KONTROWERSJE
WOKÓŁ POLITYKI
PROTEKCJONIZMU
HANDLOWEGO
I WOLNEGO HANDLU
dr Mieczysław SZOSTAK
dr Mieczysław SZOSTAK
Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
.
KONTROWERSJE
WOKÓŁ POLITYKI
PROTEKCJONIZMU
HANDLOWEGO
I WOLNEGO HANDLU
dr Mieczysław SZOSTAK
dr Mieczysław SZOSTAK
Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
.
2
Główne zagadnienia
1. Ortodoksyjne stanowisko przeciwników
polityki wolnego handlu światowego.
2. Argumentacja zwolenników
współczesnego protekcjonizmu
handlowego.
3.
Polityczne uwarunkowania sankcji
gospodarczych wykorzystywanych
w stosunkach międzynarodowych.
4. Ograniczenia wolnego handlu
wywołane polityką ekologiczną.
3
1. Ortodoksyjne stanowisko
przeciwników polityki wolnego
handlu światowego
• Przeciwnicy polityki wolnego handlu, czyli – zwolennicy
polityki protekcjonizmu handlowego wychodzą z założenia,
że władze państwowe poszczególnych krajów w prowadzonej
przez siebie polityce gospodarczej nie mogą kierować się
tylko względami racjonalności ekonomicznej, lecz powinny
też brać pod uwagę względy i cele społeczno-polityczne.
• Z powodu niewymierności celów społeczno-politycznych i
ryzyka nacisków na władze państwowe ze strony różnych
grup interesów (poprzez lobbing przedstawicieli określonych
firm, branż itp.) argumentacja przeciwników wolnego handlu
jest jednak często
w praktyce nadużywana ze szkoda dla długofalowych
interesów ekonomicznych danego kraju.
• W literaturze wyodrębnia się zazwyczaj dwie grupy
przesłanek uzasadniających protekcjonizm handlowy, tzn.
argumenty tradycyjne (lub ortodoksyjne, używane od kilku
dziesięcioleci)
i argumenty współczesne (które pojawiły się dopiero w
ostatnich latach w obliczu postępującej globalizacji).
4
1.1. Niesłuszne tradycyjne
argumenty
protekcjonistyczne
1) Wprowadzenie protekcji handlowej ma rzekomo
pozwolić – dzięki ograniczeniu importu - na
zwiększenie w danym kraju zatrudnienia i
produkcji krajowej (ale faktycznie daje to
ograniczone efekty mnożnikowe, bo wzrost cen
hamuje popyt krajowy;
ponadto może spowodować spadek
zagranicznego popytu na wyroby dotąd
eksportowane lub ograniczyć podaż tych
ostatnich).
2) Protekcjonizm w KWR czasami uzasadniany
potrzebą ochrony krajowego rynku pracy przed
konkurencją ze strony firm z KSR o niskich
płacach (wątpliwa argumentacja, gdyż występują
różnice wydajności pracy, lepsza jakość i inne
przewagi komparatywne KWR).
5
Niesłuszne tradycyjne
argumenty
protekcjonistyczne (c.d.)
3)
Praktyka nie potwierdza słuszności poglądów
neomerkantylistycznych, że protekcjonizm
skutecznie służy poprawie bilansu handlowego (bo
nadmierne ograniczanie importu, może
zahamować też eksport - np. w PRL, gdy był kryzys
zadłużenia;
w USA również nieskuteczne próby protekcji, skoro
amerykański deficyt handlowy ciągle rośnie i już
osiągnął w 2006 r. astronomiczną wysokość 717
mld USD, przy eksporcie=1303 mld USD).
4)
Błędna także koncepcja tzw. cła naukowego,
które winno być nakładane na importowane
towary celem zrównania ich cen z droższymi
wyrobami krajowymi (bo podważałoby to
specjalizację międzynarodową wynikającą z różnic
wydajności pracy).
6
1.2. Argumenty tradycyjne o
ograniczonym stopniu słuszności
1)
Nakładanie ceł importowych czasami uzasadniane dążeniem
do poprawy terms of trade, co słuszne jedynie w krajach
dużych, stosujących optymalne stawki celne.
-- Ale poprawa relacji cenowych w handlu zagranicznym
dużego kraju osiągana wtedy kosztem pogorszenia terms of
trade małych krajów (co wywołuje protesty KSR i może
spowodować środki odwetowe ze strony tych ostatnich).
-- Ponadto zakłóca to rynkową specjalizację międzynarodową.
2)
Udzielanie
protekcji handlowej tzw. przemysłowi
raczkującemu
(infant industry), tj. zapewnianie ochrony
powstającym od podstaw w danym kraju nowym gałęziom
wytwórczości przed konkurencją towarów importowanych z
krajów pod tym względem bardziej zaawansowanych i
konkurencyjnych.
7
Protekcjonizm uzasadniany
ochroną
raczkujących gałęzi przemysłu
-- Ryzyko, że straty krótkookresowe z tego tytułu nie zostaną
na dłuższą metę (czyli - nigdy) zrekompensowane korzyściami
makroekonomicznymi, bo objęte protekcją dziedziny będą
ciągle domagać się państwowego wsparcia i ochrony handlowej.
-- Bardzo wątpliwe również, czy urzędnicy potrafią dokonać
lepiej niż rynek wyboru optymalnych kierunków specjalizacji
międzynarodowej (tj. selekcji efektywnych gałęzi).
-- Mimo wskazanych mankamentów polityka ochrony celnej oraz
subwencjonowania raczkujących gałęzi przemysłu w praktyce
była prowadzona już w XIX wieku w Prusach (Niemczech) i USA.
-- W okresie powojennym politykę protekcjonistyczną tego
samego typu realizowały dość szeroko i skutecznie władze
Japonii (np. wobec przemysłu stalowego, maszynowego,
samochodowego i elektronicznego), Korei Płd, Brazylii oraz
pozostałych krajów nowo uprzemysłowionych.
8
Protekcjonizm uzasadniany
ochroną
raczkujących gałęzi przemysłu
(c.d.)
-- Ponadto z gorszym znacznie skutkiem próbowały obejmować
ochroną protekcjonistyczną powstające branże krajowego
przemysłu rządy Indii, Indonezji i innych KSR, a także
byłych krajów socjalistycznych (np. NRD zwłaszcza w przemyśle
samochodowym i komputerowym).
-- W warunkach KSR protekcjonistyczna ochrona handlowa
przemysłu raczkującego o tyle może być zasadna, o ile
prawdopodobne jest, że dany kraj uzyska w przyszłości przewagę
komparatywną w określonej dziedzinie (przykładowo
w przemyśle bawełnianym, jeśli ma dogodne warunki naturalne
do uprawy bawełny i dysponuje tanimi pracownikami; zaś kraj
naftowy - w przemyśle petrochemicznym).
-- Ochraniając własny przemysł przed zagraniczną konkurencją,
lepiej stosować subsydia niż wprowadzać cła czy kwoty
importowe (bo w pierwszym przypadku makroekonomiczne straty
są mniejsze niż w drugim).
9
Protekcjonizm celny podyktowany
względami
budżetowymi i zniekształceniami rynku
3) Część KSR wprowadza lub utrzymuje relatywnie wysokie
stawki ceł importowych lub nakłada cła na eksport,
kierując się argumentem zapewnienia państwu
niezbędnych wpływów budżetowych, co może być w
pewnym sensie usprawiedliwione (z racji dużego udziału
przychodów celnych w budżecie oraz bardzo
nieskutecznego systemu ściągania podatków).
4) W występujących często w handlu światowym warunkach
braku doskonałej konkurencji protekcjonizm bywa
uzasadniany koniecznością
korekty zniekształceń lub
ułomności rynkowych
(market distortions lub failure):
Skoro spontaniczny mechanizm rynkowy nie może
zapewnić optymalnego rozwiązania, to państwo próbuje
zagwarantować optimum zastępcze poprzez usuwanie
istniejących zakłóceń w funkcjonowaniu rynku.
• Podstawowe dwa rodzaje zakłóceń mechanizmu
rynkowego: korzyści zewnętrzne i koszty zewnętrzne.
10
Protekcjonizm jako metoda
korekty
zniekształceń rynku
• Korzyści zewnętrzne powstają wtedy, gdy osoby lub firmy,
które przestały być lub nie są bezpośrednio zaangażowane w
produkcję czy konsumpcję, czerpią jednak z tego tytułu
profity (np. pracownicy zdobywają kwalifikacje zawodowe w
filiach KTN, dzięki czemu zakładają potem własne firmy).
• Koszty zewnętrzne: Kiedy określona produkcja lub
konsumpcja powoduje powstawanie strat (kosztów)
odczuwanych przez osoby czy przedsiębiorstwa nie mające z
tą działalnością nic wspólnego (np. zanieczyszczanie
powietrza przez tranzytowy transport samochodowy, co jest
dokuczliwe dla wszystkich mieszkańców przydrożnych miast
i wsi).
• Starając się w pierwszym przypadku maksymalizować
korzyści zewnętrzne, władze mogą zapewnić KTN protekcję
handlową. Aby natomiast ograniczyć koszty zewnętrzne (tj.
negatywne skutki ekologiczne tranzytowych przejazdów
samochodów), rząd może wprowadzić cło tranzytowe na
przewozy ciężarówkami lub objąć swą protekcją krajowy
transport kolejowy.
11
Protekcjonizm uzasadniany
„wyrównywaniem”
warunków konkurencji lub powodami
społecznymi
5) Kolejnym przejawem „usprawiedliwionego” potekcjonizmu,
który zazwyczaj stosowany bywa w odwecie za dumping, jest
wprowadzanie ceł antydumpingowych (o czym było
wcześniej) .
6) Aby wyrównać warunki konkurencji dla krajowych firm, które
tracą pozycję rynkową wskutek importu subwencjonowanych
produktów zagranicznych, rząd może obłożyć taki import
cłem lub udzielić subsydiów wyrównujących dla własnych
producentów.
7) Uzasadnianie w KWR względami społecznymi konieczności
(co najmniej czasowej) ochrony przed konkurencją
zagraniczną takich pracochłonnych branż jak: przemysł
obuwniczy czy odzieżowy, a także przedsiębiorstw z gałęzi
schyłkowych typu: niekonkurencyjne kopalnie węgla, zakłady
chemiczne czy początkowe fazy produkcji hutniczej (celem
ułatwienia przejścia części załóg na wcześniejsze emerytury,
zmiany zawodu przez młodszych pracowników i wsparcia
restrukturyzacji przemysłu).
12
Protekcjonizm uzasadniany
względami
kulturowymi lub bezpieczeństwa
kraju
8)
Kulturowe cele protekcjonizmu: Przykładowo ochrona
krajowej produkcji rolnej w państwach UE, żeby zachować
kulturę oraz tradycje wiejskie; cła na zagraniczne filmy czy
nagrania muzyczne, żeby wspierać narodowych twórców
kina oraz muzyki rozrywkowej i poważnej.
9)
Wspieranie produkcji krajowej - poprzez eliminowanie lub
ograniczanie konkurencji zagranicznej - w dziedzinach
ważnych dla bezpieczeństwa narodowego, aby uniknąć
ryzyka nagłego odcięcia dostaw w przypadku wybuchu
wojny lub konfliktów międzynarodowych. Chodzi tu nie
tylko o szeroko rozumiany przemysł zbrojeniowy (włącznie z
produkcją środków transportu i szeregu wyrobów
chemicznych), zaopatrzenie w paliwa i żywność oraz
infrastrukturę (energetyczną, transportową i
informatyczno-łącznościową).
Uznając częściowo zasadność tej argumentacji, należy
jednak podkreślić, że nie powinna ona być nadużywana.
Obok produkcji krajowej trzeba korzystać z dostaw z
państw sojuszniczych i dywersyfikować źródła
zaopatrzenia.
13
2.
Argumentacja zwolenników
współczesnego protekcjonizmu
handlowego
• Wspólczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu różnią się
od tradycyjnych tym, że uwzględniają postępującą
globalizację ekonomiczną i wzrost wspólzależnoćci
międzynarodowej.
• Argumentacja ta nawiązuje przede wszystkim do dorobku
alternatywnych teorii handlu zagranicznego i opiera się na
założeniu istnienia niedoskonałej konkurencji na rynkach
międzynarodowych.
• Największy wkład w badania nad nowymi argumentami oraz
uwarunkowaniami współczesnego wnieśli tacy ekonomiści o
renomie światowej jak: J. N. Bhagwati, J. Brender, B.
Spencer
i P. R. Krugman.
• Spośród licznych współczesnych koncepcji protekcjonizmu
na szczególną uwagę zasługują: strategiczna polityka
handlowa i polityka przemysłowa.
14
2.1. Założenia i istota strategicznej
polityki
handlowej
• DEFINICJA strategicznej polityki handlowej: Jest to
koncepcja, która wyjaśnia, w jakich warunkach
określony kraj może - kosztem swego partnera
handlowego - uzyskać korzyści ekonomiczne ze
stosowania subsydiów państwowych.
• GŁÓWNE ZAŁOŻENIA strategicznej polityki handlowej:
a) Firma dziajające na rynku miedzynarodowym dążą do
realizacji zysków monopolistycznych (co umożliwia
niedoskonała konkurencja).
b) Przedsiębiorstwa produkcyjne i eksportowe mogą
ubiegać się o wsparcie finansowe ze strony państwa.
c) Zasadniczą rolę przypisuje się wewnętrznym i
zewnętrznym korzyściom ze skali produkcji.
d) Silna współzależność międzynarodowa występuje nie
tylko w procesach gospodarczych, ale też w dziedzinie
podejmowania decyzji prze firmy działające w różnych
krajach (stąd też elementy teorii gier wykorzystywane
przy wyjaśnianiu powyższej koncepcji).
15
Przykład realizacji strategicznej
polityki
handlowej: Konkurencja Airbusa i
Boeinga
• Przykład szerzej omówionyw podręczniku Budnikowskiego
(zaczerpnięty z książki Krugmana).
• Amerykańska firma Boeing i będąca własnością państw UE
korporacja Airbus tworzą swoisty duopol , bo są dwoma wiodącymi
w skali globalnej producentami oraz eksporterami dużych, bardzo
nowoczesnych (tj. technologicznie najwyżej zaawansowanych)
i niezwykle drogich samolotów pasażerskich.
• Ograniczony popyt rynkowy na takie samoloty oraz ogromne
nakłady ponoszone na etapie prac przygotowawczych to 2
podstawowe bariery utrudniające podejmowanie produkcji nowych
modeli takich supersamolotów i zapewnienie jej opłacalności.
• Od dawna obie firmy korzystają na szeroką skalę z subsydiów
państwowych, co posłużyło Krugmanowi do zbudowania modelu
liczbowego typu macierzowego, który ułatwia wyjaśnienie
mechanizmu strategicznej polityki handlowej (zob.: podręcznik).
• Wspomniany przykład dowodzi, że po uruchomieniu - dzięki
subsydiom - produkcji samolotów przez jedną z firm (Airbus)
możliwe jest zniwelowanie strat społecznych wynikłych z
konieczności wydatkowania środków budżetowych. Mimo to
powszechna „wojna na subsydia” byłaby niekorzystna dla
gospodarki światowej.
16
2.2. Polityka przemysłowa a
protekcjonizm
• Polityka przemysłowa polega na wspieraniu przez
państwo rozwoju wybranych nowoczesnych gałęzi i
branż, które powinny umożliwić danemu krajowi
ekspansję eksportową.
• Środki polityki przemysłowej: subsydiowanie produkcji
(dopłaty), zwolnienia i ugi podatkowe, preferencyjne
kredyty i gwarancje państwowe, wspólfinansowanie
prac badawczo-rozwojowych itp.
• Drugą - obok strategicznej polityki handlowej -
teoretyczną podstawą polityki przemysłowej jest
koncepcja dynamicznych przewag
komparatywnych
, która uzasadnia interwencję rządu
w strukturę produkcji: Dynamiczne podejście przez
państwo do przewag komparatywnych polega na
aktywnym kształtowaniu przez nie struktury przemysłu
(i innych sektorów gospodarki) oraz wywieraniu wpływu
na wybór kierunków specjalizacji międzynarodowej.
17
Spory o praktyczne rezultaty
polityki
przemysłowej
• Prekursorem polityki przemysłowej po II wojnie
światowej Japonia, gdzie Ministerstwo Handlu
Międzynarodowego i Przemysłu (MITI) dokonało
wyboru nowoczesnych branż przemysłowych
(stal, statki, samochody, elektronika użytkowa).
• W latach 1955-1990 Japonia stawała się
faktycznie coraz większym eksporterem
powyższych wyrobów. Ale do dzisiaj trwaja
zażarte spory w literaturze, czy to efekt polityki
przemysłowej, czy też raczej żródłami sukcesu
były: polityka makroekonomiczna, wysoka stopa
oszczędności, umiejętne połączenie transferu
obcych technologii z własna innowacyjnością itp.
18
Spory wokół polityki przemysłowej
(c.d.)
• We Francji. Wielkiej Brytanii i Niemczech, a nawet
w USA polityka przemysłowa nie przyniosła równie
spektakularnych sukcesów.
• Władze amerykańskie wykorzystywały przy tym
w charakterze głównych instrumentów tej polityki
zamówienia wojskowe, ulgi podatkowe oraz
subwencjonowanie badań naukowych.
• Bogatymi doświadczeniami i sporymi osiągnięciami w
zakresie dynamicznego rozwoju przemysłu i ekspansji
eksportu mogą pochwalić się „azjatyckie tygrysy” (I-
szej i II-iej generacji), niektóre nowo uprzemysłowione
kraje Ameryki Łacińskiej, a ostatnio – Chiny. Jednak
nie ustają kontrowersje wokół oceny roli polityki
przemysłowej w procesie rozwoju gospodarczego tych
krajów.
19
3. Polityczne uwarunkowania
sankcji
gospodarczych
wykorzystywanych
w stosunkach
międzynarodowych
• Sankcje ekonomiczne to wprowadzone przez rząd danego
państwa ograniczenia w normalnych stosunkach
handlowych i finansowych z innym krajem (lub krajami)
po to, żeby osiągnąć określone cele polityczne i/lub
ekonomiczne.
• Towarzyszy temu przekonanie, że straty gospodarcze
spowodowane sankcjami skłonią władze dotkniętego nimi
kraju do postępowania zgodnego z intencjami państwa,
które zastosowało sankcje.
• Przypadki międzynarodowych sankcji gospodarczych
praktycznie dość częste w latach 60-tych (26 razy) i w
latach 80-tych (30 przypadków, m. in. przeciw PRL po
ogłoszeniu stanu wojennego).
• Natomiast w latach 90-tych i ostatnio znacznie rzadziej
(np. kraje ONZ wobec Iraku i Serbii, USA przeciwko Haiti,
UE przeciwko Kubie, Rosja wobec Łotwy, Gruzji i Polski).
20
Rodzaje i skutki sankcji
gospodarczych
• Sankcje handlowe: całkowity lub częściowy zakaz eksportu
i importu (embargo handlowe).
• Sankcje finansowe: konfiskata lub zamrożenia środków
finansowych na zagranicznych rachunkach bankowych,
wstrzymanie pomocy finansowej, odmowa nowych kredytów,
brak zgody na restrukturyzację zadłużenia itp.
• Spore zróżnicowanie (i trudności precyzyjnej oceny)
praktycznych skutków sankcji dla rządów i społeczeństw
krajów nimi dotkniętych, zależnie od tego:
-- kto takie sankcje zastosuje (np. USA czy Islandia),
-- przeciwko jakiemu krajowi są one ogłaszane (duży, czy mały
kraj, wysoko czy słabo rozwinięty kraj itp.)
-- jaki jest zakres i czas trwania wprowadzonych sankcji,
-- jaki charakter ma system polityczny w kraju dotkniętym
sankcjami (autorytarny system czy demokratyczny, tj. czy
rządzący mogą być odsunięci od władzy przez
społeczeństwo).
21
4. Ograniczenia wolnego handlu
wywołane
polityką ekologiczną
• Zasoby naturalne (zwłaszcza paliwa, metale i inne surowce
górnicze oraz rolnicze) są od dawna przedmiotem wymiany
międzynarodowej, zaś zapotrzebowanie na zasoby importowane
wyższe ze strony grupy KWR niż KSR.
• Różnego rodzaju zakazy i nakazy oraz inne środki stosowane
dzisiaj powszechnie zwłaszcza w ramach narodowej polityki
ekologicznej KWR dotyczą zarówno produkcji, jak i konsumpcji.
• Przepisy ekologiczne czasami wręcz uniemożliwiają transakcje
eksportu i importu. – Przykłady:
zakaz importu odpadów przemysłowych;
zakaz importu przez kraje UE modyfikowanego genetycznie mięsa wołowego z
USA; spory wokół wprowadzonego w USA zakazu importu konserw z tuńczyków
odławianych niewłaściwymi sieciami przez rybaków z Meksyku i Wenezueli
(zagrożenie dla delfinów)
.
Stąd KSR oskarżają KWR o
„ekoimperializm”, zaś KSR zarzuca się stosowanie
„ekodumpingu.”
• Jednak zazwyczaj narodowa polityka ekologiczna tylko znacznie
utrudnia handel zagraniczny
(np. konieczność dostosowania
samochodów produkowanych w Chinach do rygorystycznych wymogów
ekologicznych KWR)
.
22
Wpływ międzynarodowych
konwencji
ekologicznych na handel
światowy
• Międzynarodowe konwencje ekologiczne, uchwalane zazwyczaj
głownie z inicjatywy KWR, traktowane często przez rządy KSR
jako poważna bariera wymiany handlowej.
• Przykłady wielostronnych porozumień międzypaństwowych
w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego :
1) Protokół z Montrealu (z 1987 r.) o zapobieganiu niszczeniu
poduszki ozonowej,
2) Konwencja Bazylejska (z roku 1989) o ochronie
transgranicznego przemieszczania niebezpiecznych odpadów,
3)
Ramowa Konwencja NZ w sprawie walki z
niekorzystnymi zmianami klimatycznymi
(lub z globalnym ociepleniem):
--- Uchwalona podczas konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r. nt.
„Środowisko i rozwój”, zwanej Pierwszym Szczytem Ziemi.
--- Przyjęcie programu działania pt.: „Agenda 21 - Kierunki
rozwoju gospodarczego na świecie w XXI wieku”; narodziny
koncepcji ekorozwoju i zrównoważonego (trwałego) rozwoju
(sustainable development).
23
Wpływ zmian klimatycznych i
globalnego ocieplenia na
wymianę handlową
24
Zmiany klimatyczne jako
globalne
wyzwanie i zagrożenia
•
Według opinii większości polityków i naukowców,
zmiana klimatu jest jednym z największych zagrożeń
globalnych stojących przed naszą planetą.
• Głoszą oni, że jeżeli temperatura na Ziemi wzrośnie o ponad
2°C w porównaniu do poziomów z okresu przedindustrialnego,
to zmiana klimatu może okazać się nieodwracalna, a jej
długoterminowe
konsekwencje będą katastrofalne
:
• Nisko położone obszary Ziemi, łącznie z dużymi częściami
wielu państw europejskich, mogą zniknąć w wyniku
podnoszenia się poziomu morza.
• W wielu częściach świata może wystąpić niedobór wody
słodkiej.
• Coraz częściej występować będą ekstremalne zjawiska
pogodowe (np. huragany, sztormy, powodzie, susze itp.), które
spowodują ogrmne szkody fizyczne i gospodarcze.
• W efekcie tego może nastąpić glęboka ogólnoświatowa recesja
(depresja) w gospodarce związana z kosztami walki ze
skutkami zmienionego klimatu.
25
Plac Św. Marka w Wenecja zalany wodą:
Czy to efekt
globalnego ocieplenia?
26
Ekologiczny odcisk stopy jako
syntetyczny
miernik ujemnego wpływu
człowieka
na środowisko naturalne
• Próbą całościowego mierzenia negatywnego oddziaływania
człowieka na środowisko naturalne (ze szczególnym
uwzględnieniem kwestii zużywania zasobów naturalnych) jest
koncepcja ekologicznego odcisku stopy ludzkiej
(ecological footprint)
.
• Według opinii wyrażonej przez A. Budnikowskiego (w artykule z
2003 r.), „istotę tej koncepcji stanowi przeliczenie wszystkich
dóbr i usług konsumowanych przez mieszkańca danego kraju
czy regionu na powierzchnię, która jest niezbędna do
pozyskania energii i źródeł surowców koniecznych do ich
wytworzenia oraz składowania wszelkich odpadów związanych z
produkcją i konsumpcją tych dóbr i usług”.
• Pod koniec lat 90-tych przeciętny ekologiczny odcisk stopy 1
mieszkańca Ziemi wynosił 1,5 ha. Ale występowały ogromna
rozpiętość pod tym względem między mieszkańcami KWR i
KSR. Podczas gdy w USA wskaźnik ten równał się 5,1 ha per
capita, a w Niderlandach=3,3 ha, to w Indiach wynosił
zaledwie 0,4 ha.
27
Ekologiczny odcisk stopy
według ujęcia
Global Footprint Network
(GFN)
• W ostatnich latach najbardziej znaną na świecie instytucją, która
zajmuje się obliczniem zarówno globalnego ekologicznego
odcisku stopy ludzkiej, jak też kalkulacją tego wskaźnika dla
mieszkańców poszczególnych krajów i regionów, stała się
organizacja pozarządowa Global Footprint Network (
).
• Według GFN, ekologiczny odcisk stopy ludzkiej pozwala na
oszacowanie popytu ludzi na zasoby ziemskiej biosfery. Wskaźnik
ten umożliwia mianowicie „zmierzenie, jakiej powierzchni lądowej
i wodnej potrzebuje populacja ludzka, żeby wytworzyć zasoby,
które zużywa, a także, żeby poddać recyklingowi wyworzone przez
siebie odpady przy wykorzystaniu dostępnych technologii”.
• Eksperci GFN podkreślają, że jeśli każdy obecnie żyjący na świecie
człowiek chciałby zapewnić sobie poziom życia przeciętnego
Amerykanina (tj. mieszkańca USA), to wymagałoby to zasobów
biosfery pięciokrotnie większych od znanych nam dzisiaj zasobów
naszej kuli ziemskiej.
28
Schemat ilustrujący koncepcję
ekologicznego odcisku stopy
(według
Global Footprint Network)
29
Zmiany zapotrzebowania ludzkości
na zasoby
ziemskiej biosfery według
szacunków GFN
• W prezentacji przedstawionej podczas Europejskich Dni
Rozwoju (w Lizbonie listopadzie 2007r.) - noszącej dość trudny
do przetłumaczenia na język polski tytuł: „Ecological Footprint
Accounting: Building a Winning Hand” – Prezes GFN P. M.
Wackernagel wskazywał, że
o ile w 1961 r. popyt całej
ludzkości na zasoby naszej wspólnej biosfery równał się
0,5 ogółu dostępnych zasobów, to w obecnej dekadzie
(według danych dla roku 2003) zwiększył się on do 1,3
zdolności biologicznej Ziemi
(Earth’s biological capacity).
• Gdyby dotychczasowe tendencje w zakresie potrzeb ludzkich i
wykorzystania zasobów ziemskich utrzymały się w najbliższej
przyszłości, to
w 2050 r. ludzkość musiałaby mieć do swej
dyspozycje dwie, a nie jedną Ziemię.
30
Potrzeba rezygnacji z nadmiernej
konsumpcji i racjonalniejszego
wykorzystania biosfery
• Skoro pełne zaspokojenie rosnących potrzeb materialnych ludzi
nie będzie z oczywistych względów w praktyce możliwe, to pilnie
należy - zdaniem M. Wackernagela z GFN -
zmienić zarówno
model i paradygmat rozwoju, jak też reguły gry, które
do tej pory obowiązują w światowym życiu
ekonomiczno-społecznym
.
• Trzeba odejść od pogoni za zyskiem i nieracjonalną konsumpcją,
bo przyroda jest potężniejsza niż gospodarka. Ludzkie aspiracje
konsumpcyjne muszą uwzględniać ograniczoną wielkość
dostępnych zasobów biosfery.
• Już obecnie
aktywa ekologiczne
stają się decydującym
czynnikiem, od którego zależy
przewaga konkurencyjna
przedsiębiorstw i krajów
. Aby zapewnić większy dobrobyt
mieszkańcom różnych państw, należy nie tylko
poznać i
ocenić wielkość posiadanych aktywów ekologicznych,
ale też racjonalnie nimi zarządzać, chronić je
i – przede wszystkim – oszczędniej niż dotychczas
zużywać
.
31
Kontrowersyjna koncepcja
klasyfikacji wszystkich krajów
współczesnego świata
na ekologicznych dłużników i
wierzycieli
• Ożywioną debatę i spory odzew wywołała
przedstawiona podczas Europejskich Dni Rozwoju
w Lizbonie przez M. Wackernagela (z Global
Footprint Network) koncepcja podziału wszystkich
krajów współczesnego świata na ekologicznych
dłużników (ecological debtors) i ekologicznych
wierzycieli (ecological creditors).
• Do pierwszej grupy zaliczył on takie kraje wysoko
rozwinięte, w których przypadku ekologiczny
odcisk stopy (ecological footprint) jest większy niż
ich własna zdolność biologiczna (np. Szwajcaria).
• Natomiast drugą grupę tworzą te kraje słabo
rozwinięte, które charakteryzują się ekologicznym
odciskiem stopy mniejszym od zdolności
biologicznej (np. Tanzania lub Maroko).
32
Poglądy przeciwników uzależniania
zmian klimatycznych od działalności
gospodarczej
• Poprzedno wspomniane katastroficzne wizje i twierdzenia
dotyczące negatywnego wpływu działalności biznesowej na
klimat stanowczo odrzucane przez niektórych polityków (np.
przez czeskiego prezydenta prof. V. Klausa) i przez część
naukowców.
• Oskarżają oni zwolenników walki z globalnym ociepleniem o
narzucanie ludziom nowej fałszywej i dogmatycznej ideologii,
która
przypomina
skompromitowaną
marksistowsko-
leninowską ideologię budowy ustroju komunistycznego
(uznawaną
za
„jedynie
słuszną”
w
byłych
krajach
socjalistycznych).
• Warto przytoczyć w tym kontekście zwłaszcza
poglądy V. Klausa
(cytaty z książki
„Błękitna planeta w zielonych okowach: Co
jest zagrożone: klimat czy wolność?”)
:
• „Najważniejszym zadaniem ludzkości jest oddzielenie rzeczywistości
od fantazji i prawdy od propagandy. Kwestia globalnego ocieplenia
stała sie symbolem tego procesu. Ustalona bowiem została jedna,
politycznie poprawna prawda i kwestionować ją nie jest łatwo.”
33
Krytyka „environmentalizmu” przez
Klausa
• Poglądy V. Klausa (c. d. cytatów): „Przyszłe generacje zapewne
ze szczyptą rozbawienia dziwić się będą, że na początku XXI
wieku rozwinięty swiat wpadł w panikę z powodu wzrostu
średniej temperatury o kilka dziesiątych stopnia i zastanawał
sie, czy nie powrócic do czasów przedindustrialnych.
• Kwestia globalnego ocieplenia coraz bardziej staje się polem
zasadniczego
starcia
ideowego
i
politycznego
naszej
współczesności...Environmentalizm
stał
sie
dominującą
alternatywą dla ideologii...ukierunkowanych na prawa i
wolności ludzkie. Jest on poglądem światowym, który w sposób
radykalny ... chce zmienić człowieka, jego zachowania,
organizację społeczeństwa, system wartości.
•
Podejście environmentalistów do przyrody jest
podobne
do podejścia
marksistów
do praw
ekonomicznych
dlatego, że podobnie jak oni starają się
naturalny rozwój świata zastąpić ...globalnym planowaniem
światowego rozwoju. A to nie jest możliwe....
• Dlatego obecna debata o globalnym ociepleniu jest więc w swej
istocie
debatą o wolności.
”
34
Krytyka stanowiska
„environmentalizmu”
przez Zb. Jaworskiego a dane
empiryczne ilustrujące skalę
globalnego ocieplenia
•
Polemizując z „fałszywymi prorokami” globalnego
ocieplenia, jeden z polskich naukówców prof. Zb.
Jaworowski twierdzi:
• „Pogląd, ze człowiek może wpływać na klimat globalny jest
przejawem pychy. Naszym klimatem rządzi Słońce i naturalne
procesy zachodzące na Ziemi... Najnowsze prognozy oparte na
przewidywanej aktywności Słońca wskazują na czekającą nas
kolejną miniepokę lodowcową około roku 2020. Natomiast
wielka epoka lodowcowa ... może nastąpić za 50 albo 500 lat”.
•
Znawcy klimatu uważają, że średnia temperatura na
Ziemi była stabilna przez 10 000 lat, aż do czasu
rewolucji przemysłowej. Natomiast od 1850 r., kiedy
to rozpoczęto regularne i dokładne pomiary,
przeciętna dla całej kuli ziemskiej temperatura
wzrosła zaledwie o 0,76°C.
35
Protokół z Kioto - Program
ograniczania
emisji gazów cieplarnianych
(1)
• Nie wszyscy podzielają opinię międzynarodowego panelu
naukowców zwołanego przed kilku laty przez ONZ, który
ogłosił, że w przypadku, gdy nie podejmiemy działań,
temperatura może wzrosnąć w tym stuleciu o kolejne 1,8–
4,0°C, a być może nawet o 6,4°C.
• Na forum międzynarodowym przeważył jednak pogląd, że
trzeba podjąć intensywne działania celem ograniczenia skali
wzrostu temperatury w XXI wieku do 2°C, uznawanemu za
punkt graniczny. Uznano, że walkę o realizację tego celu
najprawdopodobniej przegramy, jeśli globalne emisje nie
zostaną ustabilizowane najpóźniej około 2020 r., a następnie
ograniczone do 2050 r. o około połowę do ich poziomu z 1990 r.
• Protokoł
z
Kioto
do
Ramowej
Konwencji
Narodów
Zjednoczonych w sprawie zmian klimatycznych został
uzgodniony w 1997 r.
• Według tego Protokołu obowiązkiem wszystkich krajów wysoko
rozwiniętych jest w latach 1990–2012 ograniczenie emisji
gazów cieplarnianych o średnio 5,2%.
36
Protokół z Kioto - Program
ograniczania
emisji gazów cieplarnianych
(2)
• Grupa 15 krajów będących państwami członkowskimi UE
w
momencie podpisania Protokołu z Kioto poszła dalej i
zobowiązała się do wspólnego ograniczenia emisji dwutlenku
węgla
o 8%
.
• W Protokole przewidziano także elastyczne mechanizmy rynkowe,
takie jak handel emisjami gazów cieplarnianych, aby pomóc
krajom uprzemysłowionym w osiąganiu ich celów dotyczących
ograniczeń jak najmniejszym kosztem, a także aby pobudzić
inwestycje w projekty dotyczące czystej energii w krajach słabo
rozwiniętych oraz w gospodarkach w okresie transformacji.
• Mimo że
Stany Zjednoczone nie ratyfikowały Protokołu
, a
zatem formalnie nie przyczyniają się do realizacji powyższego
celu, kraje UE postanowiły kontynuować stosowanie konkretnych
środków zmierzających do osiągnięcia założeń dotyczących emisji,
które
uwzględniają
poziom
rozwoju
gospodarczego
i
przemysłowego każdego z państw członkowskich. Dotąd zatem
tylko kraje UE jako grupa (tj. w pojedynkę) tak ambitnie
ograniczają emisję szkodliwych gazów
.
• Większość z 10 państw, które przystępowały do UE od roku 2004
(w tym Polska) wynegocjowała swoje indywidualne cele w ramach
Protokołu z Kioto, nie będąc jeszcze krajami członkowskimi UE.
37
Elektrownie węglowe przykładem
szkodliwej dla klimatu emisji
gazów cieplarnianych
38
Handel uprawnieniami do emisji
gazów nową formą wymiany
międzynarodowej (1)
• Podstawą strategii UE na rzecz walki ze zmianami klimatu jest
system handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS), wprowadzony w
styczniu 2005 r.
• Był to pierwszy międzynarodowy system handlu uprawnieniami do
emisji CO
2.
Stał się on głównym „motorem” szybkiej ekspansji
handlu uprawnieniami do emisji na całym świecie. Handel
uprawnieniami do emisji pomaga w zapewnieniu ograniczeń
emisji jak najniższym kosztem.
• EU ETS obejmuje obecnie 11 600 obiektów w sektorze
energetycznym (tj.elektrowni i elektociepłowni) oraz w niektórych
gałęziach przemysłu (cementowy, chemiczny itp.), które są
odpowiedzialne za prawie połowę emisji CO
2
w krajach Unii
Europejskiej.
• Poprzez nałożenie ceny na emisję dwutlenku węgla przez te
obiekty, system EU ETS tworzy stałą zachętę do uczestnictwa
przedsiębiorstw w minimalizacji emisji w jak największym
zakresie.
• W ramach powyższego systemu władze krajowe państw UE
przydzielają każdemu z takich obiektów konkretną liczbę
uprawnień do emisji. Limit na łączną liczbę uprawnień tworzy
ograniczenie niezbędne, aby rynek mógł funkcjonować.
39
Handel uprawnieniami do emisji
gazów nową formą wymiany
międzynarodowej (2)
• Przedsiębiorstwa, które utrzymują emisje poniżej poziomu,
do jakiego są uprawnione, mogą sprzedawać swoje
uprawnienia, których nie potrzebują. Zaś zakłady, które mają
trudności w zmieszczeniu się w swoich uprawnieniach,
muszą albo podjąć kroki zmierzające do redukcji emisji (na
przykład poprzez inwestycje w bardziej wydajne technologie
lub przez stosowanie źródeł energii powodujących mniejszą
emisję dwutlenku węgla), albo nabyć na rynku dodatkowe
uprawnienia, płacąc innej firmie za ograniczenie emisji w ich
imieniu.
• Przedsiębiorstwa objęte systemem EU ETS są także
uprawnione do wykorzystywania uprawnień do emisji gazów
powstałych w ramach projektów dotyczących ograniczenia
takich emisji realizowanych w krajach spoza UE. Działania te
mają miejsce w ramach mechanizmu czystego rozwoju (CDM)
oraz
instrumentu
wspólnych
wdrożeń
(JI)
objętych
Protokołem z Kioto.
• Komisja Europejska zaproponowała rozszerzenie EU ETS od
2011 r. także na lotnictwo (aby uwzględnić szybko rosnące
emisje, których źródłem są samoloty).
40
Dotychczasowe wyniki realizacji
program ograniczania emisji gazów
przez kraje UE
• Grupa 27 krajów UE osiągnęła spory sukces, zrywając związek
między
rozwojem
gospodarczym
a
emisjami
gazów
cieplarnianych. Podczas gdy gospodarka UE wzrosła od roku
bazowego 1990 do 2006 r., ogólny poziom emisji w jej 27
państwach członkowskich spadł o 10,8%.
• W przypadku Piętnastki „starych” państw członkowskich (UE-15),
spadek emisji wyniósł jednak tylko 2,7%. Jest to zachęcający
wynik, ale powinny one podjąć o wiele więcej działań, aby
osiągnąć cel UE-15 dotyczący ograniczenia emisji o 8% do 2012 r.
Najnowsze prognozy dotyczące przyszłych emisji wskazują, że cel
ten zostanie osiągnięty, jeżeli państwa UE rzeczywiście zrealizują
wszystkie zaplanowane działania.
• Na tle skromnych wyników państw Piętnastki rewelacyjnie
wyglądają osiągnięcia nowych państw członkowskich UE
(zwłaszcza Polski) w zakresie ograniczania emisji gazów
cieplarnianych, będące głównie efektem zmian systemowych i
strukturalnych zrealizowanych w ramach transformacji rynkowej.
41
Przykład walki z globalnym
ociepleniem: Szybka kolej zamiast
transportu samochodowego
42
UE liderem negocjacji w sprawie
nowego programu ograniczania
emisji gazów
• Z tego względu, że Protokół z Kioto w wersji z 1997 r. ma obowiązywać
tylko do 2012 r., w ostatnich latach zorganizowano serię konferencji
międzynarodowych w sprawie uchwalenia nowego programu
stopniowego ograniczania wielkości emisji gazów cieplarnianych.
• Podczas konferencji klimatycznej na Bali w grudniu 2007 r. nie udało się
osiągnąć konsensusu dotyczącego nowych zobowiązań zmniejszenia
emisji szkodliwych gazów na okres od 2012 r..
• Uczestnicy konferencji klimatycznej w Poznaniu (1-12.XII. 2008 r.) mieli
za zadanie przedyskutować i uzgodnić zarys nowego Protokołu, który
powinien być uchwalony w 2009 r. podczas planowanej konferencji w
Kopenhadze.
• Mając ambicje odgrywania wiodącej w skali globalnej roli w walce
ze zmianami klimatycznymi, Unia Europejska lansuje koncepcję
zintegrowanej polityka w zakresie energii i zmian klimatycznych.
Uznaje bowiem, że właśnie spalanie paliw kopalnych do celów
energetycznych w największym stopniu przyczynia się do zmiany
klimatu.
• Chociaż jest to stanowisko budzące spore kontrowersje, to
przywódcy UE zatwierdzili taką politykę już w marcu 2007 r.
43
Stanowisko negocjacyjne UE w
sprawie nowego programu redukcji
emisji gazów
• Unia uważa również, że w pierwszej kolejności cała grupa krajów
uprzemysłowionych powinna do 2020 r. wspólnie ograniczyć emisje
gazów cieplarnianych do 30% poniżej poziomu z 1990 r.
• Równocześnie domaga się, żeby takie kraje słabiej rozwinięte jak
Chiny czy Indie także rozpoczęły ograniczanie ich emisji, przyjmując
stosowne zobowiązania.
• Aby podkreślić swoje zaangażowanie oraz dać partnerom przykład do
naśladowania, państwa UE uzgodniły w marcu 2007 r. ograniczenie
do 2020 r. własnej emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 20%,
bez względu na to, czy inne kraje podejmą podobne działania, czy nie
podejmą.
• Przywódcy UE zdecydowali też o zaoszczędzeniu do 2020 roku 20%
zużywanej energii poprzez poprawę efektywności jej wykorzystania.
• UE zobowiązała się również podnieść do 2020 r. do 20% udział
odnawialnych źródeł energii w ogólnym zużyciu energii (co
stanowiłoby prawie trzykrotne zwiększenie obecnego poziomu).
• Stąd też program UE dotyczący walki z globalnym ociepleniem, tj.
pakiet klimatyczno-energetyczny określany jest mianem
„pakietu
3x20”
.
44
Nowy pakiet klimatyczno-
energetyczny UE (1)
• Dalej nowy pakiet zakłada 10-krotne podniesienie do 2020 r.
(przynajmniej do wysokości 10%) udziału paliw ze źródeł
odnawialnych (w tym biopaliw), w ogólnym zużyciu benzyny i oleju
napędowego, przy zachowaniu zasady zrównoważonej produkcji
biopaliw, zarówno miejscowych, jak i wytwarzanych poza granicami
UE. Przewiduje się specjalne zachęty dla producentów biopaliw z
odpadów, resztek lub innych źródeł niezwiązanych z przemysłem
spożywczym,
• Ważnym
kierunkiem
działania
będzie
rozwój
technologii
niskoemisyjnych
lub
nawet
bezemisyjnych,
łącznie
z
przechwytywaniem i przechowywaniem dwutlenku węgla w celu
zapobiegania
uwalnianiu
się
CO
2
do
atmosfery
dzięki
przechwytywaniu go i przechowywaniu w miejscach po wyczerpanych
złożach gazowych lub w kawernach solnych (tak, by mogły znacznie
przyczynić się do ograniczenia emisji do 2020 r.).
• Kraje UE dążyć mają do lepszej integracji unijnych rynków energii,
tj. do bardziej konkurencyjnych rynków elektryczności i gazu
obejmujących całą Europę, jak też do lepszej integracji polityki
energetycznej UE z innymi dziedzinami polityki, nie tylko w zakresie
środowiska naturalnego, ale także badań, rolnictwa oraz handlu.
45
Nowy pakiet klimatyczno-
energetyczny UE (2)
• Krajom UE bardzo zależy na zwiększeniu współpracy
międzynarodowej w walce z globalnym ociepleniem.
Jeżeli
bowiem
uda
się
im
stworzyć
wspólne
ogóloświatowe podejście do kwestii współzależności
energii i zmian klimatycznych oraz mówić w tej kwestii
jednym głosem, będa one faktycznie mogły przewodzić
światowej debacie w tej dziedzinie.
• Komisja Europejska podkreśla, że ponieważ ostrzeżenia
naukowców przed skutkami zmian klimatycznych były
coraz poważniejsze, to UE uznała pilną potrzebę
jednoczesnego działania w wielu dziedzinach w ramach
wspólnej zintegrowanej polityki w zakresie klimatu i
energii dla Europy. Taka polityka zapewni – zdaniem
Komisji - konkurencyjne, zrównoważone i bezpieczne
dostawy energii, które będą zintegrowane z dobrymi
praktykami dotyczącymi środowiska, i które ograniczą
emisje CO
2
i innych gazów cieplarnianych.
46
Nowy pakiet klimatyczno-
energetyczny UE (3)
• Ale
krytycy
stanowiska
Komisji
Europejskiej
twierdzą,
że
proponowany przez UE pakiet energetyczno-klimatyczny jest nie
tylko zbyt ambitny i nierealistyczny, lecz grozi poważnym
osłabieniem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej całego tego
ugrupowania integracyjnego.
• Szczególnie fatalnie realizacja powyższego pakietu może
odbić się na międzynarodowej konkurencyjności oraz na
sytuacji gospodarczo-społecznej Polski
i innych nowych
postsocjalistycznych krajów członkowskich (których energetyka jest
najbardziej uzależniona od wykorzystania węgla).
• Perspektywy wdrożenia unijnego pakietu energetyczno-klimatyczny
zależeć będą jednak poważnie – z jednej strony - od tego, jaki kształt
on ostatecznie przybierze w trakcie dalszych negocjcji w tej sprawie
na forum samej UE, a z drugiej strony - od losów globalnych
negocjacji dotyczących programu ograniczenia emisji gazów i walki z
niekorzystnymi zmianami ziemskiego klimatu.