Kryzysy psychologiczne

III rok

Definicje kryzysu psychologicznego -
emocjonalnego

Znaczenie potoczne



niebezpiecznie rozwijająca się sytuacja



zamiennie - stres, konflikt, trudna sytuacja, reakcja na
utratę



wymaga natychmiastowej pomocy i interwencji

Wg definicji słownikowych



punkt zwrotny na lepsze lub gorsze



znaczące wydarzenia, zmiana w życiu człowieka



chwila decydująca o kontynuowaniu, przerwaniu lub
modyfikacji działania



stan cierpienia (emocje lęku, zagrożenia, bezradności)

cd. definicje

Rozumienie psychologiczne



zdarzenie emocjonalnie znaczące



inne od codziennych sytuacji



wymusza zmianę



ma pozytywne i negatywne zabarwienie emocjonalne (Callins, Collins,

2005)

Wg G. Caplana (1963) – osoba napotyka na przeszkody, których nie jest w

stanie pokonać, znanymi sobie sposobami. Konsekwencją jest utrata

równowagi i dezorganizacja, które wymuszają zmianę.

Wg Allporta – Człowiek znajdujący się w kryzysie nie potrafi posłużyć się

dotychczasowymi, nawykowymi sposobami przystosowania, gdyż te są

nieskuteczne.

cd. definicji

W psychologii klinicznej

- reakcja kryzysowa w której silne

obciążenie psychiczne

(najczęściej na skutek nagłych wydarzeń

lub kumulacji stresu)

jest czynnikiem ryzyka załamania się

mechanizmów regulacji

(Lindemann 1944, Caplan, 1964)

We wszystkich ujęciach podkreśla się, że stan psychiki i

sytuacji ma charakter:



przełomowy



zwrotny



rozstrzygający o



stanie zdrowia



jakości relacji z otoczeniem



kierunku dalszego rozwoju



sposobie rozwiązania sytuacji

Objawy kryzysu

Emocjonalne – lęk, obawy, poczucie straty, pustki, winy,

krzywdy, wstydu i skrępowania, złość. Lęk - typowy dla danej

osoby lub sytuacji kryzysowej

Biofizjologiczne – zaburzenie procesów fizjologicznych, liczne

dolegliwości somatyczne i i objawy fizjologiczne

Poznawcze – upośledzenie i załamanie zdolności rozwiązywania

problemów, podejmowania decyzji w następstwie:



zniekształcenia percepcji swojej sytuacji



utraty zdolności dostrzegania związków między

wydarzeniami,



koncentracji na szoku i wydarzeniach krytycznych



utraty i rozbicia poczucia tożsamości

cd. objawy

Behawioralne – zmiana zachowania jest efektem lęku, niepokoju, złości i gniewu,

niezdolności do dalszego działania.

Cechy zachowań:



niezdolność do pełnienia ról



trudność w opanowaniu emocji i kontroli swojego życia



postawa ambiwalentna w relacjach (odsuwanie /poszukiwanie obecności

innych, wzrost zależności od otoczenia)



działania impulsywne i nieprzemyślane, destrukcyjne



zachowania niespójne z przeżywanymi emocjami



zachowania nietypowe dla danej osoby



niezdolność do skutecznego korzystania z pomocy

Kryteria obiektywne rozpoznawania kryzysu

Zachowanie osoby (kryzysowe upierzenie)

(Hassell,1987; Bloom,

1987)



odróżnia ją od zachowania innych osób



inne od jej dotychczasowego sposobu funkcjonowania

(tymczasowość, przejściowy charakter)



obecność wydarzenia krytycznego, które wywołało kryzys



nagłe i niespodziewane zaburzenie równowagi psychobiologicznej



załamanie się dotychczasowych wzorów zachowania



poczucie dyskomfortu psychicznego



samoograniczający przebieg stanu nierównowagi – do kilku tygodni

Kryteria obiektywne pozwalające diagnozować
stan kryzysu

(wg Hoff, 1995; Parry,1990)



obecność ostrego wydarzenia krytycznego



odczuwanie wydarzenia jako nieoczekiwanego



spostrzeganie sytuacji jako utraty, zagrożenia, wyzwania



doświadczanie emocji negatywnych



poczucie niepewności co do przyszłości



poczucie utraty kontroli



podwyższone napięcie



dezorganizacja działania



załamanie dotychczasowych wzorów zachowania



utrzymujący się stan napięcia (2 – 6 tyg., lub dłużej)



konieczność zmiany sposobu funkcjonowania, zachowania

Rodzaje kryzysów ze względu na kryteria
formalne i treściowe

(Hoff, 1995; Płużek, 1991; Gilliland,

2004)

Ze względu na treść

a) sytuacyjne – traumatyczne

b) przemiany – rozwojowe, normatywne

c) egzystencjalne

d) związane z osiąganiem wyższego poziomu dojrzałości

Ze względu na kryteria formalne



ostre



chroniczne

ad a) Kryzysy sytuacyjne

Kryzysy sytuacyjne - losowe, traumatyczne

(Lindemann, Caplan, Klinger i

inni)



spowodowane nagłymi i nieoczekiwanymi wydarzeniami



reakcja kryzysowa nie jest patologiczna, ale sytuacja łączy się

z dużym prawdopodobieństwem wystąpienia zachowań

patologicznych



analiza sytuacji kryzysowej dotyczy jej dynamiki i cech, które

mogą być przedmiotem interwencji kryzysowej



zagrażają poczuciu tożsamości, bezpieczeństwa, zdrowiu i

życiu

Kryzysy sytuacyjne -dynamika

(Caplan, 1963)

Faza szoku - podstawowy mechanizmem zaprzeczania sytuacji

Faza reakcji emocjonalnej – konfrontacja z rzeczywistością,

mechanizmy: zaprzeczanie, wyparcie, racjonalizacja



wsparcie słabe

- ryzyko fiksacji, przejścia w stan chroniczny



wsparcie adekwatne

– obniżenie poziomu emocji, analiza .

przyczyny i konsekwencji kryzysu

Faza pracy nad kryzysem – wzrost mobilizacji zasobów wew. i

zew., zainteresowanie przyszłością, naprzemienność różnych

reakcji emocjonalnych

Faza nowej orientacji - odbudowa poczucia własnej wartości,

wzbogacenie o nowe doświadczenie życiowe, nawiązanie nowych

relacji społecznych

(potraumatyczny wzrost - PTG).

Skutki przejścia przez zdarzenia krytyczne (

wg

Powella, 1983)

Pozytywne



nowe nastawienie do życia np. bardziej refleksyjne



zwiększona odporność psychiczna



zdobycie nowych kompetencji



zmiana w relacjach z ludźmi .

Negatywne



patologiczna reakcja agresywna



zaburzenia nerwicowe lub depresyjne



utrata satysfakcji życiowej



PTSD

Rola wsparcia społecznego (emocjonalne, poznawcze, materialne w

przebiegu i rozumieniu kryzysu

Ad b. Kryzysy przemiany (rozwojowe)

(Erikson 1983,

Jung, Levenson).

Wg Caplana (1983) - przeszkody w realizacji ważnych celów życiowych –

niezdolność ich pokonania - utrata równowagi i dezorganizacja – konieczność

zmiany



są nieodłączną częścią życia



dotyczą wszystkich



są spodziewane i oczekiwane



łączą się ze zmianą, podejmowaniem nowych ról i zadań



towarzyszy im napięcie emocjonalne (opuszczenie domu,
zawarcie małżeństwa, podjęcie pracy)



zwykle nie rozpoczynają się nagle - rozwijają się w ciągu
kilku dni lub tygodni

Kryzys przemiany - dynamika

(wg Caplana)

Faza pierwsza

– w konfrontacji z wydarzeniem zdolności osobiste i

umiejętności, źródła wsparcia są niewystarczające

Faza druga

– osoba uznaje, że nie jest w stanie przezwyciężyć trudności,

przeżywa siebie jako pokonaną,

Faza trzecia

– napięcie mobilizuje zasoby do:



przezwyciężenia kryzysu, odzyskania poczucia równowagi



zaprzeczania trudnościom, ryzyko przejścia kryzysu w stan chroniczny

Faza czwarta

– (wysiłek osoby nie doprowadza ani do przezwyciężenia

kryzysu, ani do zaprzeczenia) zniekształcone spostrzeganie
rzeczywistości, wycofanie kontaktów społecznych, dezorganizacja i
chaos wewnętrzny

Przykładowy kryzys rozwojowy

Stadia kryzysu wg E. Eriksona



Ufność – nieufność

nadzieja



Autonomia – wstyd niepewność,

zwątpienie siła woli



Inicjatywa – poczucie winy

osiąganie wartościowych celów



Pracowitość – poczucie niższości

współzawodnictwo



Kryzys

tożsamości poczucie tożsamości, zdolność

podejmowania zadań



Intymność – izolacja

miłość



Twórczość stagnacja

troska o innych



Integralność – rozpacz

mądrość

Ad.c) Kryzysy chroniczne

(Wheaton 1996)

Kryzysy w przebiegu stresu chronicznego

:



nie nastąpiło do rozwiązanie kryzysu



osoba wycofała się z rozwiązania



zastosowała patologiczne rozwiązanie.

Chroniczne – stresory:



powtarzające się cyklicznie



ciągłe, działające permanentnie



wydarzeniami o właściwościach sekwencyjnych



codzienne utrapienia



frustrujące interakcje, wymagania



niepokój, brak oczekiwanych efektów

Rodzaje kryzysów chronicznych

(Hoff, 1995, Kubacka-

Jasiecka, 2010)

Kryzysy złożonych wydarzeń ciągłych



kumulacja stresu chronicznego



wyczerpanie się zasobów zmagania się



znaczenie stresu zostaje odniesione do Ja i zagraża tożsamości

oraz poczuciu sensu życia

Kryzysy złożonych mikrourazów

-

powtarzające się

mikrowydarzenia krytyczne (przemoc)

Kryzysy posttraumatyczne

- trauma, stres pourazowy:



wciąż aktualna



nieprzepracowana



nie podlega kontroli

Rozumienie traumy

Szerokie rozumienie traumy

Ujęcie psychologiczne



wszelkie urazy (kryzysy, konflikty, stresy, frustracje, przewlekłe, choroby
zagrażające życiu, stygmatyzujące, zakaźne) przyczyniające się do
zaburzeń w funkcjonowaniu emocjonalnym, poznawczym, relacyjnym
osoby na różnych etapach życia



rozumienie zbliżone do rozumienia stresu - niespełniające kryteriów
wąskiego rozumienia traumy



trauma „powikłana” – niejednoznaczna ocena moralna sytuacji urazowej



syndrom „ocalałego” i syndrom „ofiary”

Ujęcie potoczne



charakter indywidualny,



uwarunkowany społecznie i kulturowo

Zaburzenia związane z doświadczeniem traumy
Przyczynowość? Współwystępowanie?

-

Ostra reakcja na stres (F43.0)

-

Zaburzenie stresowe pourazowe (F43.1)

-

Zaburzenia adaptacyjne (F43.2)

-

Zaburzenia lękowe (np. fobie, zab. lękowe z napadami paniki, zab.
lękowe uogólnione)

-

Zaburzenia nastroju (epizod depresyjny, dystymia, zab. depresyjne
nawracające)

-

Zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane

-

Zaburzenia dysocjacyjne (np. amnezja dysocjacyjna, fuga
dysocjacyjna, dysocjacyjne zaburzenia ruchu i czucia)

-

Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (np. zab.
somatyzacyjne, hipochondryczne)

Zaburzenia związane z doświadczeniem traumy
Przyczynowość? Współwystępowanie?



Inne zaburzenia nerwicowe (F48) (np. neurastenia, zespół depersonalizacji-
derealizacji)



Nieorganiczne zaburzenia snu (np. bezsenność)



Dysfunkcje seksualne (np. awersja seksualna, brak reakcji genitalnej,
pochwica, dyspareunia, nadmierny popęd seksualny)



Zaburzenia osobowości (np. osobowość lękliwa, typu borderline, trwała
zmiana osobowości po katastrofach)



Zaburzenia pozorowane (F68.1) – zamierzone wytwarzanie lub naśladowanie
objawów fizycznych lub psychicznych



Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się w dzieciństwie (np. tiki,
zab. funkcjonowania społecznego)

Problemy z diagnozą traumy



Subiektywny vs. obiektywny charakter traumy



Nieostre kryteria rozumienia traumy



Traumy oceniane retrospektywnie (z okresu dzieciństwa i adolescencji)



Nakładanie się traumy na istniejące uprzednio zaburzenia



Możliwość „zasugerowania” traumy (np. terapia, media, czynniki

kulturowe)



Wolicjonalne vs. niewolicjonalne doświadczanie sytuacji traumatycznych

(np. potrzeba wrażeń traumatycznych i zachowania wysoce ryzykowne –

niekontrolowane narażenie na traumę)



System wartości a nadawanie vs. nienadawanie sytuacji znaczenia

traumy (PTSD, PTG) – perspektywa aktualna i retros

Trauma wg kryteriów diagnostycznych dla PTSD
w DSM 5



Przesunięcie kategorii PTSD z grupy zaburzeń lękowych do grupy zaburzeń
związanych z urazem lub stresorem



Definicja traumy: Narażenie na śmierć lub zagrożenie śmiercią, poważne
zranienie lub przemoc seksualną, w następujących okolicznościach
(kryteria obiektywne):



Bezpośrednie doświadczenie wydarzenia urazowego



Bycie świadkiem wydarzenia urazowego



Otrzymanie wiadomości o wydarzeniu urazowym (nagłym, niekontrolowanym),
dotyczące bliskiego członka rodziny lub przyjaciela

(kontrowersyjne)



Wielokrotne doświadczanie wydarzeń (szczegółów) traumatycznych (np. służby
mundurowe) – nie dotyczy biernych obserwatorów przekazu medialnego



Wykreślenie kryterium subiektywnej reakcji emocjonalnej (strach,
bezradność, przerażenie) na wydarzenie urazowe (

skutk

i

)

Czynniki wpływające na subiektywną ocenę wydarzenia jako
traumy

Kulturowe (sposób wychowania, kwestia różnicowania mobbingu od wymagań i

dyscyplinowania, np. zachowania osób podwładnych, które wymuszają określony sposób
zachowania poprzez szantaż u przełożonych)

Model funkcjonowania rodziny (akceptowane wzorce zachowań rodzicielskich)

Społeczna percepcja sytuacji trudnych (zróżnicowana ze względu na płeć, status

materialny, poziom wykształcenia, przekaz medialny – represje polityczne, ofiary
przemocy seksualnej)

Indywidualna percepcja sytuacji trudnych (osobowość, cechy predysponujące i

chroniące przed oceną wydarzenia jako traumy; stan zdrowia psychicznego i
somatycznego, kontekst sytuacyjny i społeczny)

Aspekty prawne (penalizacja, uruchamianie motywacji roszczeniowej, nadawanie znaczenia

traum w sytuacjach dawniej traktowanych jako obojętne lub związane z
dyscyplinowaniem)

Kryzysy potraumatyczne, cd

Stany potraumatyczne charakteryzuje (Lis-Turlejska 1998;

Figley 2001):



cierpienie emocjonalne i trudności adaptacyjne jako

skutek doznanej krzywdy



dysfunkcjonalny charakter wysiłków adaptacyjno-

obronnych wobec traumy i jej skutków wtórnie

nasilających poziom nieprzystosowania



zaburzenie, dezintegracja koncepcji własnej osoby,

dotychczasowej tożsamości oraz koncepcji świata

otaczającego, bezpiecznego, opartego na poczuciu

bliskości i zaufaniu do ludzi.

cd.

Chroniczny stres pourazowy:



Utrudnia (uniemożliwia) skuteczną obronę przed
skutkami traumy



sprzyja powstawaniu nowych problemów (konfliktów)



utrudnia zmaganie się z bieżącymi wydarzeniami
krytycznymi



modyfikuje (pogłębia) przebieg i rozwijające się kryzysy



utrudnia (uniemożliwia) rozwiązanie kolejnych kryzysów

Przejawy kryzysu chronicznego



brak umiejętności radzenia sobie, bierność,
bezradność



brak motywacji do zmiany – mimo pozornej
współpracy



skłonność do wycofywania się



rezygnacja z odpowiedzialności



pogorszenie relacji społecznych



użalanie się nad sobą



oskarżanie innych, nastrój jest obniżony



skargi na dolegliwości somatyczne.

Potencjalne możliwości wyjścia z kryzysu



Wzór stagnacyjny



Wzór progresywny



Wzór regresyjny

Wzór stagnacyjny

Wzór stagnacyjny



powrót do poprzedniego, przedkryzysowego funkcjonowania



nie jest rozwiązaniem kryzysu

Skutki



przywrócenie poziomu równowagi, redukcja napięcia pozostaje

deficyt



nadziei na rozwiązanie problemu



przekonania o własnej mocy, wartości, zdolności zmagania

się z określonym problemem



zdolności rozwiązania (zachowania nieadaptacyjne)

Wzór progresywny - wyjście z kryzysu

Skutki



rozwiązanie kryzysu (siła wewnętrzna, wsparcie)



przejście na wyższy poziom rozwoju poprzez:



nowe spojrzenie na swoją sytuację



zmianę sytuacji kryzysowej



odkrycie nowych możliwości



odkrycie konstruktywnych sposobów rozwiązania

problemów

(Maslow, 1990; Hoff, 1995; Heszen-Niejodek,

1995. Kubacka-Jasiecka, 2010)

Wzór regresyjny

Skutki



redukcja napięcia



zachowania dysfunkcjonalne (neurotyczne,
psychotyczne



zachowania destrukcyjne (przestępczość,
uzależnienie od alkoholu używek



somatyzacja,

Radzenie sobie z kryzysem

(wg Eriksona)

Wybór sposobów radzenia sobie zależy od:



szacunku dla samego siebie



poczucia skuteczności



poczucia własnej wartości, zaufania do siebie



plastyczności zachowania



wieku, doświadczeń

Czynniki sprzyjające radzeniu sobie z
kryzysem (

wg Caplana

)



Aktywna eksploracja rzeczywistości i poszukiwanie nowych
informacji



Kontrola emocjonalna



Wyrażanie pozytywnych i negatywnych emocji



Korzystanie ze wsparcia społecznego



Podział sytuacji problemowej na fragmenty i stopniowe ich
rozwiązywanie



Radzenie sobie z uczuciami (akceptacja jeśli nie można zmienić)



Zaufanie do siebie, i innych ludzi



Nadzieja na przezwyciężenia kryzysu

Czynniki utrudniające radzenie

sobie z

kryzysem



Zaprzeczanie istnieniu sytuacji problemowej



Wypieranie negatywnych uczuć



Ogólna dezorganizacja funkcjonowania
(codziennego, społecznego, zawodowego)



Rezygnacja z aktywności



Niezdolność do kontroli własnych zachowań, emocji



Niechęć do korzystania ze wsparcia społecznego



Poczucie przytłoczenia problemami i stereotypowe
reagowanie na nie

Interwencja kryzysowa

Formy pomocy (psychologiczna, medyczna, socjalna, prawna)

Interwencja psychologiczna



kontakt terapeutyczny, dotyczy problemu wywołującego kryzys



czasowo ograniczony



dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwiązania

Cel



redukcja symptomów kryzysu



przywrócenie równowagi psychicznej



zabezpieczenie przed dalszą dezorganizacji

Ogólne idee interwencji kryzysowej



Przekonanie, że kryzys jest normalną reakcją na wydarzenia

krytyczne (Roberts, 1995)



Przekonanie o decydującej roli i mocy zasobów osoby (Dudek,

2003; Lis-Turlejska, 1998)



Wielotorowość oddziaływania (Butcher, Koss, 1990; James,

Gilliland, 2004)



Złożoność relacji osoba w kryzysie - osoba wspierająca (James,

Gilliland, 2004)



Uwzględnienie wartości – konieczne rozstrzygnięcia aksjologiczne

(Brower, Nurius, 1993;



Inicjowanie zmiany na poziomie indywidualnym i społecznym

(Kubacka-Jasiecka, 2010)

Cechy interwencji kryzysowej

(Caplan, 1963;

Farberow, Shneidman, 1961; Ringel, 1987; Pilecka, 1997,
Kubacka-Jasiecka, 2010)



udzielanie pomocy w maksymalnie krótkim czasie po

wydarzeniu



koncentracja na sytuacji i aktualnym problemie –

poszukiwanie obszarów wsparcia



zależność rodzaju wsparcia od sytuacji (strata,

choroba, kataklizm)



rozwiązanie aktualnych problemów i kształtowanie

adaptacyjnych form zmagania się

cd. cechy interwencji



pomoc emocjonalna (bezpieczeństwo, równowaga,

samokontrola) i poznawcza (rozumienie sytuacji bez

zafałszowań)



kontakty częste – przez okres 6-10 tygodni



mobilizowanie naturalnego wsparcia



przygotowanie do dalszego leczenia w sytuacji

zaburzeń głębszych

Warunki konieczne do uwzględnienia w procesie
interwencji



Osoby w kryzysie są osobami normalnymi (pomimo lęku i

napięcia)



Ekstremalny lęk i stres mogą zaburzać funkcje poznawcze

(pamięć, podejmowanie decyzji)



Osoby w kryzysie chcą i są zdolne do samopomocy (nie należy

negować ich możliwości zmagania się, poszukiwania

rozwiązania)



Nadmierne chronienie osób w kryzysie winno ustąpić miejsca



pomocy w pracy osoby w kryzysie nad sobą,



umacnianiu jej samokontroli



poczuciu kontroli sytuacji

Etapy interwencji kryzysowej

1. Tworzenie kontaktu emocjonalnego i relacji terapeutycznej



spontaniczność



umiejętność słuchania



empatia – nie pouczać, nie tłumić reakcji emocjonalnych)

2. Zbieranie informacji nt.



stanu psychicznego



zagrożeń



zasobów



systemu wsparcia (sprawny, nieaktywny, nieobecny)

cd. etapy interwencji

3. Rozwiązanie problemów związanych z kryzysem



identyfikacja źródła kryzysu



analiza emocji



opracowanie planu rozwiązania kryzysu



dystansowanie się wobec problemu



nabycie umiejętności samodzielnego działania



powrót do środowiska

Obszary kryzysów

Kryzysy rodzinne



związane z etapem życia rodziny



małżeńskie (we wczesnej / późnej fazie związku)



przemoc w rodzinie

Kryzysy psychiczne



próby samobójcze



problemy osobowościowe



zaburzenia psychiczne



uzależnienia

Kryzysy psychospołeczne



kłopoty materialne



bezdomność, brak pracy



samotność

Ostre kryzysy sytuacyjne



utrata, żałoba

Formy pracy ośrodków interwencji

(Sarason, 989;

Schwarzer, 1996, Kubacka-Jasiecka, 2010; Sęk 1985, 2007))

Dyżury interwencyjne (telefony zaufania, wysokie ryzyko

samobójstwa)

Działalność ambulatoryjna



poradnictwo psychologiczne



psychoterapia kryzysowa



konsultacje psychiatryczne

Interwencyjne służby ruchome
Pomoc stacjonarna (hostele - osoby w ostrej fazie kryzysu)
Grupy wsparcia kluby