KONTROWERSJE

WOKÓŁ POLITYKI

PROTEKCJONIZMU

HANDLOWEGO

I WOLNEGO HANDLU

dr Mieczysław SZOSTAK

dr Mieczysław SZOSTAK

Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych

Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych

.

2

Główne zagadnienia

1. Ortodoksyjne stanowisko przeciwników

polityki wolnego handlu światowego.

2. Argumentacja zwolenników

współczesnego protekcjonizmu
handlowego.

3.

Polityczne uwarunkowania sankcji
gospodarczych wykorzystywanych
w stosunkach międzynarodowych.

4. Ograniczenia wolnego handlu

wywołane polityką ekologiczną.

3

1. Ortodoksyjne stanowisko

przeciwników polityki wolnego
handlu światowego

• Przeciwnicy polityki wolnego handlu, czyli – zwolennicy

polityki protekcjonizmu handlowego wychodzą z założenia,

że władze państwowe poszczególnych krajów w prowadzonej

przez siebie polityce gospodarczej nie mogą kierować się

tylko względami racjonalności ekonomicznej, lecz powinny

też brać pod uwagę względy i cele społeczno-polityczne.

• Z powodu niewymierności celów społeczno-politycznych i

ryzyka nacisków na władze państwowe ze strony różnych

grup interesów (poprzez lobbing przedstawicieli określonych

firm, branż itp.) argumentacja przeciwników wolnego handlu

jest jednak często
w praktyce nadużywana ze szkoda dla długofalowych

interesów ekonomicznych danego kraju.

• W literaturze wyodrębnia się zazwyczaj dwie grupy

przesłanek uzasadniających protekcjonizm handlowy, tzn.

argumenty tradycyjne (lub ortodoksyjne, używane od kilku

dziesięcioleci)
i argumenty współczesne (które pojawiły się dopiero w

ostatnich latach w obliczu postępującej globalizacji).

4

1.1. Niesłuszne tradycyjne
argumenty
protekcjonistyczne

1) Wprowadzenie protekcji handlowej ma rzekomo

pozwolić – dzięki ograniczeniu importu - na

zwiększenie w danym kraju zatrudnienia i

produkcji krajowej (ale faktycznie daje to

ograniczone efekty mnożnikowe, bo wzrost cen

hamuje popyt krajowy;
ponadto może spowodować spadek

zagranicznego popytu na wyroby dotąd

eksportowane lub ograniczyć podaż tych

ostatnich).

2) Protekcjonizm w KWR czasami uzasadniany

potrzebą ochrony krajowego rynku pracy przed

konkurencją ze strony firm z KSR o niskich

płacach (wątpliwa argumentacja, gdyż występują

różnice wydajności pracy, lepsza jakość i inne

przewagi komparatywne KWR).

5

Niesłuszne tradycyjne
argumenty
protekcjonistyczne (c.d.)

3)

Praktyka nie potwierdza słuszności poglądów

neomerkantylistycznych, że protekcjonizm

skutecznie służy poprawie bilansu handlowego (bo

nadmierne ograniczanie importu, może

zahamować też eksport - np. w PRL, gdy był kryzys

zadłużenia;
w USA również nieskuteczne próby protekcji, skoro

amerykański deficyt handlowy ciągle rośnie i już

osiągnął w 2006 r. astronomiczną wysokość 717

mld USD, przy eksporcie=1303 mld USD).

4)

Błędna także koncepcja tzw. cła naukowego,

które winno być nakładane na importowane

towary celem zrównania ich cen z droższymi

wyrobami krajowymi (bo podważałoby to

specjalizację międzynarodową wynikającą z różnic

wydajności pracy).

6

1.2. Argumenty tradycyjne o
ograniczonym stopniu słuszności

1)

Nakładanie ceł importowych czasami uzasadniane dążeniem
do poprawy terms of trade, co słuszne jedynie w krajach

dużych, stosujących optymalne stawki celne.
-- Ale poprawa relacji cenowych w handlu zagranicznym

dużego kraju osiągana wtedy kosztem pogorszenia terms of

trade małych krajów (co wywołuje protesty KSR i może

spowodować środki odwetowe ze strony tych ostatnich).
-- Ponadto zakłóca to rynkową specjalizację międzynarodową.

2)

Udzielanie

protekcji handlowej tzw. przemysłowi

raczkującemu

(infant industry), tj. zapewnianie ochrony

powstającym od podstaw w danym kraju nowym gałęziom

wytwórczości przed konkurencją towarów importowanych z

krajów pod tym względem bardziej zaawansowanych i

konkurencyjnych.

7

Protekcjonizm uzasadniany
ochroną
raczkujących gałęzi przemysłu

-- Ryzyko, że straty krótkookresowe z tego tytułu nie zostaną
na dłuższą metę (czyli - nigdy) zrekompensowane korzyściami

makroekonomicznymi, bo objęte protekcją dziedziny będą

ciągle domagać się państwowego wsparcia i ochrony handlowej.
-- Bardzo wątpliwe również, czy urzędnicy potrafią dokonać

lepiej niż rynek wyboru optymalnych kierunków specjalizacji

międzynarodowej (tj. selekcji efektywnych gałęzi).

-- Mimo wskazanych mankamentów polityka ochrony celnej oraz

subwencjonowania raczkujących gałęzi przemysłu w praktyce

była prowadzona już w XIX wieku w Prusach (Niemczech) i USA.
-- W okresie powojennym politykę protekcjonistyczną tego

samego typu realizowały dość szeroko i skutecznie władze

Japonii (np. wobec przemysłu stalowego, maszynowego,

samochodowego i elektronicznego), Korei Płd, Brazylii oraz

pozostałych krajów nowo uprzemysłowionych.

8

Protekcjonizm uzasadniany
ochroną
raczkujących gałęzi przemysłu
(c.d.)

-- Ponadto z gorszym znacznie skutkiem próbowały obejmować

ochroną protekcjonistyczną powstające branże krajowego

przemysłu rządy Indii, Indonezji i innych KSR, a także
byłych krajów socjalistycznych (np. NRD zwłaszcza w przemyśle

samochodowym i komputerowym).

-- W warunkach KSR protekcjonistyczna ochrona handlowa

przemysłu raczkującego o tyle może być zasadna, o ile

prawdopodobne jest, że dany kraj uzyska w przyszłości przewagę

komparatywną w określonej dziedzinie (przykładowo
w przemyśle bawełnianym, jeśli ma dogodne warunki naturalne

do uprawy bawełny i dysponuje tanimi pracownikami; zaś kraj

naftowy - w przemyśle petrochemicznym).
-- Ochraniając własny przemysł przed zagraniczną konkurencją,

lepiej stosować subsydia niż wprowadzać cła czy kwoty

importowe (bo w pierwszym przypadku makroekonomiczne straty

są mniejsze niż w drugim).

9

Protekcjonizm celny podyktowany
względami
budżetowymi i zniekształceniami rynku

3) Część KSR wprowadza lub utrzymuje relatywnie wysokie

stawki ceł importowych lub nakłada cła na eksport,

kierując się argumentem zapewnienia państwu

niezbędnych wpływów budżetowych, co może być w

pewnym sensie usprawiedliwione (z racji dużego udziału

przychodów celnych w budżecie oraz bardzo

nieskutecznego systemu ściągania podatków).

4) W występujących często w handlu światowym warunkach

braku doskonałej konkurencji protekcjonizm bywa
uzasadniany koniecznością

korekty zniekształceń lub

ułomności rynkowych

(market distortions lub failure):

Skoro spontaniczny mechanizm rynkowy nie może

zapewnić optymalnego rozwiązania, to państwo próbuje

zagwarantować optimum zastępcze poprzez usuwanie

istniejących zakłóceń w funkcjonowaniu rynku.

• Podstawowe dwa rodzaje zakłóceń mechanizmu

rynkowego: korzyści zewnętrzne i koszty zewnętrzne.

10

Protekcjonizm jako metoda

korekty
zniekształceń rynku

• Korzyści zewnętrzne powstają wtedy, gdy osoby lub firmy,

które przestały być lub nie są bezpośrednio zaangażowane w

produkcję czy konsumpcję, czerpią jednak z tego tytułu

profity (np. pracownicy zdobywają kwalifikacje zawodowe w

filiach KTN, dzięki czemu zakładają potem własne firmy).

• Koszty zewnętrzne: Kiedy określona produkcja lub

konsumpcja powoduje powstawanie strat (kosztów)

odczuwanych przez osoby czy przedsiębiorstwa nie mające z

tą działalnością nic wspólnego (np. zanieczyszczanie

powietrza przez tranzytowy transport samochodowy, co jest

dokuczliwe dla wszystkich mieszkańców przydrożnych miast

i wsi).

• Starając się w pierwszym przypadku maksymalizować

korzyści zewnętrzne, władze mogą zapewnić KTN protekcję

handlową. Aby natomiast ograniczyć koszty zewnętrzne (tj.

negatywne skutki ekologiczne tranzytowych przejazdów

samochodów), rząd może wprowadzić cło tranzytowe na

przewozy ciężarówkami lub objąć swą protekcją krajowy

transport kolejowy.

11

Protekcjonizm uzasadniany
„wyrównywaniem”
warunków konkurencji lub powodami
społecznymi

5) Kolejnym przejawem „usprawiedliwionego” potekcjonizmu,

który zazwyczaj stosowany bywa w odwecie za dumping, jest

wprowadzanie ceł antydumpingowych (o czym było

wcześniej) .

6) Aby wyrównać warunki konkurencji dla krajowych firm, które

tracą pozycję rynkową wskutek importu subwencjonowanych

produktów zagranicznych, rząd może obłożyć taki import

cłem lub udzielić subsydiów wyrównujących dla własnych

producentów.

7) Uzasadnianie w KWR względami społecznymi konieczności

(co najmniej czasowej) ochrony przed konkurencją

zagraniczną takich pracochłonnych branż jak: przemysł

obuwniczy czy odzieżowy, a także przedsiębiorstw z gałęzi

schyłkowych typu: niekonkurencyjne kopalnie węgla, zakłady

chemiczne czy początkowe fazy produkcji hutniczej (celem

ułatwienia przejścia części załóg na wcześniejsze emerytury,

zmiany zawodu przez młodszych pracowników i wsparcia

restrukturyzacji przemysłu).

12

Protekcjonizm uzasadniany
względami
kulturowymi lub bezpieczeństwa
kraju

8)

Kulturowe cele protekcjonizmu: Przykładowo ochrona

krajowej produkcji rolnej w państwach UE, żeby zachować

kulturę oraz tradycje wiejskie; cła na zagraniczne filmy czy

nagrania muzyczne, żeby wspierać narodowych twórców

kina oraz muzyki rozrywkowej i poważnej.

9)

Wspieranie produkcji krajowej - poprzez eliminowanie lub

ograniczanie konkurencji zagranicznej - w dziedzinach

ważnych dla bezpieczeństwa narodowego, aby uniknąć

ryzyka nagłego odcięcia dostaw w przypadku wybuchu

wojny lub konfliktów międzynarodowych. Chodzi tu nie

tylko o szeroko rozumiany przemysł zbrojeniowy (włącznie z

produkcją środków transportu i szeregu wyrobów

chemicznych), zaopatrzenie w paliwa i żywność oraz

infrastrukturę (energetyczną, transportową i

informatyczno-łącznościową).
Uznając częściowo zasadność tej argumentacji, należy

jednak podkreślić, że nie powinna ona być nadużywana.

Obok produkcji krajowej trzeba korzystać z dostaw z

państw sojuszniczych i dywersyfikować źródła

zaopatrzenia.

13

2.

Argumentacja zwolenników

współczesnego protekcjonizmu
handlowego

• Wspólczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu różnią się

od tradycyjnych tym, że uwzględniają postępującą

globalizację ekonomiczną i wzrost wspólzależnoćci

międzynarodowej.

• Argumentacja ta nawiązuje przede wszystkim do dorobku

alternatywnych teorii handlu zagranicznego i opiera się na

założeniu istnienia niedoskonałej konkurencji na rynkach

międzynarodowych.

• Największy wkład w badania nad nowymi argumentami oraz

uwarunkowaniami współczesnego wnieśli tacy ekonomiści o

renomie światowej jak: J. N. Bhagwati, J. Brender, B.

Spencer
i P. R. Krugman.

• Spośród licznych współczesnych koncepcji protekcjonizmu

na szczególną uwagę zasługują: strategiczna polityka

handlowa i polityka przemysłowa.

14

2.1. Założenia i istota strategicznej
polityki
handlowej

• DEFINICJA strategicznej polityki handlowej: Jest to

koncepcja, która wyjaśnia, w jakich warunkach

określony kraj może - kosztem swego partnera

handlowego - uzyskać korzyści ekonomiczne ze

stosowania subsydiów państwowych.

• GŁÓWNE ZAŁOŻENIA strategicznej polityki handlowej:

a) Firma dziajające na rynku miedzynarodowym dążą do

realizacji zysków monopolistycznych (co umożliwia

niedoskonała konkurencja).
b) Przedsiębiorstwa produkcyjne i eksportowe mogą

ubiegać się o wsparcie finansowe ze strony państwa.
c) Zasadniczą rolę przypisuje się wewnętrznym i

zewnętrznym korzyściom ze skali produkcji.
d) Silna współzależność międzynarodowa występuje nie

tylko w procesach gospodarczych, ale też w dziedzinie

podejmowania decyzji prze firmy działające w różnych

krajach (stąd też elementy teorii gier wykorzystywane

przy wyjaśnianiu powyższej koncepcji).

15

Przykład realizacji strategicznej
polityki
handlowej: Konkurencja Airbusa i
Boeinga

• Przykład szerzej omówionyw podręczniku Budnikowskiego

(zaczerpnięty z książki Krugmana).

• Amerykańska firma Boeing i będąca własnością państw UE

korporacja Airbus tworzą swoisty duopol , bo są dwoma wiodącymi

w skali globalnej producentami oraz eksporterami dużych, bardzo

nowoczesnych (tj. technologicznie najwyżej zaawansowanych)
i niezwykle drogich samolotów pasażerskich.

• Ograniczony popyt rynkowy na takie samoloty oraz ogromne

nakłady ponoszone na etapie prac przygotowawczych to 2

podstawowe bariery utrudniające podejmowanie produkcji nowych

modeli takich supersamolotów i zapewnienie jej opłacalności.

• Od dawna obie firmy korzystają na szeroką skalę z subsydiów

państwowych, co posłużyło Krugmanowi do zbudowania modelu

liczbowego typu macierzowego, który ułatwia wyjaśnienie

mechanizmu strategicznej polityki handlowej (zob.: podręcznik).

• Wspomniany przykład dowodzi, że po uruchomieniu - dzięki

subsydiom - produkcji samolotów przez jedną z firm (Airbus)

możliwe jest zniwelowanie strat społecznych wynikłych z

konieczności wydatkowania środków budżetowych. Mimo to

powszechna „wojna na subsydia” byłaby niekorzystna dla

gospodarki światowej.

16

2.2. Polityka przemysłowa a
protekcjonizm

• Polityka przemysłowa polega na wspieraniu przez

państwo rozwoju wybranych nowoczesnych gałęzi i
branż, które powinny umożliwić danemu krajowi
ekspansję eksportową.

• Środki polityki przemysłowej: subsydiowanie produkcji

(dopłaty), zwolnienia i ugi podatkowe, preferencyjne
kredyty i gwarancje państwowe, wspólfinansowanie
prac badawczo-rozwojowych itp.

• Drugą - obok strategicznej polityki handlowej -

teoretyczną podstawą polityki przemysłowej jest

koncepcja dynamicznych przewag
komparatywnych

, która uzasadnia interwencję rządu

w strukturę produkcji: Dynamiczne podejście przez
państwo do przewag komparatywnych polega na
aktywnym kształtowaniu przez nie struktury przemysłu
(i innych sektorów gospodarki) oraz wywieraniu wpływu
na wybór kierunków specjalizacji międzynarodowej.

17

Spory o praktyczne rezultaty
polityki
przemysłowej

• Prekursorem polityki przemysłowej po II wojnie

światowej Japonia, gdzie Ministerstwo Handlu

Międzynarodowego i Przemysłu (MITI) dokonało

wyboru nowoczesnych branż przemysłowych

(stal, statki, samochody, elektronika użytkowa).

• W latach 1955-1990 Japonia stawała się

faktycznie coraz większym eksporterem

powyższych wyrobów. Ale do dzisiaj trwaja

zażarte spory w literaturze, czy to efekt polityki

przemysłowej, czy też raczej żródłami sukcesu

były: polityka makroekonomiczna, wysoka stopa

oszczędności, umiejętne połączenie transferu

obcych technologii z własna innowacyjnością itp.

18

Spory wokół polityki przemysłowej

(c.d.)

• We Francji. Wielkiej Brytanii i Niemczech, a nawet

w USA polityka przemysłowa nie przyniosła równie

spektakularnych sukcesów.

• Władze amerykańskie wykorzystywały przy tym

w charakterze głównych instrumentów tej polityki

zamówienia wojskowe, ulgi podatkowe oraz

subwencjonowanie badań naukowych.

• Bogatymi doświadczeniami i sporymi osiągnięciami w

zakresie dynamicznego rozwoju przemysłu i ekspansji

eksportu mogą pochwalić się „azjatyckie tygrysy” (I-

szej i II-iej generacji), niektóre nowo uprzemysłowione

kraje Ameryki Łacińskiej, a ostatnio – Chiny. Jednak

nie ustają kontrowersje wokół oceny roli polityki

przemysłowej w procesie rozwoju gospodarczego tych

krajów.

19

3. Polityczne uwarunkowania
sankcji
gospodarczych
wykorzystywanych
w stosunkach
międzynarodowych

• Sankcje ekonomiczne to wprowadzone przez rząd danego

państwa ograniczenia w normalnych stosunkach

handlowych i finansowych z innym krajem (lub krajami)

po to, żeby osiągnąć określone cele polityczne i/lub

ekonomiczne.

• Towarzyszy temu przekonanie, że straty gospodarcze

spowodowane sankcjami skłonią władze dotkniętego nimi

kraju do postępowania zgodnego z intencjami państwa,

które zastosowało sankcje.

• Przypadki międzynarodowych sankcji gospodarczych

praktycznie dość częste w latach 60-tych (26 razy) i w

latach 80-tych (30 przypadków, m. in. przeciw PRL po

ogłoszeniu stanu wojennego).

• Natomiast w latach 90-tych i ostatnio znacznie rzadziej

(np. kraje ONZ wobec Iraku i Serbii, USA przeciwko Haiti,

UE przeciwko Kubie, Rosja wobec Łotwy, Gruzji i Polski).

20

Rodzaje i skutki sankcji
gospodarczych

• Sankcje handlowe: całkowity lub częściowy zakaz eksportu

i importu (embargo handlowe).

• Sankcje finansowe: konfiskata lub zamrożenia środków

finansowych na zagranicznych rachunkach bankowych,

wstrzymanie pomocy finansowej, odmowa nowych kredytów,

brak zgody na restrukturyzację zadłużenia itp.

• Spore zróżnicowanie (i trudności precyzyjnej oceny)

praktycznych skutków sankcji dla rządów i społeczeństw

krajów nimi dotkniętych, zależnie od tego:
-- kto takie sankcje zastosuje (np. USA czy Islandia),
-- przeciwko jakiemu krajowi są one ogłaszane (duży, czy mały

kraj, wysoko czy słabo rozwinięty kraj itp.)

-- jaki jest zakres i czas trwania wprowadzonych sankcji,
-- jaki charakter ma system polityczny w kraju dotkniętym

sankcjami (autorytarny system czy demokratyczny, tj. czy
rządzący mogą być odsunięci od władzy przez

społeczeństwo).

21

4. Ograniczenia wolnego handlu
wywołane
polityką ekologiczną

• Zasoby naturalne (zwłaszcza paliwa, metale i inne surowce

górnicze oraz rolnicze) są od dawna przedmiotem wymiany

międzynarodowej, zaś zapotrzebowanie na zasoby importowane

wyższe ze strony grupy KWR niż KSR.

• Różnego rodzaju zakazy i nakazy oraz inne środki stosowane

dzisiaj powszechnie zwłaszcza w ramach narodowej polityki

ekologicznej KWR dotyczą zarówno produkcji, jak i konsumpcji.

• Przepisy ekologiczne czasami wręcz uniemożliwiają transakcje

eksportu i importu. – Przykłady:

zakaz importu odpadów przemysłowych;

zakaz importu przez kraje UE modyfikowanego genetycznie mięsa wołowego z

USA; spory wokół wprowadzonego w USA zakazu importu konserw z tuńczyków

odławianych niewłaściwymi sieciami przez rybaków z Meksyku i Wenezueli
(zagrożenie dla delfinów)

.

Stąd KSR oskarżają KWR o

„ekoimperializm”, zaś KSR zarzuca się stosowanie

„ekodumpingu.”

• Jednak zazwyczaj narodowa polityka ekologiczna tylko znacznie

utrudnia handel zagraniczny

(np. konieczność dostosowania

samochodów produkowanych w Chinach do rygorystycznych wymogów
ekologicznych KWR)

.

22

Wpływ międzynarodowych
konwencji
ekologicznych na handel
światowy

• Międzynarodowe konwencje ekologiczne, uchwalane zazwyczaj

głownie z inicjatywy KWR, traktowane często przez rządy KSR

jako poważna bariera wymiany handlowej.

• Przykłady wielostronnych porozumień międzypaństwowych

w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego :
1) Protokół z Montrealu (z 1987 r.) o zapobieganiu niszczeniu

poduszki ozonowej,
2) Konwencja Bazylejska (z roku 1989) o ochronie

transgranicznego przemieszczania niebezpiecznych odpadów,
3)

Ramowa Konwencja NZ w sprawie walki z

niekorzystnymi zmianami klimatycznymi

(lub z globalnym ociepleniem):
--- Uchwalona podczas konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r. nt.

„Środowisko i rozwój”, zwanej Pierwszym Szczytem Ziemi.
--- Przyjęcie programu działania pt.: „Agenda 21 - Kierunki

rozwoju gospodarczego na świecie w XXI wieku”; narodziny

koncepcji ekorozwoju i zrównoważonego (trwałego) rozwoju

(sustainable development).

23

Wpływ zmian klimatycznych i

globalnego ocieplenia na

wymianę handlową

24

Zmiany klimatyczne jako
globalne
wyzwanie i zagrożenia

•

Według opinii większości polityków i naukowców,

zmiana klimatu jest jednym z największych zagrożeń

globalnych stojących przed naszą planetą.

• Głoszą oni, że jeżeli temperatura na Ziemi wzrośnie o ponad

2°C w porównaniu do poziomów z okresu przedindustrialnego,

to zmiana klimatu może okazać się nieodwracalna, a jej
długoterminowe

konsekwencje będą katastrofalne

:

• Nisko położone obszary Ziemi, łącznie z dużymi częściami

wielu państw europejskich, mogą zniknąć w wyniku

podnoszenia się poziomu morza.

• W wielu częściach świata może wystąpić niedobór wody

słodkiej.

• Coraz częściej występować będą ekstremalne zjawiska

pogodowe (np. huragany, sztormy, powodzie, susze itp.), które

spowodują ogrmne szkody fizyczne i gospodarcze.

• W efekcie tego może nastąpić glęboka ogólnoświatowa recesja

(depresja) w gospodarce związana z kosztami walki ze

skutkami zmienionego klimatu.

25

Plac Św. Marka w Wenecja zalany wodą:
Czy to efekt
globalnego ocieplenia?

26

Ekologiczny odcisk stopy jako
syntetyczny
miernik ujemnego wpływu
człowieka
na środowisko naturalne

• Próbą całościowego mierzenia negatywnego oddziaływania

człowieka na środowisko naturalne (ze szczególnym

uwzględnieniem kwestii zużywania zasobów naturalnych) jest

koncepcja ekologicznego odcisku stopy ludzkiej

(ecological footprint)

.

• Według opinii wyrażonej przez A. Budnikowskiego (w artykule z

2003 r.), „istotę tej koncepcji stanowi przeliczenie wszystkich

dóbr i usług konsumowanych przez mieszkańca danego kraju

czy regionu na powierzchnię, która jest niezbędna do

pozyskania energii i źródeł surowców koniecznych do ich

wytworzenia oraz składowania wszelkich odpadów związanych z

produkcją i konsumpcją tych dóbr i usług”.

• Pod koniec lat 90-tych przeciętny ekologiczny odcisk stopy 1

mieszkańca Ziemi wynosił 1,5 ha. Ale występowały ogromna

rozpiętość pod tym względem między mieszkańcami KWR i

KSR. Podczas gdy w USA wskaźnik ten równał się 5,1 ha per

capita, a w Niderlandach=3,3 ha, to w Indiach wynosił

zaledwie 0,4 ha.

27

Ekologiczny odcisk stopy
według ujęcia
Global Footprint Network
(GFN)

• W ostatnich latach najbardziej znaną na świecie instytucją, która

zajmuje się obliczniem zarówno globalnego ekologicznego
odcisku stopy ludzkiej, jak też kalkulacją tego wskaźnika dla
mieszkańców poszczególnych krajów i regionów, stała się
organizacja pozarządowa Global Footprint Network (

www.footprintwork.org

).

• Według GFN, ekologiczny odcisk stopy ludzkiej pozwala na

oszacowanie popytu ludzi na zasoby ziemskiej biosfery. Wskaźnik
ten umożliwia mianowicie „zmierzenie, jakiej powierzchni lądowej
i wodnej potrzebuje populacja ludzka, żeby wytworzyć zasoby,
które zużywa, a także, żeby poddać recyklingowi wyworzone przez
siebie odpady przy wykorzystaniu dostępnych technologii”.

• Eksperci GFN podkreślają, że jeśli każdy obecnie żyjący na świecie

człowiek chciałby zapewnić sobie poziom życia przeciętnego
Amerykanina (tj. mieszkańca USA), to wymagałoby to zasobów
biosfery pięciokrotnie większych od znanych nam dzisiaj zasobów
naszej kuli ziemskiej.

28

Schemat ilustrujący koncepcję
ekologicznego odcisku stopy

(według

Global Footprint Network)

29

Zmiany zapotrzebowania ludzkości
na zasoby
ziemskiej biosfery według
szacunków GFN

• W prezentacji przedstawionej podczas Europejskich Dni

Rozwoju (w Lizbonie listopadzie 2007r.) - noszącej dość trudny
do przetłumaczenia na język polski tytuł: „Ecological Footprint
Accounting: Building a Winning Hand” – Prezes GFN P. M.
Wackernagel wskazywał, że

o ile w 1961 r. popyt całej

ludzkości na zasoby naszej wspólnej biosfery równał się
0,5 ogółu dostępnych zasobów, to w obecnej dekadzie
(według danych dla roku 2003) zwiększył się on do 1,3
zdolności biologicznej Ziemi

(Earth’s biological capacity).

• Gdyby dotychczasowe tendencje w zakresie potrzeb ludzkich i

wykorzystania zasobów ziemskich utrzymały się w najbliższej
przyszłości, to

w 2050 r. ludzkość musiałaby mieć do swej

dyspozycje dwie, a nie jedną Ziemię.

30

Potrzeba rezygnacji z nadmiernej
konsumpcji i racjonalniejszego
wykorzystania biosfery

• Skoro pełne zaspokojenie rosnących potrzeb materialnych ludzi

nie będzie z oczywistych względów w praktyce możliwe, to pilnie
należy - zdaniem M. Wackernagela z GFN -

zmienić zarówno

model i paradygmat rozwoju, jak też reguły gry, które

do tej pory obowiązują w światowym życiu

ekonomiczno-społecznym

.

• Trzeba odejść od pogoni za zyskiem i nieracjonalną konsumpcją,

bo przyroda jest potężniejsza niż gospodarka. Ludzkie aspiracje

konsumpcyjne muszą uwzględniać ograniczoną wielkość

dostępnych zasobów biosfery.

• Już obecnie

aktywa ekologiczne

stają się decydującym

czynnikiem, od którego zależy

przewaga konkurencyjna

przedsiębiorstw i krajów

. Aby zapewnić większy dobrobyt

mieszkańcom różnych państw, należy nie tylko

poznać i

ocenić wielkość posiadanych aktywów ekologicznych,

ale też racjonalnie nimi zarządzać, chronić je
i – przede wszystkim – oszczędniej niż dotychczas

zużywać

.

31

Kontrowersyjna koncepcja
klasyfikacji wszystkich krajów
współczesnego świata
na ekologicznych dłużników i
wierzycieli

• Ożywioną debatę i spory odzew wywołała

przedstawiona podczas Europejskich Dni Rozwoju

w Lizbonie przez M. Wackernagela (z Global

Footprint Network) koncepcja podziału wszystkich

krajów współczesnego świata na ekologicznych

dłużników (ecological debtors) i ekologicznych

wierzycieli (ecological creditors).

• Do pierwszej grupy zaliczył on takie kraje wysoko

rozwinięte, w których przypadku ekologiczny

odcisk stopy (ecological footprint) jest większy niż

ich własna zdolność biologiczna (np. Szwajcaria).

• Natomiast drugą grupę tworzą te kraje słabo

rozwinięte, które charakteryzują się ekologicznym

odciskiem stopy mniejszym od zdolności

biologicznej (np. Tanzania lub Maroko).

32

Poglądy przeciwników uzależniania
zmian klimatycznych od działalności
gospodarczej

• Poprzedno wspomniane katastroficzne wizje i twierdzenia

dotyczące negatywnego wpływu działalności biznesowej na

klimat stanowczo odrzucane przez niektórych polityków (np.

przez czeskiego prezydenta prof. V. Klausa) i przez część

naukowców.

• Oskarżają oni zwolenników walki z globalnym ociepleniem o

narzucanie ludziom nowej fałszywej i dogmatycznej ideologii,

która

przypomina

skompromitowaną

marksistowsko-

leninowską ideologię budowy ustroju komunistycznego

(uznawaną

za

„jedynie

słuszną”

w

byłych

krajach

socjalistycznych).

• Warto przytoczyć w tym kontekście zwłaszcza

poglądy V. Klausa

(cytaty z książki

„Błękitna planeta w zielonych okowach: Co

jest zagrożone: klimat czy wolność?”)

:

• „Najważniejszym zadaniem ludzkości jest oddzielenie rzeczywistości

od fantazji i prawdy od propagandy. Kwestia globalnego ocieplenia

stała sie symbolem tego procesu. Ustalona bowiem została jedna,

politycznie poprawna prawda i kwestionować ją nie jest łatwo.”

33

Krytyka „environmentalizmu” przez
Klausa

• Poglądy V. Klausa (c. d. cytatów): „Przyszłe generacje zapewne

ze szczyptą rozbawienia dziwić się będą, że na początku XXI

wieku rozwinięty swiat wpadł w panikę z powodu wzrostu

średniej temperatury o kilka dziesiątych stopnia i zastanawał

sie, czy nie powrócic do czasów przedindustrialnych.

• Kwestia globalnego ocieplenia coraz bardziej staje się polem

zasadniczego

starcia

ideowego

i

politycznego

naszej

współczesności...Environmentalizm

stał

sie

dominującą

alternatywą dla ideologii...ukierunkowanych na prawa i

wolności ludzkie. Jest on poglądem światowym, który w sposób

radykalny ... chce zmienić człowieka, jego zachowania,

organizację społeczeństwa, system wartości.

•

Podejście environmentalistów do przyrody jest

podobne

do podejścia

marksistów

do praw

ekonomicznych

dlatego, że podobnie jak oni starają się

naturalny rozwój świata zastąpić ...globalnym planowaniem

światowego rozwoju. A to nie jest możliwe....

• Dlatego obecna debata o globalnym ociepleniu jest więc w swej

istocie

debatą o wolności.

”

34

Krytyka stanowiska
„environmentalizmu”
przez Zb. Jaworskiego a dane
empiryczne ilustrujące skalę
globalnego ocieplenia

•

Polemizując z „fałszywymi prorokami” globalnego

ocieplenia, jeden z polskich naukówców prof. Zb.

Jaworowski twierdzi:

• „Pogląd, ze człowiek może wpływać na klimat globalny jest

przejawem pychy. Naszym klimatem rządzi Słońce i naturalne

procesy zachodzące na Ziemi... Najnowsze prognozy oparte na

przewidywanej aktywności Słońca wskazują na czekającą nas

kolejną miniepokę lodowcową około roku 2020. Natomiast

wielka epoka lodowcowa ... może nastąpić za 50 albo 500 lat”.

•

Znawcy klimatu uważają, że średnia temperatura na

Ziemi była stabilna przez 10 000 lat, aż do czasu

rewolucji przemysłowej. Natomiast od 1850 r., kiedy

to rozpoczęto regularne i dokładne pomiary,

przeciętna dla całej kuli ziemskiej temperatura

wzrosła zaledwie o 0,76°C.

35

Protokół z Kioto - Program
ograniczania
emisji gazów cieplarnianych
(1)

• Nie wszyscy podzielają opinię międzynarodowego panelu

naukowców zwołanego przed kilku laty przez ONZ, który
ogłosił, że w przypadku, gdy nie podejmiemy działań,
temperatura może wzrosnąć w tym stuleciu o kolejne 1,8–
4,0°C, a być może nawet o 6,4°C.

• Na forum międzynarodowym przeważył jednak pogląd, że

trzeba podjąć intensywne działania celem ograniczenia skali
wzrostu temperatury w XXI wieku do 2°C, uznawanemu za
punkt graniczny. Uznano, że walkę o realizację tego celu
najprawdopodobniej przegramy, jeśli globalne emisje nie
zostaną ustabilizowane najpóźniej około 2020 r., a następnie
ograniczone do 2050 r. o około połowę do ich poziomu z 1990 r.

• Protokoł

z

Kioto

do

Ramowej

Konwencji

Narodów

Zjednoczonych w sprawie zmian klimatycznych został
uzgodniony w 1997 r.

• Według tego Protokołu obowiązkiem wszystkich krajów wysoko

rozwiniętych jest w latach 1990–2012 ograniczenie emisji
gazów cieplarnianych o średnio 5,2%.

36

Protokół z Kioto - Program
ograniczania
emisji gazów cieplarnianych
(2)

• Grupa 15 krajów będących państwami członkowskimi UE

w

momencie podpisania Protokołu z Kioto poszła dalej i

zobowiązała się do wspólnego ograniczenia emisji dwutlenku
węgla

o 8%

.

• W Protokole przewidziano także elastyczne mechanizmy rynkowe,

takie jak handel emisjami gazów cieplarnianych, aby pomóc

krajom uprzemysłowionym w osiąganiu ich celów dotyczących

ograniczeń jak najmniejszym kosztem, a także aby pobudzić

inwestycje w projekty dotyczące czystej energii w krajach słabo

rozwiniętych oraz w gospodarkach w okresie transformacji.

• Mimo że

Stany Zjednoczone nie ratyfikowały Protokołu

, a

zatem formalnie nie przyczyniają się do realizacji powyższego

celu, kraje UE postanowiły kontynuować stosowanie konkretnych

środków zmierzających do osiągnięcia założeń dotyczących emisji,

które

uwzględniają

poziom

rozwoju

gospodarczego

i

przemysłowego każdego z państw członkowskich. Dotąd zatem

tylko kraje UE jako grupa (tj. w pojedynkę) tak ambitnie

ograniczają emisję szkodliwych gazów

.

• Większość z 10 państw, które przystępowały do UE od roku 2004

(w tym Polska) wynegocjowała swoje indywidualne cele w ramach

Protokołu z Kioto, nie będąc jeszcze krajami członkowskimi UE.

37

Elektrownie węglowe przykładem
szkodliwej dla klimatu emisji
gazów cieplarnianych

38

Handel uprawnieniami do emisji
gazów nową formą wymiany
międzynarodowej (1)

• Podstawą strategii UE na rzecz walki ze zmianami klimatu jest

system handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS), wprowadzony w

styczniu 2005 r.

• Był to pierwszy międzynarodowy system handlu uprawnieniami do

emisji CO

2.

Stał się on głównym „motorem” szybkiej ekspansji

handlu uprawnieniami do emisji na całym świecie. Handel

uprawnieniami do emisji pomaga w zapewnieniu ograniczeń

emisji jak najniższym kosztem.

• EU ETS obejmuje obecnie 11 600 obiektów w sektorze

energetycznym (tj.elektrowni i elektociepłowni) oraz w niektórych

gałęziach przemysłu (cementowy, chemiczny itp.), które są

odpowiedzialne za prawie połowę emisji CO

2

w krajach Unii

Europejskiej.

• Poprzez nałożenie ceny na emisję dwutlenku węgla przez te

obiekty, system EU ETS tworzy stałą zachętę do uczestnictwa

przedsiębiorstw w minimalizacji emisji w jak największym

zakresie.

• W ramach powyższego systemu władze krajowe państw UE

przydzielają każdemu z takich obiektów konkretną liczbę

uprawnień do emisji. Limit na łączną liczbę uprawnień tworzy

ograniczenie niezbędne, aby rynek mógł funkcjonować.

39

Handel uprawnieniami do emisji
gazów nową formą wymiany
międzynarodowej (2)

• Przedsiębiorstwa, które utrzymują emisje poniżej poziomu,

do jakiego są uprawnione, mogą sprzedawać swoje

uprawnienia, których nie potrzebują. Zaś zakłady, które mają

trudności w zmieszczeniu się w swoich uprawnieniach,

muszą albo podjąć kroki zmierzające do redukcji emisji (na

przykład poprzez inwestycje w bardziej wydajne technologie

lub przez stosowanie źródeł energii powodujących mniejszą

emisję dwutlenku węgla), albo nabyć na rynku dodatkowe

uprawnienia, płacąc innej firmie za ograniczenie emisji w ich

imieniu.

• Przedsiębiorstwa objęte systemem EU ETS są także

uprawnione do wykorzystywania uprawnień do emisji gazów

powstałych w ramach projektów dotyczących ograniczenia

takich emisji realizowanych w krajach spoza UE. Działania te

mają miejsce w ramach mechanizmu czystego rozwoju (CDM)

oraz

instrumentu

wspólnych

wdrożeń

(JI)

objętych

Protokołem z Kioto.

• Komisja Europejska zaproponowała rozszerzenie EU ETS od

2011 r. także na lotnictwo (aby uwzględnić szybko rosnące

emisje, których źródłem są samoloty).

40

Dotychczasowe wyniki realizacji
program ograniczania emisji gazów
przez kraje UE

• Grupa 27 krajów UE osiągnęła spory sukces, zrywając związek

między

rozwojem

gospodarczym

a

emisjami

gazów

cieplarnianych. Podczas gdy gospodarka UE wzrosła od roku

bazowego 1990 do 2006 r., ogólny poziom emisji w jej 27

państwach członkowskich spadł o 10,8%.

• W przypadku Piętnastki „starych” państw członkowskich (UE-15),

spadek emisji wyniósł jednak tylko 2,7%. Jest to zachęcający

wynik, ale powinny one podjąć o wiele więcej działań, aby

osiągnąć cel UE-15 dotyczący ograniczenia emisji o 8% do 2012 r.

Najnowsze prognozy dotyczące przyszłych emisji wskazują, że cel

ten zostanie osiągnięty, jeżeli państwa UE rzeczywiście zrealizują

wszystkie zaplanowane działania.

• Na tle skromnych wyników państw Piętnastki rewelacyjnie

wyglądają osiągnięcia nowych państw członkowskich UE

(zwłaszcza Polski) w zakresie ograniczania emisji gazów

cieplarnianych, będące głównie efektem zmian systemowych i

strukturalnych zrealizowanych w ramach transformacji rynkowej.

41

Przykład walki z globalnym
ociepleniem: Szybka kolej zamiast
transportu samochodowego

42

UE liderem negocjacji w sprawie
nowego programu ograniczania
emisji gazów

• Z tego względu, że Protokół z Kioto w wersji z 1997 r. ma obowiązywać

tylko do 2012 r., w ostatnich latach zorganizowano serię konferencji

międzynarodowych w sprawie uchwalenia nowego programu

stopniowego ograniczania wielkości emisji gazów cieplarnianych.

• Podczas konferencji klimatycznej na Bali w grudniu 2007 r. nie udało się

osiągnąć konsensusu dotyczącego nowych zobowiązań zmniejszenia

emisji szkodliwych gazów na okres od 2012 r..

• Uczestnicy konferencji klimatycznej w Poznaniu (1-12.XII. 2008 r.) mieli

za zadanie przedyskutować i uzgodnić zarys nowego Protokołu, który

powinien być uchwalony w 2009 r. podczas planowanej konferencji w
Kopenhadze.

• Mając ambicje odgrywania wiodącej w skali globalnej roli w walce

ze zmianami klimatycznymi, Unia Europejska lansuje koncepcję

zintegrowanej polityka w zakresie energii i zmian klimatycznych.

Uznaje bowiem, że właśnie spalanie paliw kopalnych do celów

energetycznych w największym stopniu przyczynia się do zmiany

klimatu.

• Chociaż jest to stanowisko budzące spore kontrowersje, to

przywódcy UE zatwierdzili taką politykę już w marcu 2007 r.

43

Stanowisko negocjacyjne UE w
sprawie nowego programu redukcji
emisji gazów

• Unia uważa również, że w pierwszej kolejności cała grupa krajów

uprzemysłowionych powinna do 2020 r. wspólnie ograniczyć emisje

gazów cieplarnianych do 30% poniżej poziomu z 1990 r.

• Równocześnie domaga się, żeby takie kraje słabiej rozwinięte jak

Chiny czy Indie także rozpoczęły ograniczanie ich emisji, przyjmując

stosowne zobowiązania.

• Aby podkreślić swoje zaangażowanie oraz dać partnerom przykład do

naśladowania, państwa UE uzgodniły w marcu 2007 r. ograniczenie

do 2020 r. własnej emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 20%,

bez względu na to, czy inne kraje podejmą podobne działania, czy nie

podejmą.

• Przywódcy UE zdecydowali też o zaoszczędzeniu do 2020 roku 20%

zużywanej energii poprzez poprawę efektywności jej wykorzystania.

• UE zobowiązała się również podnieść do 2020 r. do 20% udział

odnawialnych źródeł energii w ogólnym zużyciu energii (co

stanowiłoby prawie trzykrotne zwiększenie obecnego poziomu).

• Stąd też program UE dotyczący walki z globalnym ociepleniem, tj.

pakiet klimatyczno-energetyczny określany jest mianem

„pakietu

3x20”

.

44

Nowy pakiet klimatyczno-
energetyczny UE (1)

• Dalej nowy pakiet zakłada 10-krotne podniesienie do 2020 r.

(przynajmniej do wysokości 10%) udziału paliw ze źródeł

odnawialnych (w tym biopaliw), w ogólnym zużyciu benzyny i oleju

napędowego, przy zachowaniu zasady zrównoważonej produkcji

biopaliw, zarówno miejscowych, jak i wytwarzanych poza granicami

UE. Przewiduje się specjalne zachęty dla producentów biopaliw z

odpadów, resztek lub innych źródeł niezwiązanych z przemysłem

spożywczym,

• Ważnym

kierunkiem

działania

będzie

rozwój

technologii

niskoemisyjnych

lub

nawet

bezemisyjnych,

łącznie

z

przechwytywaniem i przechowywaniem dwutlenku węgla w celu

zapobiegania

uwalnianiu

się

CO

2

do

atmosfery

dzięki

przechwytywaniu go i przechowywaniu w miejscach po wyczerpanych

złożach gazowych lub w kawernach solnych (tak, by mogły znacznie

przyczynić się do ograniczenia emisji do 2020 r.).

• Kraje UE dążyć mają do lepszej integracji unijnych rynków energii,

tj. do bardziej konkurencyjnych rynków elektryczności i gazu

obejmujących całą Europę, jak też do lepszej integracji polityki

energetycznej UE z innymi dziedzinami polityki, nie tylko w zakresie

środowiska naturalnego, ale także badań, rolnictwa oraz handlu.

45

Nowy pakiet klimatyczno-
energetyczny UE (2)

• Krajom UE bardzo zależy na zwiększeniu współpracy

międzynarodowej w walce z globalnym ociepleniem.

Jeżeli

bowiem

uda

się

im

stworzyć

wspólne

ogóloświatowe podejście do kwestii współzależności

energii i zmian klimatycznych oraz mówić w tej kwestii

jednym głosem, będa one faktycznie mogły przewodzić

światowej debacie w tej dziedzinie.

• Komisja Europejska podkreśla, że ponieważ ostrzeżenia

naukowców przed skutkami zmian klimatycznych były

coraz poważniejsze, to UE uznała pilną potrzebę

jednoczesnego działania w wielu dziedzinach w ramach

wspólnej zintegrowanej polityki w zakresie klimatu i

energii dla Europy. Taka polityka zapewni – zdaniem

Komisji - konkurencyjne, zrównoważone i bezpieczne

dostawy energii, które będą zintegrowane z dobrymi

praktykami dotyczącymi środowiska, i które ograniczą

emisje CO

2

i innych gazów cieplarnianych.

46

Nowy pakiet klimatyczno-
energetyczny UE (3)

• Ale

krytycy

stanowiska

Komisji

Europejskiej

twierdzą,

że

proponowany przez UE pakiet energetyczno-klimatyczny jest nie

tylko zbyt ambitny i nierealistyczny, lecz grozi poważnym

osłabieniem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej całego tego

ugrupowania integracyjnego.

• Szczególnie fatalnie realizacja powyższego pakietu może

odbić się na międzynarodowej konkurencyjności oraz na

sytuacji gospodarczo-społecznej Polski

i innych nowych

postsocjalistycznych krajów członkowskich (których energetyka jest

najbardziej uzależniona od wykorzystania węgla).

• Perspektywy wdrożenia unijnego pakietu energetyczno-klimatyczny

zależeć będą jednak poważnie – z jednej strony - od tego, jaki kształt

on ostatecznie przybierze w trakcie dalszych negocjcji w tej sprawie

na forum samej UE, a z drugiej strony - od losów globalnych

negocjacji dotyczących programu ograniczenia emisji gazów i walki z

niekorzystnymi zmianami ziemskiego klimatu.