DANIEL KUCHAREK

Rynek i gospodarka

rynkowa

EKONOMIA

LITERATURA

R. E. Hall, J. B. Taylor, Makroekonomia.
Teoria, funkcjonowanie i polityka,
Warszawa 1995, PWN.

D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch,
Ekonomia, tom I i II, Warszawa 1995, PWE.

S. Duda, H. Mamcarz, B. Mucha-Leszko,
A. Pakuła, Podstawy ekonomii, Lublin 1995,
Wyd. UMCS.

ZAGADNIENIA

Gospodarka rynkowa.

Podstawowe kategorie gospodarki rynkowej

– rynek, przedsiębiorstwo, gospodarstwo
domowe
i ceny.

Konkurencja na rynku.

Teoria zachowania konsumenta.

W historii rozwoju człowieka występowały dwie

formy produkcji społecznej:

1. Gospodarka naturalna.
2. Gospodarka towarowa.

Skupienie wymiany w określonych miejscach

doprowadziło do powstania gospodarki rynkowej,
właściwej dla społeczeństw, które zaspakajają
swoje potrzeby przez wymianę określonych dóbr
na warunkach akceptowanych przez strony
transakcji.

Gospodarka rynkowa

Gospodarka rynkowa to forma działalności w której jednostki

gospodarujące kierują się swoimi własnymi celami i starają się

osiągać maksymalne korzyści, nie uciekając się do pomocy czy

ochrony ze strony państwa. To, co, jak i dla kogo wytwarzać,

wynika z działania „niewidzialnej ręki rynku" (jako jedynego

regulatora), która sprawia, że gospodarcze działania jednostki

służą celom społeczeństwa jako całości.

Czynniki wytwórcze są własnością prywatną i podlegają

mechanizmom rynkowym. Ceny dóbr i usług kształtują się na

rynku i to rynek określa ilość tych produktów i odbiorcę.

Gospodarka rynkowa

W gospodarce rynkowej

głównym motywem działań

jest zysk.

Zysk stanowi motor

napędowy działań ludzkich i

sprawia, ze produkują oni

rzeczy, których pragną

kupujący.

Gospodarka rynkowa (struktura):

- gospodarstwa domowe;

- gospodarstwa rolne;

- przedsiębiorstwa;

- banki i instytucje finansowe;

- państwo i jego agendy.

Gospodarka rynkowa

Zalety gospodarki rynkowej:



racjonalne wykorzystanie zasobów
gospodarczych;



skuteczny system motywacji;



innowacyjność , elastyczność gospodarki;



dyscyplina finansowa przedsiębiorstw;



skłonność do samodzielnego ustalania się
ceny rynkowej;



dobre zaopatrzenie sklepów.

rynek

Rynek jest to miejsce, gdzie kupujący

(odbiorcy) i sprzedający (dostawcy)
negocjują warunki wymiany, które
urzeczywistniają się w transakcjach
kupna
i sprzedaży zawieranymi pomiędzy
odbiorcami i dostawcami.

Podział rynków:
1. Według sprzedaży dóbr i usług konsumpcyjnych:



rynek mięsa;



rynek działalności lotniczej;



rynek farmaceutyczny itd.

2. Według obrotu czynnikami produkcji:



rynek kapitałowy;



rynek ziemi;



rynek pracy.

rynek

3. Według istniejącej sytuacji na rynku:



rynek sprzedawcy;



rynek nabywcy.

4. Według segmentacji rynku:



rynek paliwowy;



rynek pracy;



rynek samochodowy itd.

rynek

5. Według kontroli władz administracyjnych:



rynek regulowany;



rynek nieregulowany (wolny rynek).

6. Według istniejącej konkurencji między

sprzedawcami:



Rynek konkurencyjny;



Rynek zmonopolizowany;



Rynek konkurencji niedoskonałej.

rynek

Podaż to ilość dobra, jaką sprzedawcy

gotowi są zaoferować przy różnym
poziomie ceny.

Podaż jest zależna od wielu zmiennych:



ceny produktu;



kosztów produkcji;



stosowanych technologii.

rynek

Krzywa podaży

rynek

Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy

gotowi są zakupić przy różnym
poziomie ceny.

Popyt jest zależny od wielu zmiennych:



cen;



dochodów;



upodobań konsumentów.

rynek

Elastyczność cenowa popytu mierzy zmianę

wielkości popytu na dany produkt, wywołaną

zmianą jego ceny. Znajomość elastyczności

pozwala przewidzieć reakcję rynku na

zmianę ceny.

Ze względu na wartość elastyczności wyróżnia

się:



popyt elastyczny;



popyt proporcjonalny;



popyt nieelastyczny;



popyt doskonale nieelastyczny.

rynek

Popyt elastyczny – występuje wówczas, gdy

elastyczność popytu na dane dobro jest

większa od 1, co oznacza, że niewielka zmiana

ceny wywołuje dużą zmianę wielkości popytu.

W takiej sytuacji krzywa popytu jest bliska

układowi poziomemu.

rynek

Popyt proporcjonalny – występuje wówczas,

gdy elastyczność popytu na dane dobro

wynosi 1, co oznacza, że zmiana ceny

wywołuje dokładnie taką samą zmianę w

wielkości popytu (procentowo).

rynek

Popyt nieelastyczny - występuje wówczas, gdy

elastyczność popytu na dane dobro jest mniejsza

od 1, co oznacza, że zmiana ceny wywołuje

mniejszą zmianę wielkości popytu.

W takiej sytuacji krzywa popytu jest bliska

układowi pionowemu – przykład: artykuły

pierwszej potrzeby (żywność i odzież).

rynek

Popyt doskonale nieelastyczny – występuje

wówczas, gdy elastyczność popytu wynosi 0,

co oznacza, że zmiany ceny nie wywołują

zmian w wielkości popytu.

Krzywa popytu jest wtedy w układzie

pionowym; przykład - lekarstwa.

rynek

Krzywa równowagi wyznacza cenę i popyt

przy których sprzedawcy chcą sprzedać w
danym czasie taką samą ilość towarów, którą
nabywcy chcą kupić.

Jeśli cena produktu będzie poniżej ceny

równowagi, to na rynku nastąpi niedobór
danego dobra. Natomiast w sytuacji, gdy cena
będzie powyżej krzywej równowagi to na
rynku wystąpi nadprodukcja (nadwyżka).

rynek

Krzywa równowagi

cena

Cena jest to wartość towaru

(usługi) wyrażona w pieniądzu.

Składniki tworzące cenę;

Koszty (wydatkowane na produkcję dóbr).

Składniki tworzące dochód wytwórcy dóbr.

Ponadto:
3. Pozycja sprzedawcy.
4. Podaż.
5. Popyt konsumentów.
6. Działalność państwa.

cena

Funkcje cen:



informacyjna;



przychodowa;



bilansowa;



stymulacyjna.

cena

Funkcja informacyjna

Funkcja informacyjna - polega ona na tym, że

cena jest jednym z podstawowych elementów,
którym kierują się zarówno producenci jak i
konsumenci odnośnie lokowania swoich zasobów
pieniężnych.

Dla producentów stanowi stopień rentowności

wytwarzanych dóbr (świadczonych usług).

Dla konsumentów wyznacza możliwości

zaspakajania potrzeb w sytuacji uzyskiwania
określonych dochodów.

Funkcja przychodowa

Funkcja przychodowa - cena zawiera w sobie

koszty wytworzenia dóbr oraz marżę

(stanowiące przychód przedsiębiorstwa).

Natomiast dla konsumentów (robotników)

stanowi wysokość przychodu ze świadczonej

pracy.

Funkcja bilansowa

Funkcja bilansowa - cena jest podstawowym

elementem wpływającym na równowagę na

rynku, tzn. pozwala ona osiągnąć stan

równowagi podaży

i popytu na rynku.

Funkcja stymulacyjna - sprawia, że przedsiębiorstwa

i konsumenci, kształtują swą strukturę zakupów

i sprzedaży w zależności od cen.

Wysokie ceny powodują, że zarówno producenci

jak i konsumenci powstrzymują się od zakupów

(inwestycji), natomiast niskie ceny wywołują

odwrotny efekt.

Funkcja bilansowa

przedsiębiorstwo

Przedsiębiorstwo jest to podmiot gospodarczy,

zajmujący się wytwarzaniem dóbr i usług.

Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarczy posiada:

1.odrębność ekonomiczną - czyli jest niezależny

finansowo.

2.osobowość prawną czyli prawo występowania jako

podmiot prawny (następuje to z chwilą wpisania do

właściwego rejestru).

Wielkość przedsiębiorstwa

1. Mikroprzedsiębiorstwa:
-

zatrudnienie

–

mniej

niż

pracowników;

- roczne przychody netto – nie
przekraczają 2 mln euro;

- kwota aktywów wykazanych w bilansie
na koniec roku obrotowego – nie
przekracza 2 mln euro.
2. Przedsiębiorstwa małe:

-zatrudnienie 11 - 50 pracowników;

-roczne

przychody

netto

–

nie

przekraczają 10 mln euro;

-kwota aktywów wykazanych w bilansie
na koniec roku obrotowego – nie
przekracza 10 mln euro.

Wielkość przedsiębiorstwa

3. Przedsiębiorstwa średnie:
- zatrudnienie – 50 do 250 pracowników;
- roczne przychody netto – nie przekraczają 50 mln

euro;

- kwota aktywów wykazanych w bilansie na koniec

roku obrotowego – nie przekracza 43 mln euro.

4. Przedsiębiorstwa duże:
zatrudnienie – powyżej 250 pracowników;
roczne przychody netto – powyżej 40 mln euro;
kwota aktywów wykazanych w bilansie na koniec

roku obrotowego – powyżej 27 mln euro.

Funkcja produkcji – jest to zależność

pomiędzy posiadanymi zasobami i wielkością

poniesionych nakładów, a wielkością

otrzymanych wyników (produkcji, usług).

przedsiębiorstwo

Prawo nieproporcjonalności przychodów – wzrost

nakładów czynników zmiennych (zatrudnienie,

materiały itp.), bez jednoczesnych zmian ilości i

jakości stałych czynników produkcji (środki trwałe)

powoduje, że przyrost czynników zmiennych będzie

dawał coraz mniejszy przyrost produkcji.

przedsiębiorstwo

gospodarstwo domowe

Gospodarstwo domowe jest to

zespół osób mieszkających razem

i wspólnie utrzymujących się.

Osoby samotne oraz mieszkające z

innymi osobami, ale utrzymujące

się oddzielnie, tworzą odrębne,

jednoosobowe gospodarstwa

domowe.

gospodarstwo domowe

Funkcje ekonomiczne gospodarstw

domowych wynikają z posiadania
czynników wytwórczych i
udostępnianie ich przedsiębiorstwom,
co jest źródłem dochodów w postaci
wynagrodzeń za pracę, zysków,
procentów, dywidend i renty.

gospodarstwo domowe

Dodatkowym źródłem dochodów gospodarstw

domowych są środki transferowe z budżetu
(renty, emerytury, zasiłki, stypendia itp.).

Dochody te, po zapłaceniu podatków i opłat na

rzecz państwa, dzielone są na:



wydatki na cele konsumpcyjne (zakup dóbr i

usług od przedsiębiorstw);



oszczędności.

gospodarstwo domowe

Gospodarstwa domowe są najliczniejszymi i
najbardziej samodzielnymi podmiotami
gospodarki. Samodzielnie decydują o tym:



gdzie i jak zastosować posiadane zasoby

(pracę i inne środki),



jak pozyskiwać i konsumować dobra i usługi,



co, jak, ile i kiedy konsumować.

gospodarstwo domowe

Funkcje ekonomiczne gospodarstw domowych:
1. Konsumpcyjna - wyraża się poprzez:



czynności organizowania i realizacji konsumpcji;



cel działań polegający głównie na zaspokajaniu

potrzeb indywidualnych i wspólnych.
2. Produkcyjna - sprowadza się do:



pozyskiwania środków potrzebnych do zaspokojenia

potrzeb (posiadanie odpowiednich dóbr, których
źródłem może być wytwór własny lub zakup),



wykonywania prac służących zaspokajaniu potrzeb.

gospodarstwo domowe

Główne czynniki warunkujące popyt na dobra i usługi:



Struktura potrzeb;



Poziom dochodów;



Ceny dóbr;



Popyt i konsumpcja innych gospodarstw domowych;



Efekt naśladownictwa konsumpcji innych gospodarstw domowych;



Reklama (marketing);



Przyzwyczajenia;



Inflacja;



Wysokość dochodów (wraz ze wzrostem dochodu udział wydatków

na konsumpcję maleje);



Czynniki pozadochodowe (np. różna skłonność do oszczędzania,

wiek, płeć).

gospodarstwo domowe

Potrzeby gospodarstw domowych,
które są zaspokajane nie ze
środków własnych:



bezpieczeństwo (publiczne i obrona

narodowa);



publiczna oświata i ochrona zdrowia;



infrastruktura i administracja itp.

Konkurencja na rynku

Konkurencja jest to wzajemne oddziaływanie

podmiotów gospodarczych na siebie,

przyczyniające się do obniżki cen,

zmniejszaniu kosztów, ulepszaniu i

unowocześnianiu wyrobów itp.

W zależności od liczby dostawców i odbiorców

danego dobra możemy wyróżnić:

Konkurencję doskonałą.

Konkurencja niedoskonała:



konkurencja monopolistyczna;



monopol czysty;



oligopol.

Konkurencja na rynku

konkurencja doskonała

W konkurencji doskonałej na rynku występuje

duża liczba producentów i konsumentów
danego dobra.

W konkurencji rynkowej cena jest kształtowana

na podstawie popytu i podaży dobra.

konkurencja monopolistyczna

Konkurencja monopolistyczna jest formą rynku

pomiędzy konkurencją doskonałą, a monopolem,
jednak bardziej zbliżona do konkurencji
doskonałej.

Wg założeń modelu Chamberlina konkurencja

monopolistyczna charakteryzuje się:

1. W danej gałęzi produkcji działa tak dużo firm, że

każda z nich może uprawiać własną politykę bez
obawy przed działaniem odwetowym ze strony po
zostałych rywali.

2. Produkty tych firm są zróżnicowane, a nie

homogeniczne — jak to jest w przypadku
konkurencji doskonałej — nabywcy zaś
przejawiają preferencję w sto sunku do wyrobów
firmowych określonych sprzedawców.

3. Dostęp do danej gałęzi produkcji jest

swobodny, a nowi producenci są w stanie podjąć
produkcję bliskich substytutów istniejących już
produktów.

4. Krzywe popytu i kosztów wszystkich

działających w danej gałęzi firm są takie same.

konkurencja monopolistyczna – cd.

monopol czysty

W monopolu czystym na rynku występuje tylko jeden

producent, nie posiadający konkurencji.

Czynniki przyczyniające się do powstawania monopoli:



eksploatacja rzadko występujących dóbr (surowców);



patent lub prawa autorskie;



wyłączność geograficzna produkcji (monopol
terytorialny);



znak firmowy;



skala produkcji uniemożliwiająca konkurencję innym
firmom.



Monopole można podzielić na:



naturalne – powstałe wskutek działania sił

rynkowych;



państwowe – chronione ustawami lub innymi

ograniczeniami natury formalno-prawnej.

monopol czysty

oligopol

Oligopol jest strukturą rynku charakteryzującą

się działaniem w danej gałęzi produkcji małej

liczby firm o dużej sile rynkowej, mających

znaczny wpływ na podaż i ceny, ale

równocześnie konkurujących ze sobą.

Wejście do tej gałęzi jest utrudnione, ale nie

jest całkowicie zablokowane

Modele oligopolu często są modelami duopolu.

Duopol jest szczególnym przypadkiem

oligopolu, przedstawia rynek, na którym

działają tylko dwaj producenci (sprzedawcy),

oferujący taki sam produkt.

oligopol

Pool (ring) jest luźnym porozumieniem

zawieranym w celu realizacji konkretnych
przedsięwzięć, takich jak prowadzenie
wspólnej polityki cenowej, określenie rynków
zbytu lub tworzenie wspólnych funduszy, np.
do prowadzenia gry na giełdzie.

Porozumienie to ma najczęściej charakter

doraźny. Jest dosyć często zawierane w
okresie złej koniunktury, a rozwiązywane, gdy
pojawiają się oznaki ożywienia w gospodarce.

oligopol

Kartel, podobnie jak pool, powstaje w celu

ograniczenia konkurencji mię dzy
przedsiębiorstwami należącymi do branży.
Porozumienia przedsiębiorstw wy twarzających
określony produkt z reguły dotyczą poziomu
cen, rozmiarów produ kcji i rynków zbytu.
Ograniczając produkcję kartel sztucznie winduje
cenę, co umożliwia maksymalizację zysku. Zysk
monopolowy z reguły dzieli się między
uczestników kartelu proporcjonalnie do
ustalonych kontyngentów produkcji.

oligopol

Syndykat jest organizacją przedsiębiorstw

zbliżoną do kartelu, powoływaną w tym samym
celu. Główna różnica polega na tym, że
powstaje wspólne biuro handlowe zrzeszonych
firm, które w ich interesie prowadzi politykę
cen i zajmuje się zbytem towarów.

Zadaniem syndykatu jest również określenie

globalnych rozmiarów produkcji oraz
wyznaczenie limitów produkcji dla firm
wchodzących w jego skład.

oligopol

Trust różni się od większości porozumień

monopolistycznych tym, że zrzeszone w nim
przedsiębiorstwa tracą osobowość prawną i
niezależność ekonomiczną. Trust powstaje
najczęściej w drodze łączenia przez przedsię
biorstwa swoich kapitałów i poddania się
wspólnemu kierownictwu lub opanowa nia
jednego przedsiębiorstwa przez inne, np.
przez wykup jego akcji.

oligopol

Koncern jest związkiem przedsiębiorstw

mających osobowość prawną, działających pod
wspólnym zarządem jako całość gospodarcza,
należąca do jednego właściciela.

Silne, dominujące przedsiębiorstwo przez wykup

akcji innych przedsiębiorstw, w drodze fuzji
organizacyjnych lub w inny sposób uzyskuje
kontrolę nad pozostałymi przedsiębiorstwami.

Koncerny obejmują przedsiębiorstwa z

pokrewnych lub uzupełniających się gałęzi
przemysłu.

oligopol

Konglomerat jest szczególnym typem

porozumienia monopolistycznego, które pod
jednym kierownictwem skupia, obok
podstawowej działalności produkcyjnej, także
inne nie związane z nią formy aktywności
gospodarczej (produkcyjnej, handlowej lub
usługowej).

Motywem powstawania konglomeratów jest m.in.

chęć rozłożenia ryzyka i zabezpieczenie się
przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne.

oligopol

Holding jest zwykle spółką akcyjną, która

posiada akcje różnych przedsiębiorstw,
najczęściej należących do jednej gałęzi
przemysłu, w ilościach zapewniających
sprawowanie kontroli nad ich działalnością.

Zazwyczaj holding powstaje w wyniku wymiany

akcji przedsiębiorstwa na akcje holdingu lub
przez rynkowy wykup akcji przedsiębiorstwa.

oligopol

Cechy

Konkurenc

doskonała

Konkurencja niedoskonała

konkurencja

monopolisty

czna

oligopol

monopol

Liczba firm

wiele

kilka

jedna

Wpływ na

cenę

brak

ograniczony

średni

znaczny

Bariery

wejścia

brak

występują

pełne

Przykład

handel

bazarowy

małe sklepy

osiedlowe

rynek

producentó

samochodó

rynek

kamieni

szlachetnyc

Struktura rynku

teoria zachowania konsumenta

W gospodarce rynkowej zachowaniami

producentów i konsumentów
sprowadzają się do maksymalizacji
korzyści materialnych:



u producentów - zysk;



u konsumentów – użyteczność.

teoria zachowania konsumenta

Problem maksymalizacji korzyści

materialnych konsumentów wyjaśnia teoria

zachowani konsumenta (określana także jako

teoria wyboru konsumentów).

Zajmuje się ona zachowaniem konsumentów

na rynku i ich wrażliwością na zmiany sytuacji

rynkowej - czyli elastycznością popytu.

teoria zachowania konsumenta

Zachowania konsumenta wg Szczepańskiego

to ogół czynności, działań i sposobów

postępowania mających na celu zdobycie

środków zaspokajania potrzeb i ogół

sposobów obchodzenia się z tymi środkami.

teoria zachowania konsumenta

Teoria zachowania konsumenta:

Analizuje zachowanie się konsumenta

dążącego do osiągania maksimum korzyści z

nabywanych dóbr;

Interpretuje decyzje konsumpcyjne

gospodarstw domowych, kształtujących ich

wydatki, jako uniwersalne reguły postępowania.

teoria zachowania konsumenta

Teoria zachowania konsumenta stara się
odpowiedzieć na pytania:

W jaki sposób konsumenci wybierają

określone produkty i jaką ich ilość są skłonni

kupić?

Jaki jest wpływ zmian cen lub innych

warunków na zakupy konsumentów?

teoria zachowania konsumenta

Wybrane kategorie teorii wyboru
konsumenta:

Potrzeby.

Użyteczność.

Preferencje.

Obojętność konsumenta.

Wybór.

teoria zachowania konsumenta

Potrzeby ludzi (w sensie psychologicznym)
Jest to stan niepokoju wywołany brakiem
czegoś co jest niezbędne dla bytu człowieka i
wiąże się z funkcjonowaniem organizmu
ludzkiego w ścisłym powiązaniu z warunkami
klimatycznymi oraz kulturą danego
społeczeństwa.
Potrzeby ludzi (w sensie ekonomicznym)
Jest to stan w którym brak jest określonego
dobra lub usługi.

Piramida potrzeb

wg Masłowa

teoria zachowania konsumenta

Użyteczność jest to określenie subiektywnej

przyjemności, pożytku lub zadowolenia

płynącego

z posiadania (konsumpcji) dóbr i usług.

Użyteczność - z ekonomicznego punktu widzenia

– dzieli się na:

całkowitą;

krańcową (marginalna).

teoria zachowania konsumenta

Użyteczność całkowita:



rośnie ona wraz ze wzrostem konsumpcji,

aż do pełnego zaspokojenia potrzeby ( im
więcej konsument nabywa dóbr, tym za ich
pomocą zaspokaja więcej potrzeb);



dobro jest tym użyteczniejsze, im

intensywniej zaspokaja określoną potrzebę;



w miarę zaspokajania potrzeb użyteczność

traci
na intensywności.

teoria zachowania konsumenta

Ilość dobra

Użytecznoś

teoria zachowania konsumenta

Użyteczność krańcowa jest to przyrost
(spadek) zadowolenia (użyteczności), jaka
powstaje w wyniku zwiększania
(zmniejszania) spożycia dobra o jednostkę.

Prawo malejącej użyteczności

krańcowej

W miarę wzrostu ilości konsumowanego

dobra, jego użyteczność krańcowa maleje.

teoria zachowania konsumenta

Ilość dobra

Użytecznoś

teoria zachowania konsumenta

Przyrost użyteczności całkowitej

maleje, spada także użyteczność

krańcowa, to można twierdzić, że

wraz ze wzrostem ilości

konsumowanego dobra, popyt na

to dobro maleje.

teoria zachowania konsumenta

Preferencje konsumentów, (czyli ich
upodobania), wyrażają się dążeniem
konsumentów do pozyskania i
użytkowania dóbr i usług uznawanych
przez nich za dobre.
Preferencje są zjawiskami
przejściowymi i podlegającymi
zmianom wraz ze zmieniającą się
modą.