Gerard Genette

Palimpsesty.

Literatura drugiego stopnia.

1979

Przedmiotem poetyki jest

ARCHITEKST

Zespół kategorii ogólnych albo

transcendentnych – typy

wypowiedzi, sposoby

wypowiadania, gatunki literackie,

itd.

1981

Przedmiotem poetyki jest

TRANSTEKSYUALNOŚĆ

(„transcendencja tekstualna tekstu”)

Wszystko, co wiąże się w jakiś widoczny

bądź ukryty sposób z innymi tekstami.

PIĘĆ TYPÓW RELACJI

TRANSTEKSTUALNYCH

Od najmniej do

najbardziej

abstrakcyjnych i

ogólnych.

1.

INTERTEKSTUALNOŚĆ

Relacja współobecności

zachodząca pomiędzy dwoma

lub wilona tekstami [...]

najczęściej jako rzeczywista

obecność jednego teksty w

drugim.

Intertekstualność



CYTAT

–

„w cudzysłowie, z podaniem lub

nie dokładnej lokalizacji”



PLAGIAT

–

„zapozyczenie zatajone”



ALUZJA

– „wypowiedź, której pełne

zrozumienie zakłada dostrzeżenie

związku pomiędzy nią a innym tekstem.”

Definicja Riffatere’a

„INTERTEKST to dostrzeżone przez

czytelnika relacje między jednym

dziełem a innymi dziełami, które je

poprzedzają lub po nich następują.”

= TRANSTEKSTUALNOŚĆ

wg G. Genette’a

2. PARATEKSTUALNOŚĆ



tytuł, podtytuł, śródtytuł;



przedmowa, posłowie, wstęp,



uwaga od wydawcy;



noty na marginesie, u dołu strony, na końcu;



epigraf,ilustracja;



wkładka reklamowa;



notatka na odwrocie lub opasce, itd.

- otoka tekstu; komentarze oficjalne lub

nieoficjalne, pióra autora lub innych osób.

3.

METATEKSTUALNOŚĆ

Relacja łącząca dany tekst z innym,

o którym mówi, niekoniecznie go

cytując,

a w skrajnych przypadkach nawet

go nie nazywając.



potocznie : komentarz

(też: krtytyczny)

5.

ARCHITEKSTUALNOŚĆ

Relacja całkowicie niema,

artykułowana zaledwie wzmianką

paratekstualną natury czysto

taksonomicznej (tytułowej).

Np. Poezje, Eseje, Powieść o róży,

Sonety Krymskie, itd.

Gdy relacja jest całkiem

niema...



odmowa nazwania rzeczy
oczywistej;



brak określonej przynależności
gatunkowej;



pozostawienie przyporządkowania
gatunkowego decyzji czytelnika.

architekstualność....



Gatunek jest tylko jednym z aspektów

architekstu.



Przynależność gatunkową tekstu

wyznacza czytelnik.



Może on zakwestionować wskazaną

przez paratekst przynależność tekstu

do danego gatunku.



Czasem architekstualność ulega

przemianom historycznym.

4.

HIPERTEKSTUALNOŚĆ

TYPY DERYWACJI

A) Opisowa i intelektualna
 metatekst mówi o tekście

np. Poetyka Arystotelesa o Królu Edypie

B) Tekst B nie wypowiada się o

tekście A, lecz nie mógłby istnieć
bez niego.

(sposobem rozpoznania tej rlacji jest

TRANSFORMACJA)

HIPERTEKST

Dzieło ściśle literackie (dużo częściej

niż metatekst, który zazwyczaj nie

ma charakteru fikcyjnego).

TYPY TRANSFORMACJI

PROSTA (bezpośrednia)

 przeniesienie akcji z Odysei do Dublina

XXw.

ZŁOŻONA (pośrednia)

opowieść o całkiem innej historii (o

przygodach Eneasza); inspiracja
gatunkowa; naśladowanie stylu Homera.

NAŚLADOWANIE

- złożony zabieg transformacyjny;

„mówić to samo

inaczej”

Ulisses Odyseja

PODOBIEŃST

WA

schemat akcji; relacje

interpersonalne

RÓŻNICE

styl

„mówić coś

innego w

podobny

sposób”

Eneida

Odyseja

PODOBIEŃSTW

A

styl

RÓŻNICE

akcja

styl = sposób opowieści

Joyce opowiada historię Ulissesa

na sposób odmienny od Homera.

Wergiliusz opowiada historię

Eneasza na sporób Homera.

Le temps est un grand maître.

Czas jest wielkim panem.

1. TRANSFORMACJA REDUKUJĄCA

[Le temps est gran maître.]

tekst poprawny  tekst niepoprawny

2. TRANSFORMACJA ZASTĘPCZA

„Le temps est grand maigre.”

Balzac (ustami

Mistigrisa)

zmiana litery  zmiana słowa  nowy sens

Naśladowanie stylu

(sposobu)

Rozpoznanie sposobu, w jaki

formułowane

są przysłowia ( czyli ich stylu):

-

skrótowość,

-

powszechne uznanie,

-

obiegowa opinia,

np. Na wszystko trzeba czasu.  „Paryża nie

zbudowano w jeden dzień.”

... ustalenie pojęć

HIPERTEKST – tekst derywowany

z tekstu wcześniejszego przez

TRANSFORMACJĘ PROSTĄ

(= transformację) lub

POŚREDNIĄ (= naśladowanie).

... uściślenia (1)



Pięciu klas transtekstualniości nie
nalezy traktować jako odrębnych
jednostek, gdyż pozostają one w
pewnych relacjach względem
siebie – mogą się łączyć, mieszać,
przenikać.

... uściślenia (2)



Transtekstualność i jej typy nie są (zazwyczaj)
klasami tekstów, lecz aspektami tekstualności
lub nawet (za Riffaterre) literackości (można to
powiedzieć z pewnością o architekstualności i
hipertekstualności).



Transtekstualność tylko w pewnym stopniu
może być traktowana jako klasa tekstów 

każdy tekst można zacytować; znaczna częś
elementów paratekstualnych oraz metatekst to
gatunki.

Wszystkie utwory są hipertekstami,

tylko że jedne są nimi bardziej,

a inne – mniej.

Im hipertekstualność tekstu jest mniej wyrazista

i całkowita, tym więcej zalezy od czytelnika, który

dokonuje decyzji interpretacyjnej dzieła.

Pakt między dziełami

(indice contracuel)

Jednak postawa, zakładająca,

iż całość literatury powszechnej

jest polem hipertekstualnym,

nadałaby zbyt istotną rolę

hermeneutycznemu odbiorowi dzieła,

któremu G. Genette się sprzeciwia.

Relacje między tekstem a

czytelnikiem

Istnienie umowy jako zjawiska

zależnego od świadomej i

zorganizowanej pragmatyki.

PARODIA

parōdia

W Poetyce Arystotelesa...

POEZJA
– przedstawienie wierszem

działań ludzkich;

DWA TYPY DZIAŁAŃ

LUDZKICH

(ze względu na stopień godności

moralnej i społecznej)

a) wysokie
b) niskie

DWA SPOSOBY

PRZEDSTAWIANIA

:

a) narracyjny
b) dramatyczny

DZIAŁANIE 
---------------------

-
SPOSÓB ↓

wysokie

niskie

dramatyczn

y

tragedia

komedia

narracyjny

epopeja

parodia

Etymologia słowa PARODIA

ōde – śpiew
para – wzdłuż; obok
--------------------------------

parodein



parōdia:



śpiew w innej tonacji,



deformacja /
transpozycja melodii,



śpiew obok,



fałszowanie



śpiewanie innym
głosem,



przeciwśpiew
(kontrapunkt)

Pierwsze parodie...



nie naruszały zasadniczego tekstu;



bazowały na innego typu
modyfikacjach, np. rapsod –
pieśniarz zmieniał jedynie tradycyjną
dykcję i akompaniament muzyczny;



nie zachowały się w wersjach
piśmiennych.

Potem – ingerencja w

tekście



recytator wprowadzał nieznaczne
(mimowolne) zmiany w tekście;



dzięki czemu ukierunkowywał się
on na inny obiekt;



co nadawało mu nowy sens
(zupełnie inne znaczenie).

Francuskie rozumienie

parodii...



jako TRANSPOZYCJI (w odniesieniu
do praktyki transtekstualnej),



modyfikacje stylu – przeniesienie go z
rejestru wysokiego na bardziej
potoczny,

a czasem wrecz wulgarny.

HEGEMON z Tazos



żył między VIII a IV w. p.n.e.



żadne z jego dzieł się nie zachowało,



przypisuje mu się autorstwo Gigantomachii

(o inspiracji parodystycznej),



jego teksty nie służyły prostej recytacji
epopei, lecz były parodiami
dramatycznymi.

Nikichares

Homer



Deiliada



dejlos – tchórz



Iliada
tchórzostwa



antyepopeja



bohater Margites



„jego stosunek do
komedii jest taki
sam jak stosunek
Iliady i Odysei do
tragedii.”

PARODIA

POEMAT

EPOPEI

HEROIKOMICZNY



osmieszenie epopei (ewentualnie
innego gatunku wzniosłego lub
poważnego),



narracyjny sposób przedstawiania,



zmana tekstu, stylu i ducha (treści
heroicznej)

TRZY FORMY

PARODII

[1] parodia dosłownie

Parodysta odwraca tekst od jego

przedmiotu, modyfikujac ten tekst

o tyle tylko, o ile jest to konieczne.

[2] parodia w sensie

przenośnym

Całkowicie transponuje tekst do innego

stylu, pozostawiając jego przedmiot

nienaruszonym w takim stopniu, na jaki

pozwala owa transpozycja stylistyczna.

[3] parodia empirycznie

Zapożycza styl, aby jego srodkami

stworzyć tekst, mówiący o innym,

najczęściej antytetycznym przedmiocie.

PARODIA

- odwrócenie sesu tekstu

przy minimalnej jego

transformacji

TRAWESTACJA

- transformacja

stylistyczna, pełniąca

funkcję degradującą

SZARŻA



charge – pastisz

satyryczny,



jego odmianą jest, m.in.

Pastisz heroikomiczny

PASTISZ

- naśladowanie stylu,

pozbawione funkcji

satyrycznej

RELACJA

Transformacj

a

(gatunki te różnią się

tylko stopniem

deformacji, jakiej

zostaje poddany

hipertekst)

Naśladowa

nie

(gatunki

różnią się tylko

funkcją oraz

stopniem

intensyfikacji

środków

stylistycznych)

gatunek

PARODIA

TRAWESTACJ

A

SZARŻA

PASTISZ

Parodia poważna...



Hamlet Laforgue’a



Elektra Giaudoux



Doktor Faustus Tomasza Manna



Ulisses Joyce’a



Piętaszek Tourniera

FUNKCJA 
---------------------
-
RELACJA ↓

niesatyrycz

na

satyryczna

transformac

ja

PARODIA

TRAWESTACJ

A

naśladowan

ie

PASTISZ

SZARŻA

... ustalenie pojęć

Transformacja poważna =

TRANSPOZYCJA

Naśladowanie poważne = FALSYFIKAT

Funkcja = TRYB

Tabela ogólna praktyk

hipertekstualnych

TRYB →

-----------------------

RELACJA ↓

ludycz

ny

satyryczny

poważny

TRANSFORMAC

JA

PARODI

A

TRAWE-

STACJA

TRANSPO-

ZYCJA

NAŚLADOWANI

E

PASTISZ

SZARŻA

FALSYFIKAT

Odcienie trybów (1)

Odcienie trybów (2)

Odcienie trybów (3)

„Nie wyklucza się istnienia praktyk

mieszanych.”

TRYB

POWAŻNY

DWA TYPY FUNKCJI

1. PRAKTYCZNA

(socjo-kulturalna)

2. ESTETYCZNA

(kreatywna)

Funkcja praktyczna



streszczenia o charakterze opisowym;



przekł. z języka obcego lub na
jęz.prozy;



skróty; przeróbki:

- adaptacje teatralne lub filmowe;



utwory, będące dokończeniem lud
dalszym ciągiem innych dzieł;

Funkcja praktyczna c.d.



odpowiedź na zapotrzebowanie
społeczne;



Posiada aspekt komercyjny (dochodowy);

„więcej ma wspólnego z robotą niż

wyczynem”

Veblen

Funkcja estetyczna

Pisarz, tworząc dzieło, na które

przelewa swe poglądy oraz

wrażliwość artystyczną,

inspiruje się jednym lub kilkoma

utworami.

Czy hipertekstualność jest

transgatunkowa?

Hipertekstualnosć króluje częściej w

świecie dramatu („na scenie”) niż w

narracji [...] wiąże się to z

referencjonalnością społęczną czy

personalną w gatunkach, takich jak:

historia, pamiętniki, autobiografia,

dziennik, powieść realistyczna, poezja

liryczna.

Początki...



TRAWESTACJA - XVII



SZARŻA - jako gat. profesjonalny -
XIX



ANTYPOWIEŚĆ – narodziny wraz

z Don Kichotem Cervantesa



KONTYNUACJA – korzenie w
starożytności

HIPERTEKST

METATEKST



zawsze ma charakter
fikcjonalny (tylko czasem
może być niefikcjonalny),



ma zawsze mniej czy
bardziej wartość
metatekstu (pastisz czy
szarża – „krytyka w
działaniu”; Piętaszek –
komentarz do Robinsona
Cruzoe)



nie nalezy do
porządku fikcji
literackiej,



słabszy od
hipertekstu,
bardziej
skrępowany.

Granica między

hipertekstualnośćią

a intertekstualnością...



aby zrozumieć hipertekst nie trzeba

odwoływać się do hipotekstu;



każdy hipertekst posiada swój

autonomiczny sens – wystarczający, ale nie

pełny;



„w każdym hipertekście zawarta jest

pewna wieloznaczność”;



„tekst zyskuje zawsze na dostrzerzeniu

jego istoty hipertekstualnej”.

Hipertekstualność a

majsterkowanie

„

sztuka

tworzenia

czegoś nowego

z czegoś

starego”

wytwarzanie

przedmiotów
bardziej
złożonych i
wyrafinowany
ch

PALIMPSEST

Palimpsest

Spod jednego tekstu tego samego

pergaminu wyziera inny, który

ów późniejszy tekst nie

przesłonil całkowicie, pozwalając

mu miejscami prześwitywać.

LEKTURA LEKTURA

RELACYJNA

=

PALIMPSESTOWA

Jeśli ktoś naprawdę kocha teksty,

powinien od czasu do czasu

zapragnąć pokochać (co najmniej)

dawa naraz.

STRUKTURALIZM

a)

„zamknięcia” tekstu i
rozpracowywania jego struktur
wewnętrznych;

b)

otwarty – Mythogiques (Lévi-Strauss)

 Tekst (mit) – gdy mu się dokładnie

przyjrzymy – pozwala „czytać inny
tekst”