku od spadków i darowizn).



Hipoteza normy, czyli sytuację, w której ta norma obowiązuje

(np. zawarcie umowy sprzedaż samochodu powoduje obowiązek jego rejestracji).

Encyklopedia prawa

Strona 19 z 73



Dyspozycja normy, czyli nakaz albo zakaz określonego zachowania w sytuacji opisanej w

hipotezie normy

(np. zakaz przechodzenia na czerwonym świetle zawarty w przepisach prawa o ruchu
drogowym).



Sankcja, czyli dolegliwość, konsekwencje niezastosowania się przez adresata normy do

nakazu (zakazu) określonego w jej dyspozycji.

Istnieją dwie klasyczne teorie budowy normy prawnej. Pierwsza z nich głosi, że norma prawna składa
się z trzech elementów: hipotezy, dyspozycji i sankcji.

W hipotezie normy prawnej (jak już wskazano) określony jest adresat normy oraz sytuacja, w której
norma znajduje zastosowanie. Art. 415. Kodeksu cywilnego na przykład głosi, że „kto z winy swej
wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.”

Adresatem normy wynikającej z art. 415 Kodeksu jest każdy podmiot prawa cywilnego, a więc osoby
fizyczne, osoby prawne i niektóre inne podmioty nie posiadające osobowości prawnej. Hipoteza normy
określa również sytuację, polegającą na (1) wyrządzeniu szkody (2) z czyjejś winy.

Jeżeli adresat normy dopuścił się wyrządzenia szkody z własnej winy, powinien zastosować się do
dyspozycji normy, która nakazuje mu naprawienie wyrządzonej szkody. Jeżeli adresat nie zastosuje
się do dyspozycji normy, możliwe jest zastosowanie sankcji, w postaci np. odsetek ustawowych od
niezapłaconych należności pieniężnych.

Trójczłonowy podział normy prawnej na hipotezę, dyspozycję i sankcję jest poddawany krytyce.

Po pierwsze, nie we wszystkich normach prawnych można dopatrzyć się trzeciego elementu (sankcji),
a po drugie – inny jest adresat dyspozycji normy prawnej, a inny – jej sankcji.

Przykład

Przykładowo nakaz zapłaty podatku dochodowego od osób fizycznych dotyczy osób fizycznych
osiągających dochody.

Natomiast w przypadku, gdy podatnik nie wykona ciążącego na nim obowiązku – zastosowanie
znajduje inna norma prawna nakazująca organom podatkowym wszczęcie odpowiedniego
postępowania i ukaranie niezdyscyplinowanego podatnika przez sąd w postępowaniu karno-
skarbowym.

Encyklopedia prawa

Strona 20 z 73

Dlatego często powoływaną koncepcją jest podział norm prawnych na dwa rodzaje norm
pozostających ze sobą w pewnej relacji, chodzi tu o:

3.4. System prawa

Definicja

Całokształt, ogół obowiązujących w danym państwie norm prawnych nazywamy systemem
prawa.

System prawa jest uporządkowany według określonych kryteriów – np. kryterium przedmiotu
regulacji, czy relacji zachodzących pomiędzy adresatami norm prawnych (równorzędność albo
podporządkowanie).

Najogólniejszym podziałem systemu prawa jest podział na prawo publiczne i prywatne –
podział ten oparty jest o kilka kryteriów, z których najważniejsze to:



cel,



pozycja prawna stron stosunków prawnych, oraz



rodzaj norm prawnych dominujących w poszczególnych gałęziach prawa.

Celem prawa publicznego jest ochrona i przynoszenie korzyści interesowi publicznemu, a w
przypadku prawa prywatnego – celem jest głównie ochrona interesów jednostek. Dlatego pozycja
prawna stron stosunków prawnych w przypadku prawa publicznego jest nierówna, podczas gdy w
prawie prywatnym pozycja podmiotów oparta jest na zasadzie równorzędności.

W prawie publicznym po jednej stronie stosunków prawnych występuje państwo, które poprzez
system organów stanowiących (np. Sejm czy rada gminy) i stosujących prawo (np. prezydent miasta
czy minister) wpływa w sposób władczy na zachowania drugiej strony – obywateli i innych podmiotów
prawa.

Encyklopedia prawa

Strona 21 z 73

Oczywiście obywatele mają pośredni wpływ na kształt obowiązującego prawa – a to dzięki możliwości
wyboru swoich przedstawicieli do organów stanowiących prawo.

Natomiast w prawie prywatnym niezależne od siebie podmioty (jednym z nich może być również
państwo jeżeli zawiera np. umowę cywilnoprawną z przedsiębiorcą budowlanym) swobodnie regulują
swoje prawa i obowiązki.

Swoboda ta nie jest pełna – nawet zawierając umowę cywilnoprawną należy respektować przepisy
prawa (nie można np. zawrzeć ważnej umowy, której przedmiotem jest kradzież dzieła sztuki) oraz
zasady współżycia społecznego (nie można np. zawrzeć ważnej umowy, które przedmiotem jest
nierząd).

Analizując dominujący w obu opisywanych dziedzinach prawa rodzaj norm prawnych można
zauważyć istotne różnice. W prawie publicznym dominują normy bezwzględnie obowiązujące, a w
prawie prywatnym – względnie obowiązujące.

Normy prawne bezwzględnie obowiązujące charakteryzują się tym, że wiążą adresatów bez
względu na ich wolę – adresaci nie mogą zmieniać ich treści.

Przykład

Na przykład, osoba otrzymująca spadek zobowiązana jest, czy chce tego czy nie, zapłacić podatek
od spadków i darowizn i nie ma wpływu na fakt powstania zobowiązania podatkowego i jego
wysokość.

Natomiast w prawie prywatnym dominują normy względnie obowiązujące – np. strony umów
dość swobodnie regulują zakres swoich praw i obowiązków.

Do przepisów kodeksu cywilnego sięgają wtedy, gdy nie uregulowały pewnych kwestii w umowie
(dlatego takie normy nazywamy względnie obowiązującymi).

Jednakże również w prawie prywatnym funkcjonują normy bezwzględnie obowiązujące.

Przykład

Na przykład, terminów przedawnienia roszczeń uregulowanych w Kodeksie cywilnym nie można ani
skracać, ani wydłużać.

Encyklopedia prawa

Strona 22 z 73

W ramach prawa publicznego oraz w ramach prawa prywatnego można wyróżnić gałęzie prawa –
czyli zbiory norm regulujących określone sfery życia społecznego.

Podział prawa na gałęzie może przebiegać według co najmniej dwóch kryteriów – metody regulacji
(a dokładniej opisywanej wcześniej pozycji stron stosunków prawnych) oraz przedmiotu regulacji
(a więc rodzaju stosunków społecznych regulowanych w ramach danej gałęzi prawa).

Przykład

Gałęzie prawa publicznego
W ramach prawa publicznego możemy wyróżnić takie gałęzie prawa jak:



prawo konstytucyjne,



prawo karne,



prawo administracyjne,



prawo finansowe,



prawo międzynarodowe publiczne.

Przykład

Gałęzie prawa prywatnego
Natomiast prawo prywatne obejmuje takie gałęzie prawa jak:



prawo cywilne,



prawo pracy,



prawo handlowe,



prawo rodzinne,



prawo międzynarodowe prywatne.

Ogólna charakterystyka poszczególnych gałęzi prawa zostanie przedstawiona w dalszej części kursu.
W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że coraz częściej wskazuje się na potrzebę wyróżniania tzw.
kompleksowych gałęzi prawa, które wyróżnione są ze względu na przedmiot, a nie metodę
regulacji a obejmują normy należące zarówno do prawa publicznego jak i prywatnego.

Wyróżnienie kompleksowych gałęzi prawa ma doniosłe znaczenie praktyczne i służy również celom
dydaktycznym.

Przykład

Przykładem gałęzi wyróżnionych ze względu na przedmiot regulacji jest:



prawo morskie,



prawo lotnicze,



prawo energetyczne,



prawo rolne,



prawo bankowe itd.

Encyklopedia prawa

Strona 23 z 73

3.5. Sposoby tworzenia prawa

Tworzenie prawa odbywa się w różny sposób w różnych systemach prawnych. Sposób tworzenia
prawa wynika z długiej tradycji i zwyczajów panujących w poszczególnych społeczeństwach.

Wyróżniamy cztery zasadnicze sposoby tworzenia prawa:

Tworzenie prawa poprzez jego stanowienie

Stanowienie prawa polega na dokonaniu przez upoważniony organ państwa czynności
konwencjonalnej, której skutkiem jest ustanowienie norm prawnych.

Upoważnienie to płynie bądź z Konstytucji bądź z innych aktów prawotwórczych (aktów wyższej
rangi). W Polsce stanowienie prawa jest podstawowym sposobem jego tworzenia.

Tworzenie prawa na podstawie umów międzynarodowych

Kolejnym sposobem tworzenia prawa jest zawieranie przez państwo umów międzynarodowych.
Umowy takie mogą mieć charakter dwustronny (bilateralny) lub wielostronny (multilateralny). W
umowach międzynarodowych państwo zobowiązuje się wobec innych państw do określonego działania
a normy prawne wynikające z takich umów obowiązują na terytorium państwa, które je podpisało.

Encyklopedia prawa

Strona 24 z 73

Przykład

Na przykład, Polska podpisała z szeregiem państw umowy o zapobieganiu skutkom podwójnego
opodatkowania. W umowach tych zwalnia się z podatku dochodowego niektóre dochody polskich
rezydentów pomimo istnienia wynikającego z ustaw obowiązku podatkowego.

Normy prawne wynikające z umów międzynarodowych stosuje się jednak w takim przypadku przed
normami wynikającymi z ustaw podatkowych.

Tworzenie prawa na podstawie precedensów

Normy prawne tworzone są w niektórych systemach prawnych poprzez ustanawianie precedensów
prawotwórczych. Precedensy prawotwórcze są to decyzje (wyroki) organów państwa (najczęściej
sądów), w których rozstrzyga się treść obowiązujących w danej sytuacji zasad.

Ze względu na wyjątkowość rozstrzygnięcia (np. gdy nikt takiej sprawy wcześniej nie rozpatrywał) w
kolejnych tego typu sytuacjach organy państwa kierują się w swoim postępowaniu rozstrzygnięciami
organu, który wydał precedensowe orzeczenie.

W ten sposób kształtuje się treść norm prawnych. Precedensy prawotwórcze są podstawowym
źródłem tworzenia prawa w takich państwach jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania czy Kanada.

W Polsce precedensowe rozstrzygnięcia sądów nie tworzą prawa ale są brane pod uwagę
w procesie wykładni (interpretacji) przepisów prawa. Sędziowie, oraz strony sporów
prowadzonych przed sądami starają się rozstrzygać wątpliwości prawne powołując się często na
rozstrzygnięcia sądów (lub innych organów państwa), które w takiej samej lub podobnej sprawie
zajęły wcześniej stanowisko.

Zwróć uwagę

Warto zwrócić jednak uwagę, że stanowisko wyrażane przez organy państwa nie zawsze jest
jednolite.

Tworzenie prawa na podstawie zwyczajów

Kolejnym sposobem powstawania norm prawnych jest kształtowanie się prawa w drodze zwyczaju.
Utrwalone i powszechnie stosowane zwyczaje nie są w Polsce źródłem prawa, ale mimo to
posiadają istotne znaczenie prawne.

Ustawodawca, szczególnie na gruncie prawa cywilnego, odsyła niejednokrotnie adresatów przepisów
do ustalonych zwyczajów.

Encyklopedia prawa

Strona 25 z 73

Przykład

Art. 56 Kodeksu cywilnego stanowi, że „czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej
wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych

zwyczajów.”

3.6. Źródła prawa

Podstawowym podziałem źródeł prawa jest podział na źródła prawa powszechnie
obowiązującego oraz na źródła prawa wewnętrznie obowiązującego.

Źródła prawa powszechnie obowiązującego dotyczą aktów prawnych, których adresatami mogą
być różnorodne podmioty (osoby fizyczne, osoby prawne, organy władzy publicznej itp.).

Natomiast w przypadku prawa wewnętrznego adresatami norm prawnych mogą być jedynie
jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu akt prawa wewnętrznego.

Akty prawa wewnętrznego nie mogą nakładać na jednostki niepodlegające organowi je wydającemu
żadnych obowiązków, nie mogą być również podstawą rozstrzygnięć w indywidualnych sprawach

Działocha K. Zamknięty system źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Konstytucji i praktyce,

w: Konstytucyjny system źródeł prawa w praktyce, Szmyt A. (red), Warszawa 2005

Encyklopedia prawa

Strona 26 z 73

Zgodnie z art. 87 Konstytucji źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej
Polskiej są:



Konstytucja,



ustawy,



ratyfikowane umowy międzynarodowe,



rozporządzenia,



akty prawa miejscowego,

W związku z tym, że Konstytucja przewiduje również możliwość przekazania organizacji
międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu niektórych kompetencji w zakresie stanowienia
prawa, do źródeł prawa należy zaliczyć również akty prawa europejskiego, które dzielimy na akty:

o pierwotne: niektóre traktaty międzynarodowe,
o wtórne: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje.

Konstytucja – zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych w Polsce. Żaden inny
akt prawny, w tym akt prawa europejskiego, nie może być niezgodny z Konstytucją. Konstytucja
reguluje podstawowe, fundamentalne zasady dotyczące praw, wolności oraz obowiązków
obywateli, a także wprowadza podstawowe zasady ustrojowe państwa (w tym np. uprawnienia
poszczególnych organów władzy, zasady tworzenia prawa itd.).

Encyklopedia prawa

Strona 27 z 73

Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio – każdy podmiot prawa może dochodzić swoich praw
powołując się np. w postępowaniu administracyjnym, czy sądowym na normy wynikające z przepisów
Konstytucji. Na straży zgodności przepisów aktów prawnych z przepisami Konstytucji stoi Trybunał
Konstytucyjny.

Przykład

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.
Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym
zasady sprawiedliwości społecznej.
Art. 4.

Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.

Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.

Art. 18. Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo
znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 20. Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności
prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju
gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 31.

Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.

Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do

czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być

ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla

jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i

moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać

istoty wolności i praw.

Art. 64.

Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia.

Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich

ochronie prawnej.

Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie

narusza ona istoty prawa własności.

Ustawy – to akty prawne uchwalane przez Sejm za zgodą Senatu. Ustawy stanowią trzon polskiego
systemu prawnego – to w ustawach właśnie określa się prawa i obowiązki obywateli, organów
państwa oraz prawa i obowiązki innych podmiotów prawa.

Szczegółowe, techniczne kwestie związane z realizacją tych praw i obowiązków określane są zazwyczaj
w rozporządzeniach, które wydawane są na podstawie delegacji zawartych w ustawie. Wszystkie akty
niższego rzędu (rozporządzenia i akty prawa miejscowego) powinny być zgodne z ustawami.

Wśród ustaw szczególną rolę odgrywaja kodeksy – czyli ustawy regulujące kompleksowo
poszczególne dziedziny prawa (np. Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks rodzinny
i opiekuńczy, Kodeks pracy, Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks wykroczeń, Kodeks
spółek handlowych). Ustawy, podobnie jak inne akty prawne obowiązujące w Polsce, powinny być
zgodne z przepisami Konstytucji.

Encyklopedia prawa

Strona 28 z 73

Przykład

USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. KODEKS CYWILNY

Art. 1. Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami
prawnymi.
Art. 3. Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.
Art. 5. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie
lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Art. 6. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.
Art. 7. Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie
dobrej wiary.
Art. 8. §1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
Art. 9. W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.
Art. 11. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności.
Art. 12. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz
osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Art. 13.
§1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek
choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w
szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
§2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod
władzą rodzicielską.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe – umowy międzynarodowe to „wspólne, zgodne
oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i
obowiązki tychże podmiotów”

Umowy zawierane są pomiędzy państwami, a rzadziej z niektórymi organizacjami międzynarodowymi.
Ratyfikacja, czyli podpisanie umowy międzynarodowej należy do Prezydenta RP.

Umowy międzynarodowe dzielą się na te, w przypadku których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody
wyrażonej w ustawie oraz te, które takiej zgody nie potrzebują.

Ratyfikacja umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody
wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:



pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,



wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,



członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,



znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,



spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

Jabłońska-Bońca s. 113

Encyklopedia prawa

Strona 29 z 73

Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo
w przypadku niezgodności ich przepisów z przepisami innych ustaw.

Przykład

EUROPEJSKA KONWENCJA o kontroli nabywania i posiadania broni palnej przez osoby fizyczne,

sporządzona w Strasburgu dnia 28 czerwca 1978 r.

Artykuł 2 Umawiające się Strony zobowiązują się do udzielania sobie wzajemnie pomocy, poprzez
właściwe organy administracji, w zwalczaniu nielegalnego handlu bronią palną oraz w wykrywaniu i
ustalaniu miejsc, w których znajduje się broń przewożona z terytorium jednego państwa na
terytorium innego państwa.

Artykuł 3 Każda Umawiająca się Strona może dowolnie ustanawiać ustawy i akty normatywne
niższego rzędu dotyczące broni palnej pod warunkiem, że przepisy takich ustaw i aktów nie są
niezgodne z postanowieniami niniejszej konwencji.

Artykuł 10 1. Każda Umawiająca się Strona podejmuje stosowne środki w celu zapewnienia, by
żadna broń palna znajdująca się na jej terytorium nie została sprzedana, przekazana lub w inny
sposób zbyta na rzecz osoby niebędącej rezydentem tego państwa, bez uprzedniego uzyskania
zezwolenia od właściwych organów tej Umawiającej się Strony.

Rozporządzenia – rozporządzenia są aktami wykonawczymi do ustaw, mogą być wydawane tylko na
podstawie delegacji ustawowej (czyli upoważnienia lub nakazu wydania rozporządzenia), a ich treść
powinna się mieścić w zakresie ustalonym w ustawie.

Rozporządzenia są aktami niższego rzędu niż ustawy z jednym wyjątkiem. W przypadku stanu
wojennego, gdy nie może zebrać się Sejm Konstytucja RP przewiduje możliwość wydania przez
Prezydenta RP rozporządzenia z mocą ustawy.

Treść takiego rozporządzenia została opisana w Konstytucji w dotyczy kwestii zasad postępowania
organów władzy, możliwych ograniczeń praw i wolności obywatelskich.

Rozporządzenia wydają w Polsce:



Prezydent RP,



Prezes Rady Ministrów,



ministrowie,



Rada Ministrów,



przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów,



Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Encyklopedia prawa

Strona 30 z 73

Przykład

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA I OPIEKI SPOŁECZNEJ z dnia 6 maja 1983 r. w
sprawie warunków i sposobu dokonywania badań na zawartość alkoholu w organizmie.

Na podstawie art. 47 ust. 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i
przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230) zarządza się, co następuje:

§ 1. Rozporządzenie określa warunki i sposób dokonywania badań koniecznych do ustalenia
zawartości alkoholu w organizmie:

osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia w stanie po spożyciu

alkoholu,

pracowników nie dopuszczonych do pracy z powodu uzasadnionego podejrzenia, że stawili się

do pracy po spożyciu alkoholu albo spożywali alkohol w czasie pracy.

§ 2. Badania, o których mowa w § 1, mogą obejmować:

badanie wydychanego powietrza,

badanie krwi,

badanie moczu.

§ 3.

Badaniom mogą być poddane osoby wymienione w § 1 pkt 1 na żądanie organu właściwego

do prowadzenia śledztwa, dochodzenia lub postępowania w sprawach o wykroczenia, sądu

albo kolegium do spraw wykroczeń.

Badanie pracownika, o którym mowa w § 1 pkt 2, przeprowadza się na jego żądanie.

O przeprowadzeniu wszystkich lub niektórych badań określonych w § 2 decyduje organ

właściwy do prowadzenia śledztwa lub postępowania w sprawach o wykroczenia, sąd lub

kolegium do spraw wykroczeń bądź pracownik żądający przeprowadzenia badania.

W miarę możliwości badanie wydychanego powietrza powinno być przeprowadzone przed

innymi badaniami na zawartość alkoholu w organizmie.

§ 4.

Badanie wydychanego powietrza przeprowadza się za pomocą probierza trzeźwości przez

przedmuchiwanie go przez osobę poddaną badaniu. Pracownik, o którym mowa w § 1 pkt 2,

może żądać przeprowadzenia badania w obecności osoby trzeciej.

Badanie może przeprowadzać organ, o którym mowa w § 3 ust. 1, zakłady społeczne służby

zdrowia oraz osoby upoważnione przez kierownika zakładu pracy.

Z przebiegu badania sporządza się protokół. W protokole należy opisać objawy lub

okoliczności uzasadniające przeprowadzenie badania.

Akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły
wydawane są przez terenowe organy administracji rządowej (np. wojewodów), a także przez jednostki
samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa).

Akty prawa miejscowego wydawane są na podstawie i w zakresie wskazanym w ustawach.

Encyklopedia prawa

Strona 31 z 73

Przykład

Na przykład, rada gminy podejmuje co roku uchwały o wysokości stawek w podatku od
nieruchomości na kolejny rok.

Możliwość podejmowania uchwały w sprawie wysokości podatku od nieruchomości wynika z ustawy
o podatkach i opłatach lokalnych, w której ustawodawca, oprócz upoważnienia do wydawania aktów
prawa miejscowego, ustanowił maksymalne stawki podatku, których rada gminy nie może
przekroczyć.

Przykład

UCHWAŁA RADY MIEJSKIEJ INOWROCŁAWIA z dnia 22 listopada 2007 r. w sprawie ustalenia
stref wolnych od dymu tytoniowego na terenie miasta Inowrocławia.

§ 1.
1. Ustala się na terenie miasta Inowrocławia strefy wolne od dymu tytoniowego na obszarze
przystanków autobusowych komunikacji miejskiej.

2. Przez obszar przystanku autobusowego komunikacji miejskiej, na którym obowiązuje zakaz
palenia wyrobów tytoniowych należy rozumieć wydzieloną wysepkę autobusową, a w przypadku
braku takiego wydzielenia - obszar 15 metrów od znaku przystankowego (T 15) w obu kierunkach
oraz o szerokości 10 metrów licząc od strefy przykrawężnikowej nie dalej jednak niż do granicy pasa
drogowego; w przypadku przystanków oznakowanych wieloma znakami przystankowymi - obszar o
długości 15 metrów przed pierwszym znakiem przystankowym i 15 metrów za ostatnim znakiem
przystankowym, włącznie z przestrzenią pomiędzy skrajnymi znakami oraz o szerokości 10 metrów
licząc od strefy przykrawężnikowej, nie dalej jednak niż do granicy pasa drogowego.

§ 2.
Uchwała podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Kujawsko-Pomorskiego i
wchodzi w życie po upływie 14 dni od ogłoszenia.

Konstytucja umożliwia również państwu przekazanie (na podstawie umowy międzynarodowej)
organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy
państwowej, w tym kompetencje w zakresie stanowienia prawa. Przepis art. 90 Konstytucji umożliwia
np. organom Unii Europejskiej wprowadzanie przepisów, które mają moc obowiązującą na terenie
Polski. W związku z tym do źródeł prawa obowiązującego w Polsce należy zaliczyć również akty
prawa europejskiego.

Akty prawa europejskiego podzielić można na pierwotne i wtórne.

Akty pierwotne to przede wszystkim traktaty międzynarodowe, które stały się podstawą
założenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Europejskiej
Wspólnoty Energii Atomowej a także szereg innych umów międzynarodowych (np. tzw. umowy
akcesyjne, czyli umowy o przystąpieniu nowych członków).

Encyklopedia prawa

Strona 32 z 73

Wśród najczęściej wymienianych źródeł prawa pierwotnego warto zwrócić uwagę między innymi
na:



Traktat paryski z 1951 r.,



Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali,



Traktaty rzymskie z 1957 r.,



Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą,



Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej,



Traktat z Maastricht z 1992 r.,



Traktat amsterdamski z 1997 r.,



Traktat nicejski z 2001 r.

Akty prawne wydawane przez organy Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego zaliczane zaliczamy
do prawa wtórnego.

Wśród źródeł prawa wtórnego warto wymienić:



rozporządzenia,



dyrektywy,



decyzje.

Rozporządzenia – które obowiązują bezpośrednio na terenie państw członkowskich UE i stanowią
samoistne źródło prawa powszechnie obowiązującego.

Do obowiązywania rozporządzenia nie jest potrzebne wydawanie przez poszczególne państwa
jakichkolwiek dodatkowych aktów prawnych, a adresaci rozporządzeń mogą powoływać się przed
organami państwa bezpośrednio na jego przepisy.

Rozporządzenia prawa europejskiego nie należy mylić z rozporządzeniem w rozumieniu aktu
wykonawczego do ustawy (instytucja ta została omówiona w ramach źródeł prawa krajowego),

Przykład

ROZPORZĄDZENIE RADY z dnia 11 grudnia 2000 r. dotyczące ustanowienia systemu Eurodac do
porównywania odcisków palców w celu skutecznego stosowania Konwencji Dublińskiej.

Artykuł 4 1. Każde Państwo Członkowskie natychmiast pobiera odciski wszystkich palców od każdej
osoby ubiegającej się o azyl w wieku co najmniej 14 lat i natychmiast przesyła do jednostki
centralnej dane, określone w art. 5 ust. 1 lit. a)-f). Procedurę pobierania odcisków palców ustala się
zgodnie z praktyką obowiązującą w danym Państwie Członkowskim i zgodnie ze środkami
bezpieczeństwa określonymi w Europejskiej konwencji praw człowieka oraz w Konwencji Narodów
Zjednoczonych o prawach dziecka.

Artykuł 6 Każdy zestaw danych określony w art. 5 ust. 1 jest przechowywany w centralnej bazie
danych przez okres dziesięciu lat od daty pobrania odcisków palców.
Po wygaśnięciu tego okresu jednostka centralna automatycznie usuwa te dane z centralnej bazy
danych.

Encyklopedia prawa

Strona 33 z 73

Dyrektywy – adresatem dyrektyw są państwa członkowskie UE, a nie ich obywatele lub inne
podmioty prawa. Dyrektywy nakładają na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia do swojego
prawa wewnętrznego postanowień, które będą realizowały postanowienia dyrektyw.

Dyrektywy nie są zatem aktami bezpośrednio stosowanymi. Państwom członkowskim pozostawiono
swobodę wyboru sposobu wdrożenia postanowień dyrektyw.

W pewnych sytuacjach możliwe jest powoływanie się przez obywateli i inne podmioty prawa
bezpośrednio na postanowienia dyrektyw. Dzieje się tak w przypadkach, gdy dyrektywa nie została
przez dane państwo członkowskie wdrożona – obywatele i inne podmioty prawa, pod pewnymi
warunkami, mogą dowodzić istnienia pewnych uprawnień bezpośrednio z przepisów dyrektywy,

Encyklopedia prawa

Strona 34 z 73

Przykład

DYREKTYWA RADY z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej
fauny i flory.

Artykuł 2 1. Niniejsza dyrektywa ma na celu przyczynienie się do zapewnienia różnorodności
biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na europejskim
terytorium Państw Członkowskich, do którego stosuje się Traktat.

Artykuł 3 1. Zostanie stworzona spójna europejska sieć ekologiczna specjalnych obszarów
ochrony, pod nazwą Natura 2000. Ta sieć, złożona z terenów, na których znajdują się typy siedlisk
przyrodniczych wymienione w załączniku I i siedliska gatunków wymienione w załączniku II,
umożliwi zachowanie tych typów siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków we właściwym stanie
ochrony w ich naturalnym zasięgu lub, w stosownych przypadkach, ich odtworzenie.

Artykuł 6
1. Dla specjalnych obszarów ochrony Państwa Członkowskie tworzą konieczne środki ochronne
obejmujące, jeśli zaistnieje taka potrzeba, odpowiednie plany zagospodarowania opracowane
specjalnie dla tych terenów bądź zintegrowane z innymi planami rozwoju oraz odpowiednie środki
ustawowe, administracyjne lub umowne, odpowiadające ekologicznym wymaganiom typów siedlisk
przyrodniczych, wymienionych w załączniku I, lub gatunków, wymienionych w załączniku II,
żyjących na tych terenach.

2. Państwa Członkowskie podejmują odpowiednie działania w celu uniknięcia na specjalnych
obszarach ochrony pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, jak również w celu
uniknięcia niepokojenia gatunków, dla których zostały wyznaczone takie obszary, o ile to
niepokojenie może mieć znaczenie w stosunku do celów niniejszej dyrektywy.

3. Każdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane lub konieczne do
zagospodarowania terenu, ale które może na nie w istotny sposób oddziaływać, zarówno oddzielnie,
jak i w połączeniu z innymi planami lub przedsięwzięciami, podlega odpowiedniej ocenie jego
skutków dla danego terenu z punktu widzenia założeń jego ochrony.

W świetle wniosków wynikających z tej oceny oraz bez uszczerbku dla przepisów ust. 4 właściwe
władze krajowe wyrażają zgodę na ten plan lub przedsięwzięcie dopiero po upewnieniu się, że nie
wpłynie on niekorzystnie na dany teren oraz, w stosownych przypadkach, po uzyskaniu opinii całego
społeczeństwa.

Decyzje – czyli akty o charakterze indywidualnym nakładające na państwa lub grupy państw (a
nawet wszystkie państwa UE) określone obowiązki (na przykład w zakresie ustanowienia
europejskiego systemu przekazywania informacji z rejestrów karnych, albo na przykład w sprawie
udzielenia Łotwie pomocy finansowej).

Encyklopedia prawa

Strona 35 z 73

Przykład

DECYZJA KOMISJI z dnia 7 lipca 2003 r. przyjmująca wspólnotowe decyzje w sprawie przywozu
niektórych chemikaliów na podstawie rozporządzenia (WE) nr 304/2003 Parlamentu Europejskiego i
Rady i zmieniająca decyzje 2000/657/WE i 2001/852/WE

Artykuł 1 Tymczasowe odpowiedzi dotyczące przywozu chemikaliów 2,4,5-T, chlorobenzylatu,
parationu metylowego, monokrotofosu i fosfamidonu, wymienionych w Załączniku do decyzji
2000/657/EWG, zastępuje się formularzami odpowiedzi dotyczących przywozu, zawartymi w
załączniku I do niniejszej decyzji.

Artykuł 2 Ostateczną decyzję w sprawie przywozu tlenku etylenu i tymczasową odpowiedź
dotyczącą przywozu parationu, zamieszczone w Załączniku do decyzji 2001/852/WE, zastępuje się
formularzami tymczasowych odpowiedzi dotyczących przywozu, zawartymi w załączniku II do
niniejszej decyzji.

Artykuł 3 Ostateczną decyzję w sprawie przywozu polibromowanych bifenyli (PBB), opublikowaną
w okólniku V PIC, zastępuje się formularzem odpowiedzi dotyczącej przywozu, zawartym w
załączniku III do niniejszej decyzji.

Organy UE wydają również inne akty (np. opinie czy zalecenia), które nie mają wiążącego charakteru
– są natomiast formą wyrażenia stanowiska w danej sprawie i mogą mieć wpływ na zachowania ich
adresatów lub innych podmiotów mających w tym interes prawny.

Jak już wcześniej wskazano, akty prawne dzielą się na akty prawa powszechnie obowiązującego i
źródła prawa wewnętrznie obowiązującego. Po omówieniu źródeł prawa powszechnie
obowiązującego warto pokrótce scharakteryzować drugi rodzaj źródeł prawa.

Cechą charakterystyczną „prawa wewnętrznego” jest to, iż adresaci norm prawnych zawartych w
przepisach tego prawa są organami podległymi w stosunku do organu wydającego akt prawotwórczy.
Akty prawa wewnętrznego nie mogą nakładać żadnych obowiązków na inne podmioty prawa – ich
zadaniem jest głównie usprawnianie organizacji władzy publicznej.

Przykład

Przykładowymi aktami prawnymi należącymi do źródeł prawa wewnętrznego jest:



decyzja z 18 kwietnia 2001r w sprawie powołania i określenia zakresu działania Komisji

Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Komendzie Głównej Państwowej Straży Pożarnej,



zarządzenie z 30 października 2002 r. w sprawie nadania statutu Urzędowi Rejestracji

Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych,



zarządzenie z 22 grudnia 2008 r. w sprawie zasad postępowania przy udzielaniu dotacji na

ochronę, zachowanie i rozwój tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych,
zachowanie i rozwój języka regionalnego oraz integrację obywatelską mniejszości romskiej,



decyzja z 9 maja 2006 r. w sprawie zasad monitorowania wykonania decyzji Ministra

Obrony Narodowej.

Encyklopedia prawa

Strona 36 z 73

Źródłami prawa wewnętrznie obowiązującego w Polsce są



uchwały Rady Ministrów



zarządzenia Prezydenta RP,



zarządzenia Prezesa Rady Ministrów,



niektóre uchwały Sejmu i Senatu RP,



regulamin Zgromadzenia Narodowego,



niektóre akty innych centralnych organów państwowych,



niektóre zarządzenia organów samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji

państwowej.

Akty prawa wewnętrznego podlegają publikacji w publikatorach prowadzonych przez jednostki
wydające takie akty (np. Biuletyn Informacyjny Lasów Państwowych czy Dziennik Urzędowy
Centralnego Biura Antykorupcyjnego).

3.7. Obowiązywanie prawa w czasie i przestrzeni

Aby akt prawny stał się aktem obowiązującym, powinien zostać przyjęty w formie przewidzianej
przepisami prawa oraz zostać opublikowany w dzienniku urzędowym, zwanym także aktem
promulgacyjnym (np. Dziennik Ustaw lub Monitor Polski).

Warto zapamiętać

Opublikowanie aktu prawnego jest warunkiem koniecznym jego obowiązywania.

Moment wejścia w życie aktu prawnego nie pokrywa się zazwyczaj z momentem jego publikacji.
Generalną zasadą obowiązującą w przypadku aktów prawnych jest 14 dniowy termin

vacatio legis

(czyt. wakatio legis) –

czyli termin pomiędzy dniem publikacji aktu prawnego, a dniem jego wejścia w

życie.

Od zasady tej istnieją jednak liczne wyjątki. Często termin

vacatio legis

jest wydłużany (może być

liczony nawet w latach). Dzieje się tak zazwyczaj w przypadku, gdy regulacja prawna ma istotne
znaczenie, a jej adresatom należy wyznaczyć odpowiednio długi czas na przygotowanie się do wejścia
w życie regulacji (np. dostosowanie technicznych i organizacyjnych aspektów prowadzonej działalności
gospodarczej do spełnienia nowych norm jakościowych przy produkcji żywności). W pewnych
przypadkach pilna potrzeba wprowadzenia nowej regulacji skłania ustawodawcę do skrócenia terminu

vacatio legis

– wiele regulacji wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Choć w polskim prawie obowiązuje generalna zasada niedziałania prawa wstecz (łac.

lex retro

non agit

) w pewnych sytuacjach dopuszcza się możliwość stanowienia norm prawnych, które odnoszą

się do stanów przeszłych. Taka sytuacja jest możliwa jedynie wtedy, gdy konieczność wprowadzenia
regulacji prawnej odnoszącej się do stanów przeszłych podyktowana jest koniecznością ochrony
interesów adresatów norm prawnych.

Jabłońska-Bonca J., Podstawy prawa dla ekonomistów, Warszawa 2004 s. 104

Encyklopedia prawa

Strona 37 z 73

Przykład

Przykładem takiej sytuacji jest pozbawienie podatników prawa do ulgi podatkowej z naruszeniem
zasady ochrony praw nabytych. Nieoczekiwana rezygnacja z ulgi podatkowej może postawić w
niekorzystnej sytuacji osoby, które np. rozpoczęły proces inwestycyjny uwzględniając w
kalkulacjach, że ulga podatkowa, z której korzystają, będzie nadal obowiązywać. W takim przypadku
ustawodawca może w terminie późniejszym zmienić ustawę podatkową przywracając prawo do ulgi
podatnikom, którzy wcześniej to prawo utracili. Nowelizacja ustawy podatkowej odnosi się w takim
przypadku do stanów przeszłych.

(Ustawa z z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów
prawnych)

Art. 4.
1.

Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach

urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że

dany akt normatywny określi termin dłuższy.

W uzasadnionych przypadkach akty normatywne (…) mogą wchodzić w życie w terminie

krótszym niż czternaście dni, a jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego

wejścia w życie aktu normatywnego i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją

temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu w

dzienniku urzędowym.

Art. 5.
Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy
obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na
przeszkodzie.

Ustawodawca, wprowadzając nowy akt prawny powinien każdorazowo wskazać, które
przepisy i kiedy tracą moc obowiązującą w związku z wejściem w życie nowego prawa.

Zazwyczaj wykaz przepisów tracących moc prawną znajduje się na końcu nowego aktu prawnego.
Czasami jednak, gdy następuje gruntowna zmiana ważnej i kompleksowej regulacji, konieczność
zachowania przejrzystości nowego prawa składnia ustawodawcę do wprowadzenia reguł utraty mocy
obowiązującej dotychczasowych przepisów w drodze odrębnego aktu prawnego (np. Ustawa z dnia 6
czerwca 1997 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks karny).

Przepisy określające zasady wejścia w życie nowych i utraty mocy obowiązującej dotychczasowych
przepisów nazywamy prawem intertemporalnym, prawem międzyczasowym lub przepisami
przejściowymi.

Kolejnym wątkiem związanym z zasadami obowiązywania prawa jest kwestia zasięgu władzy
państwowej (suwerenności) w dwóch wymiarach – w wymiarze terytorialnym (na jakim obszarze
obowiązuje prawo) oraz w aspekcie personalnym (jakie podmioty zobowiązane są stosować się do
ustanowionych przez państwo norm prawnych).

Obowiązywanie przepisów prawa w przestrzeni związane jest z omówioną już wcześniej
kwestią zdefiniowania pojęcia terytorium państwa. W tym miejscu warto jedynie przypomnieć, że
terytorium państwa jest wydzielone granicami państwa i obejmuje:

Encyklopedia prawa

Strona 38 z 73

Jurysdykcja państwa rozciąga się również na terenie pokładów statków morskich i powietrznych oraz
teren placówek dyplomatycznych na terytorium innych państw.

Interesujące problemy związane z kwestią obowiązywania prawa dotyczą obowiązywania prawa w
stosunku do osób będących, albo niebędących obywatelami państwa.

Generalna zasada głosi, że bez względu na obywatelstwo wszystkie osoby przebywające na terytorium
danego państwa powinny stosować się do obowiązujących w nim przepisów. Czasami jednak osoby
nieposiadające polskiego obywatelstwa podlegają (w ściśle określonym zakresie

) polskiemu prawu –

np. osoba nie będąca polskim obywatelem i nie przebywająca na terenie Polski może popełnić
przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu Polski.

Polscy obywatele zobowiązani są przestrzegać polskiego prawa również poza granicami Polski. Nie
popełnia jednak przestępstwa osoba, która popełnia czyn zabroniony przez polskie prawo w kraju, w
którym czyn ten nie jest traktowany jako przestępstwo.

3.8. Wykładnia prawa

3.8.1. Istota wykładni

Wykładnia prawa to nic innego jak interpretacja treści przepisów prawa w celu zrozumienia
norm w nich zawartych.

Ludzki język (w odróżnieniu np. od języka matematyki) nie jest doskonałym narzędziem do
precyzyjnego opisywania treści norm prawnych. Tym samym wyrażeniom różne osoby przypisują
często różne znaczenie, ustawodawca wprowadza niejednokrotnie przepisy, które (na pierwszy rzut
oka) są ze sobą niezgodne, rzeczywistość zmienia się i zachodzą w niej zdarzenia nie przewidziane w
treści przepisów.

Jabłońska 260

Encyklopedia prawa

Strona 39 z 73

Warto zapamiętać

Warto pamiętać też o tym, że interpretacją treści przepisów zajmują się niejednokrotnie podmioty
pozostające w konflikcie z prawem i starające się wykorzystywać różne możliwości interpretacyjne
na swoją korzyść.

To powoduje wzrost ilości sytuacji, w których należy formułować i wykorzystywać zasady
interpretacji (wykładni) przepisów prawa. Złożoność regulacji prawnych wynika nie tylko ze stopnia
skomplikowania materii, których one dotyczą ale jest też często skutkiem błędów popełnianych w
procesie tworzenia prawa i nieprzestrzegania zasad poprawnej legislacji.

Przykład

Przykład przepisu trudnego do zrozumienia (zdanie wielokrotnie złożone)

10. 1. Wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów, o którym mowa w art. 9 ust. 1 i 2, nie występuje w
przypadku, gdy (…) dostawa towarów, w wyniku której ma miejsce wewnątrzwspólnotowe nabycie
towarów na terytorium kraju: (…) nie stanowiła u podatnika, o którym mowa w art. 15, albo nie
stanowiłaby u podatnika podatku od wartości dodanej dostawy towarów, o której mowa w art. 7,
lub stanowiła albo stanowiłaby taką dostawę towarów, ale dokonywaną przez podatnika, o którym
mowa w art. 113 ust. 1 i 9, albo podatnika podatku od wartości dodanej, do którego miałyby
zastosowanie podobne zwolnienia, z wyjątkiem, gdy przedmiotem dostawy są nowe środki
transportu, lub (…)stanowiłaby dostawę towarów, o której mowa w art. 22 ust. 1 pkt 2;

Podstawowe zasady redagowania tekstów aktów prawnych w Polsce określa
rozporządzenie w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”

. W rozporządzeniu znalazło się

szereg ogólnych wytycznych dla osób przygotowujących projekty aktów prawnych. Niestety często
opisywane zasady nie są w odpowiedni sposób realizowane w praktyce.



Ustawa powinna wyczerpująco regulować daną dziedzinę spraw, nie pozostawiając poza

zakresem swego unormowania istotnych fragmentów tej dziedziny (§ 2).



Ustawa powinna być tak skonstruowana, aby od przyjętych w niej zasad regulacji nie trzeba

było wprowadzać licznych wyjątków (§ 3. 1.).



Ustawa nie może powtarzać przepisów zamieszczonych w innych ustawach (§ 4. 1.).



Przepisy ustawy redaguje się zwięźle i syntetycznie, unikając nadmiernej szczegółowości, a

zarazem w sposób, w jaki opisuje się typowe sytuacje występujące w dziedzinie spraw
regulowanych tą ustawą (§ 5.).

ROZPORZĄDZENIE PREZESA RADY MINISTRÓW z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie "Zasad

techniki prawodawczej" (Dz. U. z dnia 5 lipca 2002 r. Nr. 100 poz. 908)

Encyklopedia prawa

Strona 40 z 73



Przepisy ustawy redaguje się tak, aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych

w nich norm wyrażały intencje prawodawcy (§ 6.).



Zdania w ustawie redaguje się zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami składni języka

polskiego, unikając zdań wielokrotnie złożonych (§ 7.).



W ustawie należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w ich

podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu (§ 8. 1.).



W ustawie należy posługiwać się określeniami, które zostały użyte w ustawie podstawowej dla

danej dziedziny spraw, w szczególności w ustawie określanej jako "kodeks" lub "prawo" (§ 9.).



Do oznaczenia jednakowych pojęć używa się jednakowych określeń, a różnych pojęć nie

oznacza się tymi samymi określeniami (§ 10.).

W ustawie nie zamieszcza się wypowiedzi, które nie służą wyrażaniu norm prawnych, a w
szczególności apeli, postulatów, zaleceń, upomnień oraz uzasadnień formułowanych norm (§ 11.).

Nawet w poprawnie sformułowanym tekście aktu prawnego pojawiać się mogą wątpliwości
interpretacyjne wynikające z celowego, świadomego użycia w tekście aktu pojęć niedookreślonych,
nieostrych, czy też pojęć odwołujących się do systemu norm pozaprawnych (np. ustalonych
zwyczajów, czy zasad współżycia społecznego).

Przykład

Przykładem świadomego użycia przez ustawodawcę pojęć niedookreślonych jest przepis
ustawy Ordynacja podatkowa, który umożliwia organom podatkowym m.in. umorzenie zaległości
podatkowych ze względu na „ważny interes podatnika” lub ze względu na „interes publiczny”.

W podanym przykładzie ustawodawca, chcąc uniknąć wymieniania sytuacji, w których umorzenie
jest zasadne, odwołał się do pojęć, których znaczenie musi być interpretowane w kontekście
konkretnej sytuacji. Inaczej zachowa się zatem organ podatkowy w przypadku, gdy z wnioskiem o
umorzenie zwróci się podatnik, który stracił cały majątek w powodzi, a inaczej, gdy uczyni to
podatnik, u którego wykryto znaczne zaległości podatkowe związane z działalnością w tzw. szarej
strefie. W obu przypadkach pojęcie „ważnego interesu podatnika” nabierze odmiennego znaczenia.

Szereg zasad poprawnej legislacji wynika z przepisów prawa, orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego
oraz orzecznictwa sądowego, a także postulatów formułowanych przez naukę prawa.

Do przykładowych reguł, którymi powinien kierować się ustawodawca i inne podmioty
tworzące prawo należy zaliczyć:



postulat stanowienia prawa zrozumiałego dla adresatów norm,



postulat dokonywania zmian z odpowiednim wyprzedzeniem,



postulat tworzenia stabilnego prawa, które nie będzie podlegało zbyt częstym modyfikacjom,



ograniczenie nadmiernej uznaniowości i zbyt daleko idących kompetencji organów państwa,



postulat ochrony praw nabytych.

3.8.2. Założenie racjonalnego ustawodawcy

Encyklopedia prawa

Strona 41 z 73

Punktem wyjścia w procesie wykładni prawa jest założenie racjonalnego ustawodawcy.

Założenie to polega na przyjęciu, iż wszystkie przepisy prawa funkcjonujące w danym
systemie prawnym są wytworem jednego, w pełni racjonalnego podmiotu, który

postępuje w sposób spójny, konsekwentny i dąży do osiągnięcia założonych przez siebie
celów.

Inaczej rzecz ujmując – założenie racjonalnego ustawodawcy sprowadza się do przyjęcia tezy, że
ustawodawca nie wprowadza do systemu prawnego norm prawnych, które są ze sobą niezgodne.

Jest to oczywiście założenie pozornie nie znajdujące potwierdzenia w rzeczywistości – bez jego

przyjęcia trudno byłoby jednak dokonywać jakiejkolwiek wykładni przepisów prawa – np. sąd nie
mógłby wydać wyroku w sprawie stwierdzając, iż nie da się jednoznacznie określić treści norm

prawnych zawartych w interpretowanych przepisach.

Reguły wykładni przepisów prawa pozwalają na usunięcie pozornych niezgodności przepisów i
umożliwiają podmiotom zajmującym się interpretacją przepisów prawa osiągnięcie jednego rezultatu
wykładni.

3.8.3. Rodzaje wykładni

W nauce prawa wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje wykładni:

Definicja

Wykładnia językowa polega na interpretacji znaczenia wyrażeń użytych w tekście aktu prawnego
z uwzględnieniem reguł znaczeniowych i składniowych języka powszechnie używanego w danym
kraju, ale z uwzględnieniem specyfiki języka używanego w tekście aktów prawnych.

Nie każde pojęcie użyte przez ustawodawcę ma takie samo znaczenie na gruncie języka potocznego
oraz na gruncie języka prawnego.

Przykład

Definicja pojęcia „nieruchomość” w słowniku PWN

: „dobra materialne nieruchome, nieprzenośne,

jak place, budynki, lasy, majątki ziemskie”.

Definicja pojęcia „nieruchomość w Kodeksie cywilnym (Art. 46. § 1. ):

„nieruchomościami są

części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki
trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych
stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Wykładnia językowa jest podstawowym rodzajem wykładni przepisów prawa.

Encyklopedia prawa

Strona 42 z 73

Szczególne znaczenie ma ona na gruncie prawa publicznego – potrzeba ochrony jednostki przed
samowolą i nadmierną uznaniowością organów państwa powoduje, iż podmioty dokonujące
interpretacji tekstów aktów prawnych należących do prawa publicznego powinny w pierwszej
kolejności kierować się wykładnią językową, a do pozostałych rodzajów wykładni sięgać wtedy, gdy
rezultat wykładni językowej może budzić wątpliwość.

Tradycja prawnicza wykształciła szereg reguł wykładni, które można zawrzeć w opisowych zdaniach.

Do przykładowych zasad wykładni językowej możemy zaliczyć następujące twierdzenia



Jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie, należy interpretować ten

przepis jako nakaz albo zakaz.



Jeżeli ustawodawca ustalił wiążące znaczenie jakiegoś wyrażenia (definicja legalna) to należy

takie znaczenie przypisywać temu wyrażeniu użytemu w różnych aktach prawnych, chyba że
konieczność nadania wyrażeniu innego znaczenia wyraźnie wynika z treści normy prawnej.



Normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba że ważne

względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia (domniemanie języka potocznego).



W razie braku szczególnych wskazań tym samym słowom należy przypisywać to samo, a

różnym słowom odmienne znaczenie.

Jabłońska Bońca s 164

Encyklopedia prawa

Strona 43 z 73

Przykład
Przykład zastosowania przez Sąd Najwyższy wykładni językowej w celu wyjaśnienia, czy pojęcie
„przemoc wobec osoby” oraz pojęcie „gwałt na osobie” są pojęciami tożsamymi, a w
szczególności, czy elementem niezbędnym zachowania określanego jako „gwałt na osobie” jest
spowodowanie zagrożenia zdrowia lub życia atakowanej osoby. Rozstrzygnięcie tej kwestii miało
wpływ na kwalifikację prawną czynu zabronionego. Warto zwrócić uwagę jak dogłębnym
rozważaniom językowym poddał sąd analizowane pojęcia. Z uzasadnienia uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r. w sprawie I KZP 27/08

„W ocenie Sądu Najwyższego (…) zasadne jest stwierdzenie (…), że na gruncie wykładni językowej
nie ma podstaw do przyjęcia, iż "gwałt na osobie" jest szczególną, kwalifikowaną stopniem
intensywności, formą przemocy wobec osoby. (…). Nie potwierdzają owej specyfiki "gwałtu na
osobie", (…)., słowniki języka polskiego, odwołujące się do źródłosłowu "przemocy" i "gwałtu" oraz
prezentujące użycie tych słów w różnych kontekstach.
Przy rozważaniu niniejszego zagadnienia istotny jest jeden tylko kontekst użycia określeń "gwałtu" i
"przemocy" - jako działania sprawcy skierowanego bezpośrednio przeciwko osobie, realizującego
zamiar zaboru rzeczy.
Podążając tym kierunkiem poszukiwań, w przeglądzie słownikowych znaczeń obu pojęć można
odnotować, że "przemoc" oznacza wykorzystywanie fizycznej przewagi do czynów bezprawnych
dokonywanych na kimś (E. Sobol red.: Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2002), przewagę
fizyczną wykorzystywaną w celu wymuszenia czegoś na kimś (S. Dubisz red.: Uniwersalny słownik
języka polskiego, Warszawa 2003), brutalne działanie, w którym ktoś stosuje siłę, by narzucić
komuś swoją wolę lub wymusić coś na kimś (M. Bańko red.: Inny słownik języka polskiego, PWN,
Warszawa 2000).

Te same w kolejności słowniki objaśniają w przytoczonym kontekście określenie "gwałt" jako a)
przemoc dokonaną przy użyciu siły fizycznej, b) przemoc, bezprawie dokonane przy użyciu siły
fizycznej, c) robienie coś innej osobie siłą, wbrew jej woli. Jak widać, istota działania wobec innej
osoby przemocą lub gwałtem jest taka sama, a sprowadza się do narzucenia i wykorzystania
przewagi siły fizycznej nad tą osobą.
Żadne względy semantyczne nie uzasadniają konkluzji, że gwałt stanowi tak nasiloną formę
przemocy, iż stwarza ona zagrożenie co najmniej dla zdrowia ofiary i pozbawia ją możności oraz
woli stawienia oporu. (…)

Pozostając nadal przy znaczeniach słownikowych, można z praktyki orzeczniczej wskazać na liczne
przykłady żywiołowego i nieustępliwego atakowania ofiary przez sprawcę zmierzającego do zaboru
rzeczy, które to działanie w języku ogólnym w pełni zasługiwałoby na nazwanie gwałtem na osobie,
ale jako sprowadzające się tylko do ponawiania naruszania nietykalności cielesnej, wcale nie
stwarzało realnego zagrożenia dla zdrowia atakowanej osoby.

Są też w orzecznictwie przykłady atakowania przez sprawcę w celu rabunkowym w sposób
ewidentnie zagrażający zdrowiu ofiary, co jednak nie odbierało jej woli i możności stawienia
skutecznego oporu (…). Nie ma więc podstaw do uogólnienia, że działanie sprawcy, które
odpowiada językowemu rozumieniu "gwałtu na osobie", niesie z sobą zagrożenie co najmniej dla
zdrowia osoby i pozbawia ją woli oporu.
Tak groźne dla ofiary działanie przy zaborze rzeczy spotyka się co prawda często, ale nie może to
uzasadniać wniosku, że mniej niebezpieczne formy przemocy nie mieszczą się w językowym
znaczeniu określenia "gwałt na osobie".

Encyklopedia prawa

Strona 44 z 73

Przykład

Podobny przykład użycia wykładni językowej można zauważyć w wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w sprawie podatkowej (wyrok z 25 lutego 2009 r. III SA/Wa 2498/08).

„1. Ustawowa definicja osoby samotnie wychowującej dzieci zawarta w art. 6 ust. 5 ustawy z 1991
r. o podatku dochodowym od osób fizycznych nie odwołuje się w żadnym zakresie do tego, czy
drugi rodzic żyje oraz gdzie mieszka. Nie odnosi się również do tego (z wyjątkiem małżeństw), czy
tylko jedno z rodziców posiada władzę rodzicielską, czy też taką władzą dysponują obydwoje.

2. Stąd samotność w znaczeniu potocznym to życie bez innej osoby, a samotny na tle art. 6 ustawy
z 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych to matka lub ojciec danego dziecka bez męża
lub żony. I tak to należy traktować, na tle tego podatku. Organy podatkowe tak jak i sądy nie mogą
dokonywać nadinterpretacji przepisów nawet zasadnej społecznie.”

Jeżeli rezultat wykładni językowej budzi wątpliwości, w celu ich usunięcia można sięgnąć do reguł
wykładni systemowej.

Punktem wyjścia wykładni systemowej jest założenie, że wszystkie normy obowiązujące
w Polsce są częścią jednego, spójnego systemu prawa.

W takim systemie w przypadku pozornej niezgodności norm prawnych należy znaleźć regułę, która
pozwoli na usunięcie takiej niezgodności. W tradycji prawniczej funkcjonuje wiele reguł wykładni
systemowej, które swój początek zawdzięczają nauce prawa czasów rzymskich. Wiele z tych reguł
ujmowanych jest w formę twierdzeń (sentencji, paremii), których łacińskie brzmienie znają również
współcześni prawnicy.

Przykładowymi zasadami wykładni systemowej są następujące reguły:



norma niższego rzędu nie może być niezgodna z normą wyższego rzędu (

lex superior derogat

legi inferiori



należy dać pierwszeństwo normom szczególnym przed ogólnymi (

lex specialis derogat legi

generali



wyjątków nie powinno interpretować się rozszerzająco (

exeptiones non sunt extendendae



norma wydana później uchyla normę wydaną wcześniej (

lex posterior derogat legi anteriori

Encyklopedia prawa

Strona 45 z 73

Przykład

Fragment wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 27 czerwca 2007 r.
VIII SA/Wa 311/07 oraz fragment wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 29 czerwca 2006
roku W-waII OSK 82/06.

„Z uwagi na to, że przepisy prawa podatkowego nie zawierają definicji podróży służbowej, a
przepisy wykonawcze, do których odsyła art. 21 ust. 1 pkt 16 ustawy z 1991 r. o podatku
dochodowym od osób fizycznych, zostały wydane na podstawie delegacji wynikającej z art. 775 § 2
Kodeksu pracy, to w ramach wykładni systemowej należy sięgnąć do wykładni tego pojęcia
wypracowanej na podstawie przepisów prawa pracy.”

„Wykładnia systemowa art. 64 ust. 1 pkt 1 lit. c) ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach
(Dz. U. Nr 128, poz. 1175 ze zm.) nie pozwala przyjąć, że pobyt w Polsce w okresie, w którym
skarżący oczekiwał na zakończenie przedłużającego się postępowania w sprawie wydania nowego
zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, jest zawsze pobytem nielegalnym, przez co
rozumieć należy pobyt bez wymaganych dokumentów.”

Punktem wyjścia do zastosowania wykładni celowościowej jest założenie, że każda
przyjmowana przez ustawodawcę regulacja prawna ma określony cel.

Zrozumienie celu, jaki przyświecał prawodawcy wprowadzającemu akt prawny pozwala na wykładnię
przepisów, które budzą wątpliwości interpretacyjne w taki sposób, aby cel ten został w jak
największym stopniu osiągnięty.

Wykładnia celowościowa stosowana jest zazwyczaj wtedy, gdy inne rodzaje wykładni nie
pozwalają na rozstrzygnięcie wątpliwości interpretacyjnych.

Szczególnie ostrożnie należy posługiwać się wykładnią funkcjonalną na gruncie przepisów prawa
publicznego, gdzie szczególne znaczenie odgrywa wykładnia językowa.

Jednakże również w prawie publicznym licznych sytuacjach konieczne jest sięgnięcie do reguł
wykładni celowościowej. Dzieje się tak, na przykład, w opisanym wcześniej przypadku umorzenia
zaległości podatkowych na wniosek podatnika ze względu na ważny interes podatnika lub interes
publiczny.

Organ podatkowy, rozważając zasadność umorzenia, musi brać pod uwagę cel, jaki przyświecał
ustawodawcy wprowadzającemu do ustawy Ordynacja podatkowa tak nieostre pojęcia.

Natomiast w prawie prywatnym wykładnia celowościowa znajduje szersze zastosowanie. Przy
interpretacji umów wykładnia celowościowa stosowana jest czasami nawet wbrew rezultatom
wykładni językowej, zgodnie z wyrażoną w art. 65 Kodeksu cywilnego zasadą, że „w umowach należy
raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym
brzmieniu”.

Encyklopedia prawa

Strona 46 z 73

Przykład

Przykład użycia wykładni celowościowej w uzasadnieniu wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w Gdańsku z dnia 23 października 2008 roku (I SA/Gd 497/08) oraz fragment
wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 listopada 2006 roku.

„Pomimo, że ustawa z 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych nie wyjaśnia wprost, co należy
rozumieć pod pojęciem budynków mieszkalnych, (…) za zaliczeniem do tego pojęcia budynków
wybudowanych jako letniskowe, a zaspokajających w dalszym czasie podstawowe potrzeby
mieszkaniowe właściciela i osób mu bliskich, przemawia przede wszystkim wykładnia celowościowa
(…).

Treść tego przepisu w jednoznaczny sposób wskazuje, że intencją ustawodawcy było takie
ukształtowanie podatku od nieruchomości aby stanowił on świadczenie majątkowe, uwzględniające
przede wszystkim sposób wykorzystania majątku, z okolicznością posiadania którego ustawa wiąże
powstanie obowiązku podatkowego.

Z przyczyn społecznych i gospodarczych ustawodawca opodatkował niektóre kategorie
nieruchomości różnymi stawkami. Najniższą stawkę podatkową przewidziano w art. 5 ust. 2 pkt 1 a
ustawy u.p.o.l., a więc dla budynków mieszkalnych lub ich części, ponieważ zaspokajają one
podstawowe potrzeby bytowe ludzi. Znacznie wyższe stawki podatkowe przewidziano dla budynków
pozostałych lub ich części (art. 5 ust. 2 pkt 1 e). Z najniższej stawki nie powinny korzystać budynki
letniskowe wówczas, gdy są tam jedynie sezonowo, a więc ubocznie, zaspokajane potrzeby
mieszkaniowe związane z wypoczynkiem, rekreacją, spędzeniem urlopów.”

„Aby skorzystać z ulgi, (…) podatnik musi nie tylko mieć określony stan cywilny, ale też
wychowywać samotnie dziecko. Uzasadnienie wprowadzenia tej ulgi (wykładnia celowościowa)
świadczy wyraźnie o tym, iż ustawodawca kierował ją tylko do tych osób, które samotnie troszczyły
się o codzienne zaspokajanie potrzeb dziecka, nie zaś do każdego rodzica, który miał władzę
rodzicielską i jednocześnie był stanu wolnego, ale nie pełnił codziennej pieczy nad dzieckiem.”

Encyklopedia prawa

Strona 47 z 73

4. Gałęzie prawa publicznego

4.1. Prawo administracyjne

Prawo administracyjne to niezwykle obszerna część prawa regulująca różnorodne obowiązki i
uprawnienia władzy publicznej i podmiotów niepodlegających prawnie tej władzy (np. obywateli) w
stosunku do władzy publicznej.

W nauce prawa administracyjnego podkreśla się, że trudno jest zakreślić precyzyjnie granice prawa
administracyjnego i, co jest z tym związane, sformułować jego precyzyjną definicję. Prawo
administracyjne nie jest ponadto skodyfikowane – normy prawa administracyjnego wynikają z tysięcy
aktów prawnych, a jednym z zadań nauki prawa administracyjnego jest ich uporządkowanie.

W prawie administracyjnym wyróżnia się trzy działy:

Prawo ustrojowe reguluje ustrój administracji publicznej – czyli strukturę i zasady funkcjonowania
organów administracji publicznej

Przykład



Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 roku o radzie ministrów.



Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie.



Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędach i izbach skarbowych.

Prawo materialne – zawiera normy prawne dotyczące treści obowiązków i uprawnień władzy
publicznej i podmiotów podlegających tej władzy. Jak już wspomniano, prawo administracyjne nie jest
skodyfikowane, a przepisy zaliczane do tej gałęzi prawa rozproszone są w tysiącach aktów prawnych.

Podział norm prawa materialnego:

Podział ze względu na dziedzinę ingerencji norm w sferę wolności obywatelskich

Można jednak podjąć próbę stworzenia typologii (podziału) norm prawa
administracyjnego ze względu na dziedzinę ingerencji tych norm w sferę wolności

Niewiadomski Z. (red) Prawo administracyjne, część ogólna, Warszawa 2002 s. 55

Encyklopedia prawa

Strona 48 z 73

obywatelskich

. Według takiej typologii działami prawa administracyjnego materialnego są

regulacje dotyczące



praw i wolności obywatelskich,



statusu prawnego obywatela,.



wolnych zawodów,



ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego państwa,



ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa,



ochrony wspólnot (stowarzyszeń i innych organizacji) obywateli,



ochrony środowiska naturalnego



tworzenia gospodarczych, naukowych i kulturowych warunków rozwoju itd.

Typologia Z. Cieślaka

Warto przedstawić również wykaz treści prawa materialnego opracowany według podobnej
typologii przez Z. Cieślaka

. Zgodnie z przedstawioną przez autora typologią wartości

merytoryczne będące przedmiotem zainteresowania prawa administracyjnego materialnego dotyczą:



tożsamości państwa jako wspólnoty wspólnot i obywateli,



bezpieczeństwa zewnętrznego państwa



bezpieczeństwa wewnętrznego państwa,



tożsamości obywateli (administracyjnoprawna reglamentacja osób fizycznych),



ochrony życia i zdrowia obywateli,



gwarancji wolności myślenia i działania obywateli,



tożsamości wspólnot (administracyjnoprawna reglamentacja dobrowolnych i obligatoryjnych

wspólnot obywateli),



rozwoju państwa rozumianego jako wspólnota wspólnot, w tym:

o określenie przestrzennych warunków rozwoju,
o ochrona i korzystanie z zasobów środowiska,
o tworzenie społecznych warunków rozwoju,
o tworzenie gospodarczych warunków rozwoju,
o tworzenie naukowych i kulturowych warunków rozwoju.



zapewnienia harmonijnego (w tym poprzez rozstrzyganie konfliktów interesów) funkcjonowania

wspólnot.



Przykład



Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych.



Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.



Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze.



Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o usługach detektywistycznych.

Procedura administracyjna zawiera przepisy związane z postępowaniem przed organami
administracji publicznej – w odróżnieniu od prawa administracyjnego ustrojowego procedura

Jabłońska Bońca s. 367

za: Jabłońska Bońca s. 368

Niewiadomski Z. (red) Prawo administracyjne część ogólna, Warszawa 2002 s.58

Encyklopedia prawa

Strona 49 z 73

administracyjna została w Polsce skodyfikowana w Kodeksie postępowania administracyjnego.
Przepisy polskiej procedury administracyjnej opierają się na szeregu zasad ogólnych, które zostały
wyrażone wprost w Kodeksie postępowania administracyjnego:

Zasada praworządności
Art. 6 Kodeksu:
„Organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa.”

Zasada prawdy materialnej oraz zasada uwzględniania z urzędu interesu społecznego i
słusznego interesu obywateli
Art. 7 Kodeksu:
„W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i podejmują
wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy,
mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli.”

Zasada pogłębiania zaufania obywateli do organów Państwa
Art. 8 Kodeksu:
„Organy administracji publicznej obowiązane są prowadzić postępowanie w taki sposób, aby pogłębiać
zaufanie obywateli do organów Państwa oraz świadomość i kulturę prawną obywateli.”

Zasada informowania
(zasada udzielania przez organ administracji publicznej informacji faktycznej i prawnej)
Art. 9. Kodeksu:
„Organy administracji publicznej są obowiązane do należytego i wyczerpującego informowania stron o
okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków
będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Organy czuwają nad tym, aby strony i inne
osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu
udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek.”

Zasada czynnego udziału stron w postępowaniu
Art. 10 Kodeksu:
„Organy administracji publicznej obowiązane są zapewnić stronom czynny udział w każdym stadium
postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się co do zebranych dowodów i
materiałów oraz zgłoszonych żądań. (…).”

Zasada przekonywania
Art. 11 Kodeksu:
„Organy administracji publicznej powinny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się
przy załatwieniu sprawy, aby w ten sposób w miarę możności doprowadzić do wykonania przez strony
decyzji bez potrzeby stosowania środków przymusu.”

Zasada wnikliwości, prostoty oraz zasada szybkości postępowania
Art. 12 Kodeksu:
„Organy administracji publicznej powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się
możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia. (…).”

Zasada ugodowego załatwiania spraw
Art. 13 Kodeksu:
„Sprawy, w których uczestniczą strony o spornych interesach, mogą być załatwiane w drodze ugody
sporządzonej przed organem administracji publicznej (ugoda administracyjna). (…).”

Encyklopedia prawa

Strona 50 z 73

Zasada pisemności
Art. 14 Kodeksu:
„Sprawy należy załatwiać w formie pisemnej. (…)”.

Zasada dwuinstancyjności postępowania
Art. 15 Kodeksu:
„Postępowanie administracyjne jest dwuinstancyjne.”

Zasada trwałości decyzji ostatecznych
Art. 16. § 1 Kodeksu:
„Decyzje, od których nie służy odwołanie w administracyjnym toku instancji, są ostateczne. Uchylenie
lub zmiana takich decyzji, stwierdzenie ich nieważności oraz wznowienie postępowania może nastąpić
tylko w przypadkach przewidzianych w kodeksie lub w ustawach szczególnych. (…).”

Zasada sądowej kontroli decyzji administracyjnych
Art. 16 § 2 Kodeksu:
„Decyzje mogą być zaskarżane do sądu administracyjnego z powodu ich niezgodności z prawem, na
zasadach i w trybie określonych w odrębnych ustawach.”

4.2. Prawo finansowe

Przedmiotem prawa finansowego są regulacje związane z finansami publicznymi, a więc
procesem gospodarowania publicznymi środkami finansowymi.

Procesy te to przede wszystkim:



dokonywanie wydatków publicznych,



gromadzenie dochodów publicznych,



zarządzanie deficytem budżetowym i długiem publicznym.

Do prawa finansowego zalicza się również regulacje związane z emisją pieniądza.

Prawo finansowe jest częścią prawa publicznego - wyodrębniło się na przełomie XIX i XX wieku
z prawa administracyjnego i pozostaje z nim w ścisłym związku funkcjonalnym. To prawo
administracyjne reguluje liczne zadania i obowiązki podmiotów publicznych (państwa, jednostek
samorządu terytorialnego), którymi to obowiązkami wiąże się konieczność wydawania pieniędzy
publicznych.

O ile zatem struktura wydatków publicznych determinowana jest przez przepisy prawa
administracyjnego, to sam proces zarządzania tymi wydatkami należy do domeny prawa finansowego
- warto zwrócić uwagę na regulacje dotyczące (między innymi):



procedury budżetowej (planowanie, uchwalanie, wykonywanie i kontrola budżetu państwa oraz

jednostek samorządu terytorialnego),



form organizacyjno prawnych jednostek sektora finansów publicznych oraz zasad

gospodarowania środkami finansowymi przez te jednostki (np. zasady rachunkowości jednostek
budżetowych takich jak urząd gminy czy ministerstwo),

Encyklopedia prawa

Strona 51 z 73



zasad kształtowania odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych,



organizacji i zasad funkcjonowania audytu wewnętrznego (a więc – między innymi – kontroli

zgodności z prawem oraz zasadami racjonalnej gospodarki środkami finansowymi),



gwarancji jawności finansów publicznych.

Szczególnie rozbudowaną dziedziną prawa finansowego jest prawo podatkowe. W prawie
podatkowym możemy wyróżnić trzy zasadnicze części, które charakteryzuje różny przedmiot regulacji:

Część ogólna prawa podatkowego to regulacje dotyczące zobowiązań podatkowych – ich
powstawania, wygasania, zabezpieczania, a także zasad odpowiedzialności za zobowiązania
podatkowe takich podmiotów jak podatnik, płatnik, inkasent, następcy prawni, a także osoby trzecie
(np. wspólnicy spółek osobowych odpowiadający za ich zaległości podatkowe).

Te i inne zagadnienia (dotyczące na przykład rodzajów i właściwości organów podatkowych)
uregulowane zostały w przepisach ustawy Ordynacja podatkowa (art. 1-119).

Kolejną część omawianej gałęzi prawa stanowi prawo podatkowe materialne – a więc regulacje
dotyczące poszczególnych podatków funkcjonujących obecnie w Polsce – należą do nich:



podatek dochodowy od osób fizycznych,



karta podatkowa,



ryczałt ewidencjonowany,



podatek od osób duchownych,



podatek tonażowy,



podatek dochodowy od osób prawnych,



podatek o towarów i usług,



podatek akcyzowy,



podatek od spadków i darowizn,



podatek od czynności cywilnoprawnych,



podatek od środków transportu,



podatek od nieruchomości,



podatek rolny,



podatek leśny,



podatek od gier.

Niektóre podatki nie zostały przez ustawodawcę nazwane wprost podatkami, choć ich charakter
odpowiada niewątpliwie definicji podatku (np. opłata od posiadania psów, opłata uzdrowiskowa , czy
cło).

Większość z wymienionych wyżej podatków została uregulowana w odrębnych ustawach
(np. ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych, czy ustawa o podatku rolnym). Natomiast
niektóre ustawy obejmują regulacje dotyczące więcej niż jednego podatku.

Encyklopedia prawa

Strona 52 z 73

Przykład

Przykładowo ustawa o podatkach i opłatach lokalnych dotyczy podatku od nieruchomości, podatku
od środków transportu oraz opłaty od posiadania psów, opłaty miejscowej i uzdrowiskowej.

Prawo materialne to nie tylko ustawy ale również szereg przepisów wykonawczych regulujących
zazwyczaj kwestie organizacyjne i techniczne (np. wygląd deklaracji podatkowej, czy warunki
techniczne jakim powinny odpowiadać kasy fiskalne). Prawo podatkowe materialne obejmuje kilkaset
aktów prawnych rangi ustawy i rozporządzenia, a ponadto kilkadziesiąt umów międzynarodowych,
dotyczących przede wszystkim zasad zapobiegania skutkom podwójnego opodatkowania.

Kolejna część prawa podatkowego to procedura podatkowa.

Zawarte w Ordynacji podatkowej przepisy (od art. 120) obejmują takie zagadnienia, jak między innymi
terminy załatwiania spraw, zasady wydawania decyzji i składania odwołań od decyzji, reguły
postępowania dowodowego, czy też obowiązki podatnika w trakcie kontroli podatkowej.

Regulacje Ordynacji podatkowej przyznają organom podatkowym szereg uprawnień umożliwiających
skuteczne egzekwowanie należnych państwu zobowiązań, ale jednocześnie wprowadzają szereg
gwarancji ochrony praw podatnika.

Procedura podatkowa, podobnie jak opisana wcześniej procedura administracyjna opiera się na
zasadach ogólnych wyrażonych wprost w przepisach Ordynacji podatkowej. Podobieństwo
zasad procedury podatkowej do zasad procedury administracyjnej nie jest przypadkowe – przed 1997
rokiem postępowanie podatkowe było uregulowane przepisami Kodeksu postępowania
administracyjnego i dopiero po wprowadzeniu w życie Ordynacji przeniesiono przepisy proceduralne
do Ordynacji adaptując je do specyfiki prawa podatkowego.

Omawiając systematykę prawa podatkowego warto wspomnieć również o innych dziedzinach prawa
związanych bezpośrednio lub pośrednio z prawem podatkowym – należą do nich:



prawo karne-skarbowe,



prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi,



regulacje dotyczące postępowania egzekucyjnego w administracji.

Analizując treść przytoczonych zasad ogólnych procedury podatkowej warto porównać sposób
formułowania tych zasad w przepisach Ordynacji ze sposobem sformułowania ich w Kodeksie
postępowania administracyjnego.

Do zasad postępowania podatkowego należą zatem:



Zasada praworządności

Art. 120 Ordynacji: „Organy podatkowe działają na podstawie przepisów prawa.”



Zasada zaufania

Art. 121. § 1 Ordynacji: „Postępowanie podatkowe powinno być prowadzone w sposób
budzący zaufanie do organów podatkowych.”



Zasada informowania

Encyklopedia prawa

Strona 53 z 73

Art. 121. § 2 Ordynacji: „Organy podatkowe w postępowaniu podatkowym obowiązane są na
wniosek strony udzielać niezbędnych informacji o przepisach prawa podatkowego
pozostających w związku z przedmiotem tego postępowania.”



Zasada prawdy materialnej

Art. 122 Ordynacji: „W toku postępowania organy podatkowe podejmują wszelkie niezbędne
działania w celu dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz załatwienia sprawy.”



Zasada czynnego udziału stron w postępowaniu

Art. 123. § 1 Ordynacji: „Organy podatkowe obowiązane są zapewnić stronom czynny udział
w każdym stadium postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się
co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań.”



Zasada wyjaśniania i unikania przymusu

Art. 124 Ordynacji: „Organy podatkowe powinny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek,
którymi kierują się przy załatwianiu sprawy, aby w miarę możliwości doprowadzić do
wykonania przez strony decyzji bez stosowania środków przymusu.”



Zasada szybkości i prostoty postępowania

Art. 125. Ordynacji:
§ 1. Organy podatkowe powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie
najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia.
§ 2. Sprawy, które nie wymagają zbierania dowodów, informacji lub wyjaśnień, powinny być
załatwiane niezwłocznie.”



Zasada pisemności

Art. 126 Ordynacji: „Sprawy podatkowe załatwiane są w formie pisemnej, chyba że przepisy
szczególne stanowią inaczej.”



Zasada dwuinstancyjności

Art. 127 Ordynacji: „Postępowanie podatkowe jest dwuinstancyjne.”



Zasada trwałości decyzji ostatecznych

Art. 128 Ordynacji: „Decyzje, od których nie służy odwołanie w postępowaniu podatkowym,
są ostateczne. Uchylenie lub zmiana tych decyzji, stwierdzenie ich nieważności oraz
wznowienie postępowania mogą nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w niniejszej
ustawie oraz w ustawach podatkowych.”



Zasada jawności

Art. 129 Ordynacji: „Postępowanie podatkowe jest jawne wyłącznie dla stron.”

4.3. Prawo karne

Prawo karne to gałąź prawa publicznego, której przedmiotem jest kształtowanie zasad
odpowiedzialności za popełnienie czynów zabronionych, postępowania w sprawach karnych, a także
zasad wykonywania kar za przestępstwa.

Encyklopedia prawa

Strona 54 z 73

Choć prawo karne zostało skodyfikowane i to w kilku ustawach którym nadano rangę kodeksu
(Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy, Kodeks karny skarbowy,
Kodeks wykroczeń), to przepisy prawa karnego znaleźć można w szeregu ustaw nie zaliczanych do
aktów z zakresu prawa karnego.

Powodem takiego stanu rzeczy jest to, że w wielu ustawach (szczególnie z zakresu prawa
administracyjnego) wśród przepisów regulujących prawa i obowiązki obywateli i urzędników, znalazły
się również przepisy zawierające sankcje o charakterze karnym.

Przykładem są choćby przepisy o odpowiedzialności karnej za naruszenie tajemnicy skarbowej zawarte
w Ordynacji podatkowej, czy przepisy karne związane z naruszeniem zasad ochrony danych
osobowych, zawarte w ustawie o ochronie danych osobowych.

Prawo karne można podzielić na

Choć Kodeks karny nie zawiera definicji przestępstwa - z szeregu jego przepisów można
wyinterpretować podstawowe elementy takiej definicji.

Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2001, s. 1

Encyklopedia prawa

Strona 55 z 73

Definicja

Przestępstwo na gruncie polskiego prawa karnego to czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary
jako zbrodnia lub występek, przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia,
bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym

Przestępstwo można więc zdefiniować jako zachowanie się człowieka będące czynem



realizującym znamiona określone w ustawie karnej (czyli hipotezę normy prawnej),

naruszającym - przy braku jakichkolwiek okoliczności usprawiedliwiających - normę
sankcjonowaną, czyli formalnie bezprawnym,



społecznie szkodliwym w stopniu wyższym niż znikomy, a zatem karygodnym,



zawinionym,



zagrożonym karą w ustawie.

Przestępstwo jest zatem czynem człowieka, a więc określonym jego zachowaniem. Zachowanie
polegać może w tym przypadku zarówno na działaniu jak i zaniechaniu – a więc bezczynność
człowieka może w określonych okolicznościach powodować powstanie odpowiedzialności karnej.

Zwróć uwagę

Warto zaznaczyć, że o czynie, w rozumieniu przytoczonej definicji przestępstwa, można mówić tylko
wtedy, gdy zachowanie człowieka wynika z jego woli.

Nie będzie zatem czynem zachowanie pod wpływem przymusu bezwzględnego, wynikające z
odruchów bezwarunkowych, czy też zaniechanie będące następstwem utraty przytomności.

Przestępstwo jest czynem karygodnym – jego społeczna szkodliwość powinna być większa niż
znikoma. Oznacza to, że w błahych sprawach, choć formalnie popełniono czyn określony w hipotezie
normy prawa karnego, ze względu na jego znikomą szkodliwość społeczną – przestępstwa nie
popełniono.

Przykład

Kolega „kradnie” koledze pudełko zapałek.

Elementem definicji przestępstwa jest wina, którą można przypisać sprawcy czynu. Pojęcie winy
związane jest ze stosunkiem psychicznym sprawcy czynu zabronionego do tego czynu – stosunek ten
może polegać na umyślności lub nieumyślności.

Gardocki s 46

Giezek J., Kłączyńska N., Łabuda G., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, LEX, 2007.

Stan prawny: 2007.09.01

Encyklopedia prawa

Strona 56 z 73

Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce
go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.

Z umyślnością czynu mamy do czynienia wtedy, gdy jego sprawca miał zamiar jego popełnienia.
Zamiar może wystąpić w dwóch formach



zamiar bezpośredni (

dolus directus

) występuje, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony

wiedząc, że taki czyn popełnia.

Warto wyróżnić tutaj zamiar bezpośredni nagły (

dolus directus repentinus

) i zamiar bezpośredni

przemyślany (

dolus directus praemeditatus

) – jak sama nazwa wskazuje chodzi tu o sposób

powstania zamiaru (czas i warunki ukształtowania się zamiaru).



zamiar ewentualny (

dolus eventualis)

polega na tym, że sprawca przewiduje możliwość

popełnienia czynu zabronionego i się na to godzi.

Gardocki L. Prawo karne, Warszawa 2001, s. 74

Encyklopedia prawa

Strona 57 z 73

Przykład

Przykłady uzasadnień wyroków, w których wpływ na wyniki postępowania miał rodzaj
winy:

2008.09.11 wyrok s.apel. II AKa 124/08 „Sprawca działający z premedytacją szuka odpowiedzi na
pytanie, kiedy i gdzie przystąpić do działania, jakich narzędzi użyć i w jaki sposób ich użyć. Pełna
premedytacja obejmuje zarówno premedytację zamiaru jak i premedytację postanowień wiążących
się z realizacją zamierzonego przestępstwa (K. Daszkiewicz - Przestępstwa przeciwko życiu i
zdrowiu, CH Beck, 2000 s. 105-123).”

2008.05.20 wyrok s.apel. II AKa 55/08: „1. Tej samej okoliczności, a więc agresji i konkretnie z jej
szczególnego natężenia, wyrażającego się "wyżyciem się" lub "szałem", nie można obejmować
równocześnie innym znamieniem tego samego czynu - motywacją zasługującą na szczególne
potępienie.
2. Skoro powszechnie wiadomo (z doświadczenia życiowego), iż nawet jedno mocne uderzenie
(kopnięcie) w głowę, klatkę piersiową czy brzuch może spowodować poważne obrażenia ciała i
śmierć ofiary, to tym bardziej do takiego skutku prowadzi "katowanie" ofiary, bicie przez prawie pół
godziny po całym ciele, a zwłaszcza w głowę, skakanie po jej klatce piersiowej, cięcie nożem. Zatem
przy tych okolicznościach nie sposób skutecznie bronić tezy, iż oskarżeni nie obejmowali swoim
zamiarem (świadomością) pozbawienia życia pokrzywdzonego, nie mieli świadomości nie tylko
nieuchronności śmierci, a wręcz i wywołania nastąpienia tego skutku, gdyż następował on "na ich
oczach". Uznanie w takiej sytuacji, iż swoim zamiarem obejmowali jedynie pobicie i nie przewidywali
skutków swojego działania pozostawałoby w niezgodzie z powyższymi okolicznościami i byłoby
niesłuszne, wręcz niesprawiedliwe.”

2007.10.09 postanow. SN IV KK 274/07: „Uwzględniając naukę o obiektywnym przypisaniu, która
znalazła już akceptację judykatury (zob. wyrok SN z 8 marca 2000 r., III KKN 231/98, OSNKW
2000, z. 5-6, poz. 45), trzeba powiedzieć, że in concreto prawidłowo zakwalifikowano zachowanie
W. M. z dnia 15 marca 2006 r. z art. 207 § 3 k.k., skoro ustalono ponad wszelką wątpliwość, że
czynnikiem decydującym o podjęciu przez pokrzywdzoną E. M. decyzji o targnięciu się na własne
życie (przystąpiła wszak do realizacji zamiaru samobójczego) było znęcanie się nad nią skazanego,
który skutek w postaci usiłowania zadania sobie śmierci przez córkę co najmniej mógł przewidzieć
(art. 9 § 3 k.k.).

2005.01.26 wyrok s.apel. II AKa 365/04: „Bez wątpienia poziom upośledzenia umysłowego i
zaburzeń charakterologicznych nie wyłączał zdolności oskarżonej do rozpoznania znaczenia swojego
czynu i pokierowania swoim postępowaniem, lecz tylko w znacznym stopniu je ograniczał.
Oskarżona mogła więc i powinna przewidzieć, że następstwem jej działania może być śmierć
pokrzywdzonej. Możność i powinność nie mogą być jednak identyfikowane z przewidywaniem, a
tym bardziej przewidywaniem i godzeniem się.”

W przypadku winy nieumyślnej sprawca przestępstwa narusza zasady ostrożności – „czyn
zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia

Encyklopedia prawa

Strona 58 z 73

go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że
możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.”, (art. 9 § 2).

Wykładnia językowa przepisu art. 9 § 2 Kodeksu karnego prowadzi do wniosku, że wina nieumyślna
występuje w dwóch postaciach:

1. gdy sprawca czynu „przewidywał” możliwość jego popełnienia (tzw. lekkomyślność) lub

2. „mógł przewidzieć” jego popełnienie (tzw. niedbalstwo).

Przykład

Sprawca pozostawia nabitą broń palną w otwartej szafie dostępnej dla dzieci. Sprawca chciał
zamontować zamek w szafie obawiając się takiego zdarzenia, ale ciągle odkładał to w czasie.
(lekkomyślność).

Sprawca wyrzucając z okna ciężki przedmiot powoduje śmierć przechodnia. Intelektualne zdolności
sprawcy pozwalają co prawda na przewidzenie skutków takiego zachowania choć w tym konkretnym
przypadku sprawca tego skutku nie przewidywał (niedbalstwo).

Przestępstwo może być popełnione w różnych formach.

Wyróżniamy formy zjawiskowe (czyli sposoby w jaki sprawca czynu uczestniczy w przestępczym
działaniu) – są to:



sprawstwo – polegające na samodzielnym dokonaniu czynu zabronionego,



współsprawstwo – polegające na współdziałaniu dwóch lub więcej osób przy popełnieniu

czynu, przy czym osoby te działają w porozumieniu,



sprawstwo kierownicze – gdy ktoś kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną

osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego
czynu,



podżeganie – polegające na nakłanianiu kogoś do popełnienia czynu gdy osoba nakłaniająca

do jego popełnienia chce, aby ten czyn dostał dokonany,



pomocnictwo, które Kodeks karny definiuje w następujący sposób (art. 18 § 3) „Odpowiada

za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim

zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek
przewozu, udzielając rady lub informacji; odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew

prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego
swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie”.

Prawo karne rozróżnia także postacie stadialne popełnienia przestępstwa (od słowa
„stadium” czyli etap, faza działania).
Wyróżnić tu należy:

Gardocki s. 80

Encyklopedia prawa

Strona 59 z 73

Przygotowanie – polegające na podjęciu działań, które umożliwią w przyszłości dokonanie czynu
zabronionego (np. zbieranie informacji, opracowywanie planu, zakup narzędzi, broni itd.)

Art. 16.
§ 1. Kodeksu karnego:
„Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego
podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego
bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną
osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania.

§ 2. Kodeksu karnego:
Przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.”

Usiłowanie – polegające na bezskutecznym podjęciu próby dokonania przestępstwa

Art. 13.
§ 1 Kodeksu karnego:
„Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem
bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.

§ 2 Kodeksu karnego:
Usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe
ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze
względu na użycie środka nie nadającego się do popełnienia czynu zabronionego.”

Dokonanie – przejawiające się w zrealizowaniu skutku, popełnieniu przestępstwa.

Charakteryzując treść prawa karnego materialnego nie sposób nie wspomnieć o typach, rodzajach
przestępstw określonych w Kodeksie karnym. Jak już wspomniano, również poza Kodeksem znajdują
się przepisy o odpowiedzialności karnej za naruszenie norm niektórych ustaw, w samym Kodeksie
warto jednak zwrócić uwagę na obszerny katalog pogrupowanych według kryterium naruszanego
dobra.

Kolejne rozdziały części szczególnej Kodeksu grupują rodzaje przestępstw w
następujących kategoriach:



przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne,



przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej,



przestępstwa przeciwko obronności,



przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu,



przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu,



przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,



przestępstwa przeciwko środowisku,



przestępstwa przeciwko wolności,



przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania,



przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności,



przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece,



przestępstwa przeciwko czci i nietykalności,



przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową,

Encyklopedia prawa

Strona 60 z 73



przestępstwa przeciwko działalności instytucji,



przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości,



przestępstwa przeciwko wyborom i referendum,



przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu,



przestępstwa przeciwko ochronie informacji,



przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów,



przestępstwa przeciwko mieniu,



przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu,



przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi.

W Kodeksie karnym wyróżniono część wojskową, w której określono zasady odpowiedzialności
żołnierzy oraz stypizowano przestępstwa w ramach następujących grup przestępstw:



przestępstwa przeciwko obowiązkowi pełnienia służby wojskowej,



przestępstwa przeciwko zasadom dyscypliny wojskowej,



przestępstwa przeciwko zasadom postępowania z podwładnymi,



przestępstwa przeciwko zasadom obchodzenia się z uzbrojeniem i uzbrojonym sprzętem

wojskowym,



przestępstwa przeciwko zasadom pełnienia służby,



przestępstwa przeciwko mieniu wojskowemu.

Encyklopedia prawa

Strona 61 z 73

Przykład

Przykłady przepisów o odpowiedzialności karnej za określone typy przestępstw:

Art. 148.
§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25
lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 2. Kto zabija człowieka:
1) ze szczególnym okrucieństwem,
2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
4) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, podlega karze 25 lat pozbawienia wolności
albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 155.
Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do
lat 5.

Art. 190.
§ 1. Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej,
jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie,
karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 212.
§ 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nie
mającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii
publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju
działalności, podlega grzywnie, karze ograniczenia albo pozbawienia wolności do roku.

§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego
komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 3. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz
pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez
pokrzywdzonego.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 odbywa się z oskarżenia prywatnego.

Jak już wcześniej wspomniano, na prawo karne składają się przepisy prawa karnego materialnego,
postępowania karnego i prawa karnego wykonawczego.

Postępowanie karne zostało uregulowane przepisami Kodeksu postępowania karnego, a ich
zadaniem jest zapewnienie realizacji prawa karnego materialnego. Podobnie jak w przypadku innych

Encyklopedia prawa

Strona 62 z 73

dziedzin prawa – postępowanie podatkowe prowadzone jest z uwzględnieniem szeregu zasad, wśród
których warto wymienić przede wszystkim:



zasadę prawa do sądu,



zasadę udziału czynnika społecznego w postępowaniu karnym,



zasadę niezawisłości sędziowskiej,



zasadę bezstronności,



zasada ścigania z urzędu,



zasadę prawdy,



zasadę bezpośredniości,



zasadę koncentracji materiału dowodowego,



zasadę swobodnej oceny dowodów,



zasadę jawności,



zasadę rzetelnego procesu,



zasadę domniemania niewinności oskarżonego,



zasada prawa do obrony.

Prawo karne wykonawcze z kolei to zespół norm związanych z zasadami wykonywania kar oraz
środków zabezpieczających i środków karnych.

Przykładowymi aktami prawnymi regulującymi omawiane zagadnienia są:



Kodeks karny wykonawczy (ustawa z 6 czerwca 1997 r.).



Regulamin organizacyjno-porządkowy wykonywania kary pozbawienia wolności (rozporządzenie

z 25 sierpnia 2003 roku).



Regulamin

organizacyjno-porządkowy

wykonywania

tymczasowego

aresztowania

(rozporządzenie z 25 sierpnia 2003 r.).



Regulamin organizacyjno-porządkowy wykonywania kary aresztu wojskowego (rozporządzenie z

26 sierpnia 2003 r.).



Sposób, zakres i tryb sprawowania nadzoru penitencjarnego (rozporządzenie z 26 sierpnia 2003

r.)



Warunki bytowe osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych (rozporządzenie z

17 października 2003 r.).

Encyklopedia prawa

Strona 63 z 73

5. Gałęzie prawa prywatnego

5.1. Prawo cywilne

Prawo cywilne to jedna z najstarszych gałęzi prawa regulująca stosunki majątkowe i
niemajątkowe pomiędzy podmiotami prawa cywilnego, których relacje prawne oparte są na
zasadzie równorzędnej pozycji (to właśnie równorzędność stron stosunków cywilnoprawnych decyduje

o zaliczeniu prawa cywilnego do prawa prywatnego).

Korzenie współczesnego prawa cywilnego odnajdujemy w starożytnym Rzymie, w którym nauka
prawa wypracowała instytucje i pojęcia, stosowane do dziś w prawie cywilnym.

Przykład

Fragmenty tłumaczenia „Instytucji” Gaiusa – podręcznika dla studentów prawa pochodzącego z II
w. naszej ery. Warto zwrócić uwagę jak dogłębne były rozważania rzymskich interpretatorów prawa

– wiele z tworzonych i analizowanych w tamtym czasie instytucji prawnych funkcjonuje również w
dzisiejszym porządku prawnym

„11. Rzeczy publiczne uważa się za nie znajdujące się u nikogo w majątku, zakłada się bowiem, że

należą do ogółu. Rzeczy prywatne to te, które należą do poszczególnych osób.

12. Przy tym niektóre rzeczy są materialne (corporales), a inne niematerialne (incorporales).

13. Materialne są te, których można dotknąć, na przykład ziemia, niewolnik, ubranie, złoto, srebro i

jeszcze niezliczone inne rzeczy.

14. Niematerialne są te, których nie można dotknąć, tj. będące prawami, jak na przykład spadek,

użytkowanie, zobowiązania, jakkolwiek by je zaciągnięto. I nie ma znaczenia, że na spadek składają

się rzeczy materialne, że zbierane z ziemi pożytki (fructus) są materialne, ani że to, co nam się

należy z jakiegoś zobowiązania, jest przeważnie materialne, jak na przykład ziemia, niewolnik lub

pieniądze. Bowiem samo prawo dziedziczenia, samo prawo użytkowania i samo zobowiązanie są

niematerialne (…)

139. Umowa kupna-sprzedaży zostaje zawarta, gdy następuje porozumienie co do ceny, choćby jej

jeszcze nie wypłacono i nie dano nawet zadatku (arrae). To, co daje się jako zadatek, jest bowiem

tylko dowodem zawarcia umowy kupna- sprzedaży.

147. Podobnie, można się pytać, czy jeśli umówię się ze złotnikiem, że zrobi dla mnie ze swojego

złota pierścienie określonej wagi i kształtu, i dam mu za to, powiedzmy, 200 denarów, to czy

zawarliśmy umowę kupna-sprzedaży, czy najmu. Cassius twierdzi, że w odniesieniu do materiału

zawarliśmy umowę kupna- sprzedaży, a w odniesieniu do pracy umowę najmu. Jednak większość

sądzi, że zawarliśmy umowę kupna-sprzedaży. Ale jeśli dam mu moje złoto ustaliwszy

wynagrodzenie za pracę, przyjmuje się, że zawarliśmy umowę najmu.”

W ciągu ostatnich kilkuset lat regulacje prawa cywilnego rozwijały się, a z jednolitej dotąd gałęzi
prawa wyodrębniały się regulacje, które dzisiaj uznawane są za odrębne gałęzie prawa, pozostające
jednak w ścisłym związku z prawem cywilnym.

Przykładami takich gałęzi są:

Tłumaczenie Piotr Hoffmann http://www.mimuw.edu.pl/~piotrek/gaius_inst.html dostęp 30 czerwca

2009 r.

Encyklopedia prawa

Strona 64 z 73



prawo pracy,



prawo handlowe (uznawane zazwyczaj za specyficzną część prawa cywilnego),



prawo rodzinne – (w literaturze nie ma jednolitego stanowiska czy prawo rodzinne jest częścią

prawa cywilnego czy można uznać ją za odrębną gałąź prawa).

Prawo cywilne materialne w sensie ścisłym składa się z następujących działów:

Część ogólna – obejmuje zagadnienia wspólne dla wszystkich działów prawa. Wyodrębnienie części

ogólnej prawa cywilnego pozwala na ujednolicenie zasad wspólnych dla całej tej gałęzi prawa a także
zapobiega konieczności powtarzania przepisów ogólnych w regulacjach pozostałych działów prawa

cywilnego.

Część ogólna prawa cywilnego obejmuje takie zagadnienia jak: status prawny osób fizycznych (np.

zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych) oraz osób prawnych, mienie (np. pojęcie
nieruchomości, pożytków czy przedsiębiorstwa), czynności prawne (np. sposoby składania oświadczeń
woli, sposoby zawierania umów a także przepisy dotyczące terminów i przedawnienia roszczeń.

Prawo rzeczowe obejmuje przepisy dotyczące form korzystania z dóbr majątkowych.

Przedmiotem korzystania są w tym przypadku rzeczy w ścisłym tego słowa znaczeniu (rzeczami, w

rozumieniu prawa cywilnego są wyłącznie przedmioty materialne).

Prawo rzeczowe obejmuje regulacje dotyczące: własności, wieczystego użytkowania, ograniczonych

praw rzeczowych oraz posiadania.

Prawo o zobowiązaniach - reguluje zasady wymiany dóbr i usług przede wszystkim o charakterze
majątkowym.

Ten dział prawa cywilnego dzieli się na część ogólną obejmującą ogólne przepisy o zobowiązaniach i
część szczególną obejmującą poszczególne typy zobowiązań, przy czym w przeważającej części

przedmiotem regulacji są umowy.

Prawo spadkowe - obejmuje zagadnienia związane z przejściem praw i obowiązków majątkowych
osoby zmarłej na inne podmioty.

Przykładowymi zagadnieniami objętymi przepisami prawa spadkowego są: dziedziczenie ustawowe,
testamentowe, zachowek, czy odpowiedzialność za długi spadkodawcy.

Prawo rodzinne i opiekuńcze – jest to dział prawa cywilnego, jak twierdzą niektórzy autorzy lub

odrębna gałąź prawa, jak twierdzą inni.

Prawo rodzinne obejmuje głównie stosunki o charakterze niemajątkowym. Reguluje stosunki prawne

wynikające z małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, opieki oraz kurateli.

Prawa na dobrach niematerialnych – to dynamicznie rozwijający się dział prawa cywilnego
obejmujący zagadnienia związane z prawami do niematerialnego wytworu działalności ludzkiego
umysłu utrwalonego w jakiejkolwiek postaci (np. w dziedzinie literackiej, naukowej, artystycznej,

przemysłowej).

Do praw na dobrach niematerialnych zalicza się m. in prawo autorskie i wynalazcze. Są tu prawa o
charakterze niemajątkowym (autorstwo twórcy), jak i majątkowym (uprawnienie do wynagrodzenia
twórcy).

Encyklopedia prawa

Strona 65 z 73

Katalog umów cywilnoprawnych uregulowanych (z nielicznymi wyjątkami) w przepisach
Kodeksu cywilnego:

Przykład - Umowy regulujące przeniesienie praw:



Sprzedaż - sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać

mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę (art. 535).



Zamiana - każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w

zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy (art. 603).



Dostawa - dostawca zobowiązuje się do wytworzenia rzeczy oznaczonych tylko co do

gatunku oraz do ich dostarczania częściami. albo periodycznie, a odbiorca zobowiązuje się do

odebrania tych rzeczy i do zapłacenia ceny (art. 605).



Kontraktacja - producent rolny zobowiązuje się wytworzyć i dostarczyć kontraktującemu

oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju, a kontraktujący zobowiązuje się te
produkty odebrać w terminie umówionym, zapłacić umówioną cenę raz spełnić określone
świadczenia dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek

spełnienia takiego świadczenia (art. 613).



Darczyńca - zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem

swego majątku (art. 888).

Przykład - Umowy regulujące korzystanie z rzeczy:



Najem - wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas

oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony

czynsz (art. 659).



Dzierżawa - wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i

pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się

płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz (art. 693).



Użyczenie - użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nie

oznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy (art. 710).



Leasing - finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa,

nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę

rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas
oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach
wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy

przez finansującego. (art. 709

Encyklopedia prawa

Strona 66 z 73

Przykład - Umowy regulujące świadczenie usług:



Zlecenie - przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej

dającemu zlecenie. W braku innej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do wykonywania

czynności w imieniu dającego zlecenie (art. 734).



Dzieło - przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a

zamawiający do zapłaty wynagrodzenia (art. 627).



Agencja - przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizja) do

stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów oznaczonego rodzaju na rzecz dającego

zlecenie albo do zawierania takich umów w jego imieniu (art. 758).



Przechowanie - przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie nie pogorszonym rzecz

ruchomą oddaną mu na przechowanie (art. 835).



Umowa składu - przedsiębiorstwo składowe zobowiązuje się do przechowania za

wynagrodzeniem przyjętych na skład towarów (art. 835).



Komis - przyjmujący zlecenie (komisant) zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizja) w

zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do kupna i sprzedaży rzeczy ruchomych na
rachunek dającego zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym (art. 765).



Odpowiedzialność utrzymujących hotele (art. 846).



Przewóz (art. 774).



Spedycja (art. 794).

Przykład - Umowy dotyczące stosunków kredytowych:



Pożyczka - dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość

pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę

samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej ilości (art.
720).



Depozyt nieprawidłowy - jeżeli z przepisów szczególnych albo z umowy lub okoliczności

wynika, że przechowawca może rozporządzać oddanymi na przechowanie pieniędzmi lub
innymi rzeczami oznaczonymi tylko co do gatunku, stosuje się odpowiednio przepisy o

pożyczce (depozyt nieprawidłowy). Czas i miejsce zwrotu określają przepisy o przechowaniu
(art. 845).



Umowa kredytowa - bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas

oznaczony określoną kwotę środków pieniężnych a kredytobiorca zobowiązuje się do
korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, do zwrotu kwoty wykorzystanego

kredytu wraz z odsetkami (pr. bankowe).



Umowa rachunku oszczędnościowego (pr. bankowe).



Umowa rachunku bankowego (art. 725).

Encyklopedia prawa

Strona 67 z 73

Przykład - Pozostałe umowy i rodzaje zobowiązań:



Poręczenie (art. 876).



Gwarancja bankowa (pr. bankowe).



Renta (art. 903).



Dożywocie (art. 908).



Ubezpieczenie (art. 805).



Spółka cywilna (art. 860).



Przekaz (art. 921(1)).



Papiery wartościowe (art. 921 (6)).



Przyrzeczenie publiczne (art. 919).



Gra i zakład .



Ugoda (art. 917).

Odrębną dziedziną prawa cywilnego jest prawo cywilne procesowe (procedura cywilna)
uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego.

Ta obszerna regulacja (jeden z najobszerniejszych aktów prawnych w Polsce, obejmujący ponad 1200
artykułów) obejmuje większość zagadnień proceduralnych z wyłączeniem przepisów dotyczących

postępowania upadłościowego.

Kodeks postępowania cywilnego składa się z pięciu części obejmujących kolejno:

5.2. Prawo pracy

Prawo pracy to gałąź prawa, która wyodrębniła się z prawa cywilnego i rozwijała się dzięki wzrostowi

popularności idei głoszących potrzebę ochrony pracownika, jako podmiotu o niskiej sile negocjacyjnej
wobec pracodawcy.

Współcześnie prawo pracy jest skodyfikowaną gałęzią prawa, ściśle związaną z prawem cywilnym,
uregulowaną w znacznej mierze w przepisach Kodeksu pracy.

Encyklopedia prawa

Strona 68 z 73

Definicja

Istotę stosunku pracy określa art. 22 § 1 Kodeksu pracy stanowiący, że „przez nawiązanie
stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz

pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a
pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.”

Zasadniczymi cechami stosunku pracy są zatem



dobrowolność nawiązania stosunku pracy,



równorzędność stron stosunku pracy,



osobisty charakter świadczenia pracy,



odpłatny charakter wykonywanej pracy,



podporządkowany charakter wykonywanej pracy.

W prawie pracy, podobnie jak w innych gałęziach prawa, obowiązują pewne ustalone przez
prawodawcę wprost lub wynikające pośrednio z przepisów prawa pracy zasady.

Spośród najważniejszych zasad prawa pracy warto wymienić przede wszystkim

Zasada wolności pracy
Art. 10 i 11 Kodeksu pracy:
„Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem przypadków określonych w

ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu. (…) Nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie
warunków pracy i płacy, bez względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego

oświadczenia woli pracodawcy i pracownika.”

Zasada poszanowania godności oraz zasada poszanowania dóbr osobistych pracowników

Art. 11 Kodeksu:
„Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika.”

Zasada należytej odpłatności pracy

sformułowany zarówno w definicji stosunku pracy, która zakłada odpłatność za wykonywaną pracę, a
także w Art. 13 Kodeksu, który stanowi, iż „pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za
pracę. Warunki realizacji tego prawa określają przepisy prawa pracy oraz polityka państwa w

dziedzinie płac, w szczególności poprzez ustalanie minimalnego wynagrodzenia za pracę.”

Zasada prawa pracowników do wypoczynku
Art. 14 Kodeksu:
„Pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od

pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.”

Zasada zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
sformułowana jest ona w przepisach Konstytucji, Art. 15 Kodeksu pracy:

„pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy”, oraz
licznych przepisach prawa dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zasada ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych
Art. 17. Kodeksu:

„Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych.”

Piotrowski M., Prawo pracy (wykład podstawowy), Poznań 2006, s. 31

Piotrowski M., Prawo pracy (wykład podstawowy), Poznań 2006 s. 15

Encyklopedia prawa

Strona 69 z 73

Zasada uczestnictwa załogi w zarządzaniu zakładem pracy
Art. 18: Kodeksu:
„Pracownicy uczestniczą w zarządzaniu zakładem pracy w zakresie i na zasadach określonych w

odrębnych przepisach” – chodzi tu np. o przepisy ustawy o związkach zawodowych, czy o radach
pracowniczych – zasada ta jest poddawana uzasadnionej krytyce ze względu na konflikt z

konstytucyjnymi zasadami wolności gospodarczej i ochrony prawa własności.

Zasada dbałości pracodawcy o socjalne, bytowe i kulturalne potrzeby pracowników

Art. 16 Kodeksu:
„Pracodawca, stosownie do możliwości i warunków, zaspokaja bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby

pracowników.”

Zasada równości pracowników
Art. 11 Kodeksu:
„Pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków;
dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu.”

Zasada zakazu dyskryminacji
Art. 11 Kodeksu:
„Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu

na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność
związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie

na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy - jest
niedopuszczalna.”

Zasada działania pracodawcy na korzyść pracownika
Art. 18. Kodeksu:

„Postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie
mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy. Postanowienia umów i aktów, o

których mowa w § 1, mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne; zamiast
nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy.”

Warto podkreślić, że przepisy prawa pracy są poddawane niejednokrotnie krytyce jako
zbyt sprzyjające interesom pracowników.

Nadmierna ochrona interesów pracownika może naruszać nie tylko konstytucyjną zasadę
wolności gospodarczej, zasadę swobody umów oraz prawo własności (przedsiębiorca jest przecież
właścicielem przedsiębiorstwa), ale także przyczyniać się do wzrostu kosztów działalności pracodawcy
oraz spowalniać tempo rozwoju gospodarczego.

Wyzwaniem stojącym przed ustawodawcą jest stworzenie takich regulacji, które z jednej strony będą
umożliwiać przedsiębiorcom nieskrępowane podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej, a
jednocześnie zapewnią ochronę godności ludzkiej, która jest jedną z fundamentalnych zasad prawa i
fundamentalnych zasad naszej cywilizacji.

Kodeks pracy wprowadza szereg regulacji, które mają na celu realizację opisanych zasad prawa pracy.

Kolejne działy Kodeksu dotyczą takich zagadnień jak:



stosunek pracy,



wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia,



obowiązki pracodawcy i pracownika,



odpowiedzialność materialna pracowników,

Encyklopedia prawa

Strona 70 z 73



czas pracy,



urlopy pracownicze,



uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem,



zasady zatrudniania młodocianych,



bezpieczeństwo i higiena pracy,



układy zbiorowe pracy,



rozpatrywanie sporów o roszenia ze stosunku pracy,



odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika.

5.3. Prawo rodzinne

Prawo rodzinne jest gałęzią prawa pozostającą w ścisłym związku z prawem cywilnym.
Według niektórych autorów jest to wyspecjalizowana część prawa cywilnego, a według innych –

odrębna gałąź prawa.

Prawo rodzinne reguluje majątkowe (mające wartość ekonomiczną) i niemajątkowe (nie mające
wartości ekonomicznej) stosunki prawne w ramach rodziny. Cechą charakterystyczną prawa
rodzinnego jest to, że dominującym typem stosunków prawnych przez nie regulowanych są stosunki

prawne o charakterze niemajątkowym.

Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę prawa rodzinnego jest Kodeks rodzinny i

opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 roku (wielokrotnie nowelizowany).

Przedmiot regulacji najlepiej zrozumieją Państwo zapoznając się z układem spisu rozdziałów
Kodeksu:

Jak wynika z przytoczonego powyżej zestawienia - głównymi kwestiami regulowanymi przez prawo
rodzinne są stosunki małżeńskie i rodzinne – głównie dotyczące obowiązków i praw
członków rodziny.

Encyklopedia prawa

Strona 71 z 73

Polskie prawo rodzinne oparte jest na kilku fundamentalnych zasadach

, z których

najważniejsze to:



Zasada monogamii - zasada zawierania związków monogamicznych wynika z historycznego

ukształtowania instytucji małżeństwa rozumianego jako związek jednego mężczyzny i jednej

kobiety. W kręgu cywilizacji chrześcijańskiej zasada ta uzyskała również religijne uzasadnienie.
Obecnie na całym świecie dominuje typ małżeństwa monogamicznego, choć w niektórych
krajach dopuszczalne jest zawieranie wielu małżeństw.



Zasada świeckiego charakteru małżeństwa – wynikająca z ewolucji rozumienia instytucji

małżeństwa jako instytucji prawnej.



Zasada trwałości związku małżeńskiego – przejawiająca się w przepisach, które zezwalają

na rozwiązanie związku małżeńskiego tylko w ściśle określonych i należycie udowodnionych
okolicznościach.



Zasada równouprawnienia małżonków.



Zasada dobra dziecka oraz równych praw dzieci pochodzących z małżeństwa i

związków pozamałżeńskich.

Winiarz J., Prawo rodzinne, Warszawa 1996 s. 35

Encyklopedia prawa

Strona 72 z 73

6. Pozostałe gałęzie i dziedziny prawa

W trakcie kursu omówiono pokrótce sześć gałęzi prawa.

Z zakresu prawa publicznego scharakteryzowano:



prawo administracyjne,



prawo finansowe,



prawo karne.

Z zakresu prawa prywatnego scharakteryzowano:



prawo cywilne,



prawo pracy,



prawo rodzinne i opiekuńcze.

Przedstawiając zasady ustrojowe RP omówiono też pośrednio prawo konstytucyjne – zaliczane do
gałęzi prawa publicznego.

Omówienie wszystkich gałęzi prawa przekraczałoby ramy niniejszego kursu.

Zwróć uwagę

Warto jednak zwrócić uwagę na to, iż do gałęzi prawa zalicza się także prawo handlowe, prawo
międzynarodowe publiczne oraz prawo międzynarodowe prywatne.

Ponadto, ze względów praktycznych i dydaktycznych, można w prawie wyodrębnić dziedziny, które
łączy przedmiot regulacji, choć regulacje te należą częściowo do dziedziny prawa publicznego
(głównie administracyjnego), a częściowo do prawa prywatnego.

Przykładowymi dziedzinami prawa są zatem:



prawo gospodarcze,



prawo morskie,



prawo energetyczne,



prawo bankowe,



prawo rolne itd.

Encyklopedia prawa

Strona 73 z 73

7. Bibliografa

1. Wronkowska S., Zmierczak M., Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie,

Warszawa – wydanie aktualne

2. Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań – wydanie aktualne,

3. Jabłońska-Bonca J., Podstawy prawa dla ekonomistów, Warszawa - wydanie aktualne

4. Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa – wydanie aktualne

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
studia administracja Wstęp do prawoznastwa Encyklopedia prawa - test, st. Administracja ściągi testy
polityka turystyczna materiał do czytania
Materialy do czytania 2
EPR Notatki, Ubik - Materiały, Semestr II, Encyklopedia Prawa
materialy do czytania
HP ZAKRES MATERIAŁU DO EGZAMINU Z HISTORII PRAWA
polityka turystyczna materiaê do czytania
Encyklopedia prawa - materialy do kolokwium, Studia, Psychologia, SWPS, 2 rok, Semestr 04 (lato), Za
Najstarsze prawa świata materialy do egzaminu
Wstep do prawa - ściągi, itp, Encyklopedia prawa 1, Encyklopedia Prawa
PODSTAWY PRAWA PRACY, Technik BHP, ŻAK BHP, Materiały do nauki
Pamiętaj o pozdrowieniach, Obowiązki i prawa dzieci oraz materiały do przedszkola
Materiały do wykładu-logika dla prawników w5(1), I Rok Prawa, Logika
Pamiętaj o pozdrowieniach, Obowiązki i prawa dzieci oraz materiały do przedszkola

więcej podobnych podstron