ENCYKLOPEDIA PRAWA

Prowadzący: dr Wojciech Gliniecki

WYKŁAD 1

I. Charakterystyka nauk prawnych

II. Pojęcie i funkcje prawa

III. Prawo a moralność

I. CHARAKTERYSTYKA NAUK

PRAWNYCH

Istnieją dwie interpretacje pojęcia „nauka”:

1)pragmatyczna – uczenie się, zdobywanie

wiedzy,

2) apragmatyczna – rezultat procesu

zdobywania wiedzy, a więc pewien zespół

twierdzeń spełniających określone kryteria.

Podział nauk:

- nauki społeczne i przyrodnicze,

- teoretyczne (deskryptywne) i praktyczne (normatywne),

- nauki empiryczne i formalne.

Nauki prawne – grupa nauk społecznych,

których przedmiotem badawczym jest analiza

norm prawnych i szeroko rozumianych

instytucji polityczno-prawnych.

Podział nauk prawnych (według szkoły

historycznej):

1. Filozofia prawa (teoria prawa),

2.Dogmatyki prawnicze (szczegółowe nauki o

prawie),

3. Nauki historyczno-prawne.

Ad 1.

Projekt ogólnej nauki o państwie i prawie

stanowi zasługę pozytywizmu prawniczego

ukształtowanego w XIX wieku w Anglii (J.

Austin) i w Niemczech (K. Bergbohm,

G. Jellinek).

Do typowych zagadnień badawczych filozofii

prawa należą:

- definicja prawa,

- prawo a moralność, obyczaj, religia,

- analiza języka prawnego, pojęć prawnych, rozumowań

prawniczych,

- analiza procesów tworzenia, stosowania i wykładni

prawa,

- metody badawcze stosowane w prawoznawstwie,

- społeczne działanie prawa,

- skuteczność prawa.

W ramach filozofii prawa występują trzy nurty

badawcze:

- analityczny,

- empiryczny,

- metodologiczny.

Ad 2.

Szczegółowe nauki prawne stanowią rdzeń nauk

prawnych.

Ich przedmiotem jest analiza prawa obowiązującego w

konkretnym państwie i dlatego struktura

szczegółowych nauk prawnych odpowiada strukturze

systemu prawa (prawo cywilne – nauka prawa

cywilnego, prawo karne – nauka prawa karnego itd.).

Dogmatyki prawnicze również zawdzięczają swój

rozwój pozytywizmowi prawniczemu.

Podstawowe typy problemów (w ujęciu

pozytywistycznym):

- interpretacyjne,

- systematyzacyjne,

- walidacyjne.

Konsekwencje przyjęcia pozytywistycznego

założenia, że przedmiotem prawoznawstwa

jest analiza tekstów prawnych i zawartych w

nich przepisów prawnych:

- metoda językowo-logiczna podstawowym narzędziem

pracy prawnika,

- wykluczenie problemów społecznego działania prawa, a

w ślad za tym metod empirycznych,

- tekst prawny nie podlega krytyce, lecz jest traktowany

jako quasi-religijny dogmat.

Skrajną odmianę pozytywizmu prawniczego

stanowi normatywizm prawniczy

ukształtowany w Austrii w okresie

międzywojennym (H. Kelsen).

Współczesne modyfikacje pozytywizmu

prawniczego:

- rozszerzenie problematyki „de lege lata” (analiza prawa

obowiązującego) o „de lege ferenda” (krytyka

obowiązującego prawa, projekty jego reformy),

- uempirycznienie prawa poprzez rozpowszechnienie

badań (socjologicznych, psychologicznych i analiz

ekonomicznych).

Ad 3.

Na rozwój nauk historyczno-prawnych

największy wpływ wywarła szkoła

historyczna (K. Savigny).

Wśród tej grupy nauk wyróżnić można:

- prawo rzymskie,

- historia Polski,

- powszechna historia państwa i prawa,

- historia doktryn politycznych i prawnych.

Nauki pozasystemowe:

- socjologia prawa,

- komparystyka prawnicza,

- informatyka prawnicza,

- logika prawnicza,

- kryminalistyka,

- kryminologia,

- nauki penitencjarne.

WSPÓŁCZESNE METODY ANALIZY PRAWA:

1) metody językowo-logiczne:

LOGIKA

(znaczenia terminu)

LOGIKI FORMALNE: LOGIKI

NIEFORMALNE:

- logika klasyczna

-

teorie argumentacji

- logika deontyczna

(m.in. retoryka)

2) metody socjologiczne:

Charakteryzują się przewagą metody socjologii

empirycznej, np.:

- różne techniki zbierania i opracowywania danych

(badania ankietowe, wywiad, wnioskowanie

statystyczne),

- badania panelowe,

- obserwacja uczestnicząca.

Istotne znaczenie dla wykorzystania w naukach prawnych

metod socjologicznych miał amerykański realizm

(nurt ukształtowany w Stanach Zjednoczonych

na początku XX wieku, R. Pound, K.

Llewellyn, J. Frank), który stworzył rozróżnienie:

- law in books (prawo w książkach)

- law in action (prawo w działaniu).

3) metody psychologiczne:

Odgrywają bardzo istotną rolę w procesach stosowania

prawa, np.:

- ustalenie poczytalności sprawcy warunkiem

odpowiedzialności w prawie karnym,

- badania psychologiczne w procesie resocjalizacji.

a także w filozofii prawa:

L. Petrażycki – autor psychologicznej koncepcji prawa,

amerykańscy realiści – psychologiczne analizy procesów

podejmowania decyzji przez sędziów i ławy

przysięgłych.

4) metody ekonomiczne

(szkoła chicagowska Law and

Economics)

,

5) metody aksjologiczne

(przedstawiciele prawa

natury)

.

II. POJĘCIE I FUNKCJE PRAWA

Teoretyczne koncepcje dotyczące pojęcia

„prawa”:

- zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach

prawnych (prawo w książkach),

- zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i

urzędników (prawo w działaniu),

- przeżycie psychiczne człowieka (psychologiczna teoria

prawa),

- zbiór norm słusznych, wynikających z natury człowieka

(prawo natury).

Pozytywistyczna definicja prawa (teoria

imperatywu) – rozkaz suwerennej władzy

państwowej skierowany do obywatela

pod groźbą zastosowania przymusu.

(J. Austin, Lectures on Jurisprudence 1832 r.)

Konstytutywne składniki prawa:

- rozkaz,

- suwerenność władzy,

- obowiązek wykonania,

- sankcja przymusu.

Teoria imperatywu zakładała, że:

- prawo i moralność to odrębne i niezależne od siebie

porządki normatywne (teza o rozdziale prawa i

moralności),

- u podstaw prawa leży przymus (prawo międzynarodowe

formą „pozytywnej moralności”).

Krytyka koncepcji J. Austina:

- prawo składa się z norm ogólnych, a rozkaz to dyrektywa

jednostkowa,

- istnieją tzw. normy niedoskonałe (lex imperfectae)

pozbawione sankcji,

(H. L. A. Hart, The Concept of Law, Oxford 1961)

Współczesna pozytywistyczna definicja

prawa – zbiór norm ogólnych,

pochodzących od organów państwa, na

których straży stoi przymus państwowy.

Pozytywistyczna koncepcja prawa jest powszechnie

akceptowana w prawodawstwach europejskich.

Potwierdza to stanowisko polskiego Trybunału

Konstytucyjnego, który odmówił uznania za źródła

prawa zasad słuszności, sprawiedliwości, a także,

norm moralnych lub religijnych, chyba, że powołuje się

na nie sam akt prawny.

KRYTYKA POZYTYWISTYCZNEJ TEZY O

ROZDZIALE PRAWA I MORALNOŚCI

1) Koncepcje prawa natury:

Wszystkie one zakładają, że oprócz prawa pozytywnego

stanowionego przez władzę państwową, istnieje jeszcze

prawo natury, którego ostatecznym źródłem jest:

- Bóg (katolicka koncepcja prawa natury, św. Augustyn,

św. Tomasz z Akwinu),

- właściwości natury człowieka (Grocjusz, Hobbes, Locke),

- zasady współżycia w społeczeństwie (L. Fuller,

Moralność prawa).

2) Inne niepozytywistyczne koncepcje prawa

(np. R. Dworkin, Taking Rights Seriously,

Cambridge 1980).

Wszystkie niepozytywistyczne koncepcje prawa

za immanentny składnik prawa uznają

elementarne zasady sprawiedliwości i

racjonalności, a zwłaszcza:

- zasadę równości wobec prawa,

- zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, przekonania

polityczne lub religijne,

- wolność słowa i zrzeszania się,

- prawo do rzetelnego procesu,

- zakaz stosowania tortur.

„Ustawowe bezprawie” - pojęcie to zostało

sformułowane przez G. Radbrucha w odniesieniu

do ustawodawstwa Niemiec hitlerowskich,

przewidującego eksterminację Żydów, Cyganów i

drastyczne sankcje dla opozycji politycznej.

Termin ten można odnosić także do wielu przepisów

stanowionych przez reżimy komunistyczne.

Koncepcja niepozytywistyczna znalazła

odzwierciedlenie w:

- procesach „norymberskich”; jedna z zasad działania

Trybunału Norymberskiego stanowiła wprost, że osoba

winna ludobójstwa nie może powoływać się na rozkaz

zwierzchnika lub przepis prawa,

- Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z dnia 10

grudnia 1948 roku.

POZYTYWIŚCI

NIEPOZYTYWIŚCI

- „Lex” to normy zawarte - „Ius” to „lex” i

elementarne

w aktach prawnych

zasady

sprawiedliwości

- źródłem uprawnień jednostki

- źródłem

uprawnień jednostki

prawo przedmiotowe

prawo

podmiotowe pierwotne

przyznane przez państwo

wobec prawa

przedmiotowego.

FUNKCJE PRAWA

Funkcje prawa:

- organizacyjna,

- ochronna,

- kontrolna,

- represyjna,

- rozstrzygania konfliktów,

- partycypacyjna,

- wychowawcza,

- prewencyjna,

- resocjalizacyjna.

(

według klasyfikacji J. Jabłońskiej-Boncy

)

Warunki skuteczności prawa:

- społeczne poczucie, że władza jest prawowita,

- społeczna aprobata dla porządku prawnego,

- zapewnienie środków materialnych na organizację

mobilnego i działanie sprawnego systemu organów

ochrony prawnej i aparatu przymusu państwa.

Rodzaje skuteczności prawa:

- finitystyczna,

- behawioralna,

- psychologiczna.

FUNKCJE PRAWA W KLASYFIKACJI L.

MORAWSKIEGO:

1) kontroli zachowań,

2) rozdziału dóbr i ciężarów,

3) regulacji konfliktów.

Ad 1)

Istnieje pozanormatywna i normatywna kontrola

zachowań.

Sankcja – dolegliwość, którą poniesie adresat

normy na wypadek, gdyby nie zachował się

zgodnie z normą.

Gratyfikacja – nagroda, którą otrzyma adresat

normy w sytuacji, gdy zachowa się

zgodnie z normą.

Włoski filozof prawa N. Bobbio wyróżnia

następujące systemy prawne:

- represyjne,

- promocyjne.

Ad 2)

Wszystkie koncepcje sprawiedliwości łączy reguła

równej miary:

„In paribus causis paria iura” (W podobnych sprawach

podobne prawa).

SPRAWIEDLIWOŚĆ MATERIALNA

SPRAWIEDLIWOŚĆ

SPRAWIEDLIWOŚĆ

DYSTRYBUTYWNA

KOMUTATYWNA

(rozdzielcza)

(wymienna)

Reguły:

- każdemu wg pracy,

- każdemu wg potrzeb,

- każdemu wg zasług,

- każdemu wg pozycji społecznej,

- każdemu to samo.

SPRAWIEDLIWOŚĆ PROCEDURALNA

Dotyczy organizacji procesów podejmowania

decyzji.

Jedną z najważniejszych konkretyzacji tego

pojęcia jest prawo do rzetelnego procesu

sądowego (fair trial):

- art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i

Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 roku,

- art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia

2 kwietnia 1997 roku,

- art. 2 § 1 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku –

Kodeks postępowania karnego.

Ad 3)

Konflikt – sytuacja, w której jedna ze stron

występuje z określonymi żądaniami,

roszczeniami, twierdzeniami, które druga

strona kwestionuje.

Rodzaje konfliktów:

- dwubiegunowe (dwie strony) i wielobiegunowe (wiele

stron).

- indywidualne i kolektywne.

Podstawowe metody rozwiązywania konfliktów:

a) tryb kontraktowy,

b) tryb mediacyjno-koncyliacyjny,

c) tryb arbitrażowy,

d) tryb adjukacyjny.

III. PRAWO A MORALNOŚĆ

Moralność – ukształtowany w procesie

długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół

norm postępowania, według których ocenia się

określone zachowanie jako dobre lub złe.

W każdym społeczeństwie występują elementarne normy

moralne, czyli: zespół norm moralnych wspólnych dla
całego społeczeństwa.

Klasyfikacja norm prawnych z punktu widzenia ich

stosunku do moralności:

- moralnie pozytywne,

- moralnie negatywne,
- moralnie obojętne.

Kryteria różnicujące prawo i moralność:

- stopień formalizacji i instytucjonalizacji,

- obowiązywanie norm,

- sankcje,

- przedmiot regulacji,

- podmioty,
- stosunek do państwa.

RELACJE MIĘDZY PRAWEM A MORALNOŚCIĄ:

1) przedmiotowe,

2) walidacyjne,

3) funkcjonalne.

Ad 1.

Istnieją dwa sposoby pojmowania relacji prawo -

moralność:

- prawo to minimum moralności,

- zakresy regulacji prawnej i moralnej krzyżują się.

Ad 2.

Pogląd pozytywistów:

„Dura lex, sed lex” (Twarde prawo, ale prawo)

Okoliczność, że normy prawne są niesprawiedliwe lub

niesłuszne nie wpływa na ich obowiązywanie, jeżeli

zostały one prawidłowo ustanowione i nieuchylone.

Pozytywizm nie oznacza akceptacji dla ustanawiania

niesprawiedliwego ustawodawstwa, większość jego

przedstawicieli opowiada się za demokratyczną formą

rządów.

W warunkach demokracji prawo stanowione jest z wolą

społeczną, dlatego istnieje niewielkie

prawdopodobieństwo wystąpienia radykalnego

konfliktu pomiędzy prawem, a moralnością, a formuła

pozytywistyczna gwarantuje wszystkim poczucie

pewności i bezpieczeństwa.

Pogląd niepozytywistów:

Formuła Radbrucha – jeżeli norma prawna w sposób

wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne,

to traci ona moc obowiązującą i ani organy

państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani

też obywatele do jej przestrzegania.

„Lex iniustissima non est lex”

Ad 3)

Wpływ norm moralnych na normy prawne:

- bezpośrednia inkorporacja,

- przepisy odsyłające,

- terminy wartościujące.

Wpływ norm prawnych na normy moralne:

- prawo gwarantuje pokojową egzystencję różnych

niezgodnych ze sobą systemów przekonań moralnych.