Z wykładu proszę przygotować na sprawdzian końcowy: daty, pojawiające się w treści wykładu oraz wydarzenia z nimi związane oraz kilka nazwisk (Austin, Holmes, Petrażycki, Fuller, Kelsen, Hart, Dworkin oraz koncepcje, jaką prezentowali (realizm, prawo natury, pozytywizm)
Prawo - tradycja kontynentalna
Prawo tworzy (stanowi) upoważniony przez szczególną normę kompetencyjną (konstytucję) organ, w formie ustaw, które stają się jedynym dopuszczalnym źródłem prawa.
Takie właśnie myślenie o prawie i jego systemie dominuje na kontynencie europejskim za sprawą długiej i złożonej tradycji sięgającej aż prawa rzymskiego.
Prawo - tradycja anglosaska
Źródłem prawa jest nie tylko ustawa, lecz również sędziowskie prawo, „precedens”. Istota prawa zawarta jest ostatecznie w tych właśnie precedensach, a nie ustawach.
Prawo natury
Istota prawa sprowadza się do transcendentnych, istniejących niezależnie od świadomości oraz uniwersalnych i powszechnie obowiązujących norm. Staje się wzorem dla prawa pozytywnego i stosowanej moralności.
Święty Augustyn - odwiecznym prawem jest rozum bądź wola Boża (prawo boże oraz prawo przyrodzone tzn. naturalne)
Święty Tomasz - poprzez prawo pozytywne ustanowione przez człowieka a następnie przez prawo naturalne (partycypacja prawa boskiego w ludzkiej naturze) zmierzamy do prawa wieczystego, jedynego źródła wszelkich praw, ugruntowanego bezpośrednio w samym Bogu (Substancji boskiej)
Immanuel Kant - podstawą obowiązywania systemu prawnego i moralnego jest imperatyw kategoryczny - powszechnie obowiązujące prawo moralne, nakaz formułowany przez rozum praktyczny uniwersalnego podmiotu
„Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym”
„Postępuj z poczucia obowiązku tak, abyś zawsze mógł pragnąć, iżby maksyma twojej woli stała się zasadą powszechnie obowiązującą”
Imperatyw może być spełniony jedynie dobrowolnie, z poczucia obowiązku, wspólnego wszystkim wolnym jednostkom.
Papież Leon XIII - encyklika „Aeterni Patris Unigenitus” 1879 - powstanie neoscholastyki oraz neotomizmu
Neoscholastyka - recepcja szerzej rozumianej myśli chrześcijańskiej z okresu średniowiecza dla potrzeb interpretacji problemów współczesnego świata
Neotomizm - przywrócenie filozofii Tomasza z Akwinu i uczynienie z niej paradygmatu dla doktryny chrześcijańskiej. W nim ma źródło Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku oraz encyklika „Pacem in terris” Jana XXIII z 1963 roku.
Rudolf Stammler - poznanie prawa materialno-pozytywnego jest niewystarczające. Obok prawa stanowionego istnieje stała, nieokreślona w swej treści formalna idea prawa, przesądzająca o słuszności prawa pozytywnego i o możliwości jego obiektywnego poznania, a co za tym idzie - istnienia
Lon L. Fuller - wewnętrzna, formalna moralność prawa. Postuluje wprowadzenie katalogu warunków formalnych, „dzięki którym możliwe jest prawo”. Są to:
Prawa stanowione muszą być ogólne w dostatecznym stopniu
Muszą być opublikowane, a co najmniej udostępnione zainteresowanym
Nie mogą działać wstecz
Muszą być formułowane w sposób zrozumiały
Nie mogą być sprzeczne
Ich przestrzeganie nie może przekroczyć możliwości osób zainteresowanych
Muszą odznaczać się pewną trwałością
Wymierzanie sprawiedliwości musi być z nimi zgodne, czyli musi istnieć zgodność między prawem ustanowionym a prawem urzeczywistnionym
Prawo a moralność
Moralność obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują ludzkie zachowania jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne, ale w taki sam sposób mogą nasze zachowania kwalifikować normy prawne czy też religijne.
Stopień formalizacji i instytucjonalizacji
Prawo jest znacznie bardziej sformalizowane niż moralność, w przypadku prawa istnieją procedury tworzenia oraz stosowania, moralność jest systemem zasadniczo niesformalizowanym i niezinstytucjonalizowanym, normy prawne mogą być w celowy sposób tworzone, zmieniane oraz uchylane, a proces powstawania norm moralnych jest spontaniczny.
Obowiązywanie norm
Obowiązywanie norm prawnych ma uzasadnienie tetyczne, czyli jego źródłem jest akt władzy organu publicznego, a obowiązywanie norm moralnych ma znaczenie aksjologiczne, obowiązuje, gdy w społeczeństwie upowszechnia się przekonanie, że zachowanie w określony sposób jest dobre bądź złe, słuszne lub niesłuszne, i że w związku z tym winniśmy (nie powinniśmy) się tak zachowywać. Ich źródłem jest spontanicznie rozwijające się oceny mające społeczne oparcie.
Sankcje
Prawo operuje sankcjami sformalizowanymi i zinstytucjonalizowanymi, wymierzanymi przez specjalne organy, a sankcje moralne nie mają charakteru sproceduralizowanego i wyczerpują się np. w aktach społecznego potępienia.
Przedmiot regulacji
Przedmiotem regulacji prawnej są przede wszystkim zewnętrzne zachowania ludzi, nie zna natomiast odpowiedzialności doksatycznej, czyli za przekonania, motywy, intencje.
Podmioty
Podmiotem prawa mogą być podmioty fizyczne jak i osoby prawne, podmiotem moralności są jedynie osoby fizyczne.
Stosunek do państwa
Prawo jest strukturalnie powiązane z istnieniem organizacji państwowej. Organy państwowe tworzą, zmieniają i uchylają normy prawne. Moralność nie jest powiązana z organizacją państwową.
Relacje między prawem a moralnością
Przedmiotowe - jak ma się do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej
Prawo to minimum moralności, zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów, regulowanych przez moralność
Zakresy regulacji prawnej i moralnej krzyżują się, a zatem istnieją takie zachowania, które reguluje moralność, a nie reguluje prawo, jak i takie, które sa regulowane wyłącznie przez prawo, a nie przez moralność
Walidacyjne
W jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie prawa (normy niesłuszne, legitymizacja ustawowego barbarzyństwa, tezy Radbrucha)
Funkcjonalne
W jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie. Prawo jest systemem otwartym na wartości moralne. Skuteczność prawa zależy od tego, czy prawo jest społecznie akceptowalne.
bezpośrednia inkorporacja
przepisy odsyłające np. zasady współżycia społecznego
terminy wartościujące np. dobra wiara, niskie pobudki, szczególne okrucieństwo
Pozytywizm prawniczy
1. Prawa ludzkie są stanowione, a nie „odkrywane” jak w przypadku prawa natury
2. Jedynym dopuszczalnym źródłem prawa jest ustawa
3. Ustawa jest przejawem niczym nie ograniczonej woli - rozkazu suwerena
4. Prawnik jest podległy ustawie bez żadnych wyjątków i ograniczeń
5. Nie istnieje żaden konieczny związek między prawem a moralnością
6. Badania dotyczące znaczenia pojęć prawnych winny być odróżnialne od badań historycznych, socjologicznych oraz krytycznych ocen prawa z punktu widzenia moralności lub celów i funkcji społecznych
7. System prawny winien być traktowany jako zamknięty system logiczny z którego konkretna decyzja może być wywnioskowana z określonych uprzednio reguł prawnych wyłącznie za pomocą środków logicznych
Analityczna jurysprudencja
John Austin - zdefiniowanie pojęcia prawa - reguły zachowania ustanowione w formie rozkazów przez istotę myślącą dla innych istot myślących przy założeniu, że ustanawiający te reguły posiada nad jej adresatami władzę. Prawo pozytywne to zbiór reguł, zaopatrzonych w sankcje przymusu.
Pozytywizm kontynentalny
Jedynym realnie istniejącym i obowiązującym prawem jest prawo pozytywne, zawarte w ustawach, będących wyrazem niczym nie dającej się ograniczyć władzy suwerena. Prawnik nie posiada minimum wolności, jaką dysponuje chociażby żołnierz, który może odmówić wykonania rozkazu, mającego na celu przestępstwo lub wykroczenie. Sędziowie są „ustami ustawy”. (R. Jhering, C.F. Weber, K. Bergholm, F. Liszt)
Normatywizm
Hans Kelsen - pozytywizm prawniczy miesza sferę bytu ze sferą powinności. (Prawo winno definiować to, jak być powinno, a nie to, jak jest) Lekarstwem na to jest „czysta nauka prawa”, której punktem wyjścia jest przyjęcie tezy o dualizmie bytu i powinności. W języku powinności wyrażane są za pośrednictwem norm, należących do hierarchicznego, autonomicznego oraz samostwarzającego się systemu normatywnego. 3 typy systemów: statyczny, dynamiczny oraz mieszany.
Statyczny: związki między normami mają charakter treściowo-inferencyjny, to znaczy, że normę niższą możemy wyprowadzić z normy wyższej
Dynamiczny: powiązania formalno-kompetencyjne, co oznacza, że norma bezpośrednio wyższa zawiera kompetencję normodawczą do wydania normy niższej
Mieszany - powiązania między normą wyższą a niższą mają charakter treściowy jak i formalny
Krytyczny pozytywizm
H. L. A. Hart - pojęcie prawa obejmuje reguły dwojakiego typu: reguły pierwotne, nakładające obowiązki oraz reguły wtórne, przyznające uprawnienia publiczne lub prywatne. Bez reguł wtórnych zastosowanie oraz interpretacja reguł pierwotnych nie byłyby możliwe.
Reguły uznania - przesądzają o tym, którą regułę pierwotną można zastosować, czyli uznać za prawną
Reguły zmiany - reguły typu kompetencyjnego upoważniające określony organ lub jednostkę do wydania nowych i uchylania starych reguł pierwotnych
Reguły orzekania - pozwalają na ustalenie treści oraz sposobu zastosowania reguły pierwotnej
Neoliberalna filozofia prawa Ronalda Dworkina
Prawo nie składa się wyłącznie z norm prawnych, ponadto nie można oddzielić prawa i moralności, nie jest prawdą, że sędziowie stosują jedynie reguły prawa.
Pojęcie prawa jest znacznie bardziej pojemniejsze i oprócz reguł zawiera tak zwane standardy, obejmujące 2 rodzaje:
Principle - inaczej „zasada” to ten rodzaj standardu, który odwołuje się do jakiejś wartości moralnej - sprawiedliwości bądź uczciwości np. nikt nie może korzystać z cudzego bezprawia
Policy - to ten rodzaj standardu, który odwołuje się do pewnych celów - wartości natury politycznej, ekonomicznej lub społecznej - np. zakaz sprzedaży narkotyków młodzieży
Realizm prawny
Istota prawa wyraża się w empirycznie (empiryczny = oparty na doświadczeniu; doświadczalny, praktyczny) interpretowanych faktach. Podział na „prawo w księgach” i „prawo w działaniu”, którym winna zajmować się realistycznie zorientowana nauka prawa.
Szkoła wolnego prawa
Francois Geny - poza ustawą źródłem obowiązującego prawa są także zwyczaje, autorytet, tradycje ugruntowane dzięki orzecznictwu sądowemu i uniwersyteckiemu nauczaniu prawa oraz nieskrępowane dociekanie samego sędziego, który ma swobodę w podejmowaniu decyzji
Hermann Kantorowicz - socjologicznie zorientowania nauka prawa. Rozstrzygnięcia prawa nie są dedukowane jedynie z ustawy. Prawo stanowione do jeden z komponentów prawa. Żywe prawo podlega stałym przemianom, a w konsekwencji sędzia musi posiadać wolność i autonomię. Rozstrzygnięcia prawne muszą opierać się na akceptowalnych w społeczeństwie normach.
Psychologiczna teoria prawa
Leon Petrażycki - teoria prawa ma za zadanie unaukowienie oraz uporządkowanie prawoznawstwa. Cel ten można osiągnąć, gdy moralność oraz prawo będą badane w kategoriach psychologii emocjonalnej. Zjawiska te mieszczą się w klasie przeżyć, które Petrażycki określał mianem zasadniczych, tak zwanych „emocji obowiązku”.
„Obowiązki, które w stosunku do innych ludzi odczuwamy jako wolne, których innym nic się od zobowiązanych nie należy - nazwiemy obowiązkami moralnymi. Obowiązki, które w stosunku do innych ludzi odczuwamy jako skrępowane, związane z tymi osobami, w których to, co obciąża jedną stronę przypada drugiej jako jej należność, nazywać będziemy obowiązkami prawnymi”
Emocje moralne mają charakter jednostronnie imperatywny, wyłącznie zobowiązujący, a drugie są atrybutywno-imperatywne, będąc w rezultacie emocjami dwustronnymi - uprawniająco - zobowiązującymi.
Amerykański realizm prawny
Oliver W. Holmes, John Ch. Gray - ostro przeciwstawiali „prawo w księgach” - „prawu w działaniu”. Rzeczywistość społeczna, polityczna, ekonomiczna zmienia się szybciej niż ustawa. Przez prawo należy rozumieć nie normę ustanowioną, co raczej przewidywanie tego, co uczynią sądy, czyli przewidywanie przyszłych zachowań sędziego.
Skandynawski realizm prawny
Axel Hagerstrom - walka z metafizyką w nauce prawa i interpretacji prawniczej. Zadaniem empirycznie zorientowanej teorii prawa jest stworzenie naukowej metodologii opartej na podstawach empirycznie rozumianej socjologii oraz psychologii. Prawo to psychologiczne fakty obejmujące przeżycia i zachowania sędziego, jak i empirycznie rozumiane instytucje prawne („maszyneria prawna”)
Hermeneutyka prawnicza
Nauka o wykładni i rozumieniu prawa, występująca w metodologicznych i filozoficznych odmianach. Prawo konstytuuje się w akcie rozumienia (interpretacji). Należy odróżnić ustawę oraz prawo. Ustawa ma źródło w autorytecie ustawodawcy i w jego woli, a prawo w naturalnym porządku rzeczy. Ustawa i prawo mają się do siebie jak możliwość i rzeczywistość, potencja i akt. Fundamentalny charakter ma sam proces rozumienia, który otwiera drogę do wykładni prawa. Rozumienie ma charakter językowy, historyczny, jego struktura jest kolista, a rozumienie poprzedzone jest przedrozumieniem.
Analityczna filozofia prawa
Ograniczenie badania prawa do aspektu językowego.
Analityka twarda - matematyczno-logiczna, formalna - eksplikacja przy parafraza znajdują ograniczone zastosowanie w procesie wykładni prawa
Analityka miękka - nieformalna - presupozycja czy argumentacja z przypadków wzorcowych
Zadanie: badania nad językiem dyrektyw i norm, statusem semantycznym, syntaktycznym oraz pragmatycznym.
Eksplikacja - transformacja pojęcia mniej ścisłego w pojęcie ścisłe. Rezultat eksplikacji winien być podobny do podstawy, ścisły, użyteczny oraz spełniać warunek prostoty.
Parafraza - uściślanie pewnych wyrażeń(kontekstów językowych), ustalenie relacji między słownictwem logiki a słownikiem filozofii oraz o opracowanie reguł, pozwalających na dokonanie odpowiednio precyzyjnej operacji parafrazy.
Presupozycja -wniosek wynikający zarówno ze zdania A, jak i z jego negacji, np. presupozycją zarówno zdania "Obecny król Francji jest łysy" jak i zdania "Obecny król Francji nie jest łysy" jest: "Francja ma obecnie króla". W tej metodzie chodzi o odróżnienie tego, co mówca presuponuje od tego, co w wypowiadanym zdaniu stwierdza. Analiza poprawnego użycia określonego stwierdzenia musi odtwarzać presupozycje związane z tym właśnie użyciem.
Argumentacja z przypadków wzorcowych - „występuje sytuacja wątpienia, czy pewne „x” jest <x>. Pokazujemy, że „x” podpada pod standardowe użycie <x> oraz że „x” jest czymś, do czego może być odniesione uczenie się użycia <x>, w konsekwencji stwierdzamy że „x” jest <x>, przez co uchylamy wyjściową wątpliwość”
Teoria argumentacji prawniczej
Chaim Perelman definiuje prawo oraz metody jego interpretacji poprzez pojęcie racjonalnego oraz praktycznego dyskursu (sposób poznawania etapami, poprzez ogniwa pośrednie tworzące pewien logiczny ciąg. Etapy dyskursu mogą stanowić: wyodrębnienie poszczególnych części jakiejś całości, uchwycenie ich wewnętrznej natury i ich wzajemnych odniesień, a następnie sformułowanie wniosków o charakterze syntetycznym. Typowy przykład dyskursu to rozumowanie). Celem argumentacji jest uzyskanie lub wzmocnienie już uzyskanego uznania uniwersalnego audytorium (wszyscy dobrze poinformowani i rozsądni ludzie). Dyskurs argumentacyjny nie jest mierzony prawdą ani fałszem, ale racjonalnością, której miara jest akceptacja uniwersalnego audytorium, siłą przekonywania, skutecznością oraz ważnością.
Robert Alexy - warunkiem podstawowym dyskursu jest postępowanie zgodnie z czterema regułami: 1. żaden mówca nie może przeczyć sam sobie, 2. każdy mówca musi bronić tego, w co sam wierzy, 3. każdy mówca musi używać każdego predykatu (właściwość; cecha wyróżnionego przedmiotu lub relacja wiążąca wyróżnione przedmioty) w takim samym sensie, gdy w grę wchodzi określenie takich samych przedmiotów, 4. różni mówcy nie mogą używać tego samego wyrażenia w różnych znaczeniach. Idea racjonalności wyraża się w zasadzie konsystencji (zwartości, trwałości), racjonalności celowej, sprawdzalności, koherencji (spójności), uogólniania oraz prawdomówności
Funkcje prawa
Funkcja kontroli zachowań
Funkcja rozdziału dóbr i ciężarów
Funkcja regulacji konfliktów
Funkcja kontroli zachowań
Sposoby normatywne oraz poza normatywne
Pozanormatywne - oddziaływania poprzez kształtowanie sytuacji fizycznych bądź oddziaływania systemowe - działają zawsze poprzez ludzką świadomość
Normatywne - mogą na nas wpłynąć nawet wtedy, gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy. Funkcja norm to wpływanie na nasze zachowania byśmy podejmowali działania pożądane przez normodawcę i powstrzymywali się od zachowań przez niego niepożądanych, Normodawca osiąga ten cel w taki sposób, że ustanawia określone nakazy, zakazy bądź dozwolenia. Normy więc stymulują nasze zachowanie, nakładając na nas określone obowiązki lub przyznając nam określone uprawnienia.
Normodawca ustanawia sankcje oraz gratyfikacje, aby skłonić adresatów normy do jej przestrzegania.
Sankcja to dolegliwość, jaką poniesie adresat normy na wypadek, gdyby nie zachował się zgodnie z normą (sankcje karne, sankcje egzekucyjne, sankcje nieważności)
Gratyfikacja to nagroda, którą adresat normy otrzyma w sytuacji, gdy zachowa się zgodnie z normą (nagrody pieniężne, odznaczenia, premie, awanse, koncesje, zwolnienia i ulgi podatkowe)
Norberto Bobbio (włoski filozof prawa) wyróżnił systemy represyjne oraz promocyjne.
Systemy represyjne operują zakazami i sankcjami oraz nastawione są na ochronę porządku i bezpieczeństwa
Systemy promocyjne odwołują się do systemu nagród i nakazów, a ich zadaniem jest realizowanie określonych programów społecznych takich jak rozwój ekonomiczny czy też opieka socjalna.
Rozdział dóbr i ciężarów
Pojęcie rozdziału dóbr i ciężarów należy rozumieć szeroko, obejmuje również podział uprawnień i obowiązków
Od prawa żądamy, aby podział był sprawiedliwy
Sprawiedliwość to podstawowa cnota instytucji społecznych i niewątpliwie jedna z najważniejszych cnót prawa (John Rawls)
Zasada sprawiedliwości formalnej lub reguła równej miary - osoby, sytuacje, stany rzeczy które są pod istotnymi względami podobne powinny być podobnie traktowane (in paribus causis para iuria). Z zasady tej wynika, że to, co podobne powinno być podobnie traktowane. Nie wynika z niej na przykład, że kobiety i mężczyźni winni być tak samo traktowani.
Sprawiedliwość materialna - definiuje jakie osoby, stany rzeczy i sytuacji należą do jednej kategorii
Dwa podstawowe typy reguł sprawiedliwości materialnej:
- sprawiedliwość dystrybutywna (rozdzielcza)
- reguła sprawiedliwości kommutatywnej (wymiennej)
Sprawiedliwość dystrybutywna
Każdemu stosownie do prawa
Każdemu stosownie do potrzeb
Każdemu stosownie do zasług
Każdemu stosownie do pozycji społecznej
Każdemu to samo
Sprawiedliwość komutatywna
Każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie przyjął
Podział sprawiedliwy wynika z zawartej umowy, jeśli więc zgadzamy się na jakiś podział, to podział jest sprawiedliwy, o ile była to umowa dobrowolna.
Sprawiedliwość proceduralna
Przedmiotem sprawiedliwości proceduralnej jest zachowanie uczciwej procedury, zrelatywizowane w stosunku do typu instytucji, które podejmują decyzje i rodzaju spraw, którymi się zajmują.
Standardy sprawiedliwości proceduralnej
Zasada bezstronności i niezawisłości sądu
Zasada równości stron
Prawo do obrony, które obejmuje prawo do przedstawiania własnych argumentów oraz ustosunkowania się do argumentów drugiej strony, a także prawo do korzystania z pomocy prawnej
Regulacja konfliktów
Konflikt - sytuacja, w której jedna ze stron występuje z jakimiś żądaniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje.
Metody rozwiązywania konfliktów
Tryb kontraktowy - strony same rozwiązują konflikt, stąd ten tryb to bezpośrednia metoda regulacji konfliktów, pełna autonomia stron
Tryb mediacyjno-koncyliacyjny - obok stron występuje mediator, jest pomocnikiem i doradcą stron, nie ma uprawnień władczych, ułatwia porozumiewanie się stron, pośredniczy w rokowaniach, poszukuje odpowiedniej, zadowalającej strony formuły rozwiązania sporu
Tryb arbitrażowy = strony zachowują pełną swobodę wyboru arbitra, procedury rokowań oraz zasad rozwiązania sporu. Decyzja arbitra me jednak charakter władczy, jest wiążąca dla stron i zwykle może być przymusowo wyegzekwowana
Tryb adjudykacyjny
Tryb adjudykacyjny - postępowanie toczy się wedle z góry ustalonych procedur i zasad, strony nie mają wpływu na osobę adjudykatora. Modelem takiego postępowania jest postępowanie sądowe. Jednakże w tym postępowaniu możliwe jest zawarcie ugody lub przeprowadzenie postępowania pojednawczego, a także elementy trybu kontraktowego.
Stosunek społeczny
Porządek społeczny - zaprzeczenie chaosu - stopień uporządkowania życia jednostek w określonych zbiorowościach, który umożliwia tym jednostkom co najmniej przetrwanie, zaspokojenie ich elementarnych potrzeb. Związane jest to z tym, że jednostki nie mogą żyć poza zbiorowościami i życie w zbiorowościach wymaga pewnego porządku, aby było możliwe.
Porządek społeczny to obserwowalne regularności w zachowanie się danej zbiorowości.
Zbiorowy świat człowieka składa się z tego, co ludzie myślą, czynią oraz posiadają (Robert Bierstedt). Konieczność nadania porządku zachowaniom się w zbiorowościach prowadzi do ustalenia norm, wedle których zachowania owe mogą być podejmowane.
Porządkowi obserwowalnych zachowań odpowiadają określone procesy, dokonujące się w świadomości ludzi działających i obserwujących zachowania innych. Na uwagę zasługują wyobrażenia i oczekiwania dotyczące tego, jak ludzie powinni się zachowywać. Te oczekiwania i wyobrażenia wpływają na sposób zachowania się poprzez procesy motywacyjne i podejmowania decyzji, a także służą do oceny podjętych zachowań.
Stosunek społeczny - najmniejszy fragment porządku społecznego, w którym dają się rozróżnić wspomniane powyżej aspekty, zachowania i procesy świadomościowe.
Model stosunku społecznego obejmuje:
Podmioty stosunku (co najmniej dwa)
Jedną interakcję (obejmującą co najmniej dwa, wzajemnie nakierowane na siebie działania)
Co najmniej jedną normę, regulującą przebieg działań interakcyjnych i ich następstwa
Co najmniej jedną, dającą się wyartykułować wartość, która nadaje sens (racjonalizuje) wejście w stosunek społeczny
Stosunek prawny
Definicja: stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne. Może przybrać również formę stosunku faktycznego, uświadamianego przez strony, jak i stosunku czysto normatywnego (tetycznego), nieuświadamianego sobie przez strony.
Elementy stosunku prawnego:
Fakty prawne
Podmioty stosunku prawnego
Przedmiot stosunku prawnego
Treść stosunku prawnego
Fakty prawne
Definicja: Każde zdarzenie, które powoduje powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego, czyli takie zdarzenie, które wywołuje skutki prawne.
Zdarzenia prawne - kategoria faktów prawnych, które nie zależą od woli człowieka
Działania - kategoria faktów prawnych, które zależą od woli człowieka, czyli są ludzkimi zachowaniami. Kategoria to obejmuje działania jak i zaniechania.
W grupie działań wyróżniamy:
- Czyny - działania, które nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa wywołują
- Akty prawne - działania, które podejmujemy po to, by wywołać skutki prawne
Czyny dzielimy na:
Zgodne z prawem (np. porzucenie rzeczy)
Niezgodne z prawem (np. jazda ponad dozwoloną prędkość, skutkująca otrzymaniem mandatu)
Wśród aktów prawnych wyróżniamy:
Akty tworzenia prawa
Akty stosowania prawa
Czynności prawne - oświadczenia woli przynajmniej jednej strony, które zmierza do wywołania skutków prawnych
Podmioty stosunku prawnego
Podmiotami prawa mogą być jednostki, grupy ludzkie oraz organizacje
Prawo administracyjne - obywatele i organy administracji publicznej
Prawo procesowe - sąd i strony
Prawo cywilne - osoby fizyczne oraz osoby prawne
Osoby fizyczne - każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci, posiada
Zdolność prawną
Zdolność do czynności prawnych (brak, pełna, ograniczona)
Osoby prawne - Skarb Państwa oraz jednostka organizacyjna, której przepisy prawne nadają zdolność prawną
Przedmiot stosunku prawnego
Przedmiotem stosunku prawnego mogą być:
Rzeczy - tylko przedmioty materialne, ruchome oraz nieruchome
Inne przedmioty materialne - ciecze, gazy, kopaliny
Przedmioty niematerialne - dobra o charakterze intelektualnym, dobra osobiste, pieniądze
Zachowania się - materialnym substratem danego stosunku jest określone zachowanie się
Treść stosunku prawnego
Treść stosunku prawnego stanowią uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. To one tworzą między stronami więź prawną, która polega na tym, że jedna osoba może czegoś żądać, a druga jest zobowiązana do czegoś.
Uprawnienia proste - np. uprawnienie właściciela do korzystania z rzeczy
Uprawnienia złożone - kompleksy uprawnień prostych
Prawa podmiotowe
Roszczenie - uprawnienie powiązane z możliwością domagania się od określonej osoby, aby spełniła swój obowiązek
Obowiązki - ograniczają sferę wolności adresata normy prawnej. Dzielimy jest na pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy)
Uprawnienia
Pozytywne - uprawnienie podmiotu x gdy jest korelatywnie sprzężone z nakazem, aby podmiot y podjął określone działanie czyli z obowiązkiem pozytywnym dla x
Negatywne - uprawnienie podmiotu x gdy jest korelatywnie sprzężone z zakazem, aby podmiot y nie podejmował określonego działanie czyli z obowiązkiem negatywnym dla x
Zezwolenia - uprawniony nie może domagać się określonego zachowania po stronie innych osób, jest to stwierdzenie, że dany czyn nie jest zakazany ani nakazany