Gerard Genette

G. Genette określa terminem transtekstualność wszystko to, co łączy dany tekst z innymi tekstami i wyróżnia pięć typów relacji transtekstualnych

• intertekstualność: obecność jednego tekstu w drugim [cytat, plagiat, aluzja]

• paratekstualność: występuje w tytułach, podtytułach, przedmowach

• metatekstualność: to komentarz, który łączy dany tekst z innym

• hipertekstualność: zachodzi pomiędzy hipotekstem (tekstem wcześniejszym) a paratekstem (tekstem późniejszym) [parodia, pastisz]

• architekstualność: relacja zachodząca w obrębie gatunku

• relacje są opisane poniżej w związku z próbą zrobienia czytelnej notatki z artykułu

Palimpsesty

Literatura drugiego stopnia

1982

I

• 13 października 1981 roku G. Genette zauważa pięć typów relacji transtekstualnych

• klasy relacji nie są od siebie hermetycznie odzielone

• wylicza je w porządku rosnącej abstrakcyjności, implicytności i ogólności

1) intertekstualność:

• relacja współobecności zachodząca miedzy dwoma lub wieloma tekstami, tzn. identycznie, i najczęściej rzeczywista obecność jednego tekstu w drugim

• cytat, plagiat, aluzja

• szerzej intertekstualność definiuje Riffaterre: intertekst to dostrzeżone przez czytelnika relacje między jednym dziełem a innymi dziełami, które je poprzedzają lub po nim następują → intertekstualność to mechanizm właściwy kulturze literackiej. Ona jedynie tworzy w rzeczywistości sens, gdy lektura linearna, wspólna tekstom literackim i nieliterackim, tworzy jedynie znaczenie

2) paratekstualność:

• relacja w jakiej w całości tworzonej przez dzieło pozostaje tekst właściwy wobec tego, którego nie da się nazwać inaczej jak paratekstem: tytuł, podtytuł, śródtytuł; przedmowy, posłowia, wstępy, uwagi wydawcy itp.

• wszystko to, co tworzy otokę (zmienną) tekstu

• jeden z bardziej uprzywilejowanych obszarów paradygmatycznego wymiaru dzieła, tj. jego oddziaływania na czytelnika

• zdarza się, że cały utwór staje się paratekstem innego utworu

3) metatekstulność:

• relacja zwana potocznie komentarzem, łącząca dany tekst z innym, o którym mówi, niekoniecznie go cytując, a w skrajnych wypadkach nawet go nie nazywając

5) architekstualność: (typ najbardziej abstrakcyjny i najbardziej implicytny)

• relacja niema, artykułowana wzmianką paratekstualną (w rodzaju: Poezje, Eseje), najczęściej podtytułowi, podtytułowi formie wskazówki towarzyszącej na okładce tytułowi

• kiedy ta relacja staje się niema, oznacza odmowę nazywania rzeczy oczywistej, zaprzeczenie jakiejkolwiek przynależności tekstu lub uchylenie się od jej nazwania

• określenie statusu gatunkowego dzieła należy do czytelnika, krytyka etc., którzy mogą zakwestionować status przypisywany mu przez paratekst

• percepcja gatunkowa ukierunkowuje i determinuje w znacznej mierze „horyzont oczekiwań” czytelnika, a tym samym odbiór dzieła

4) hipertekstualność:

• każda relacja łącząca tekst B (hipertekst) z wcześniejszym tekstem A (hipotekst), na który tekst B zostaje przeszczepiony w sposób nie mający nic wspólnego z komentarzem

• tekst B nie wypowiada się na temat tekstu A, ale jako taki nie mógłby zaistnieć bez niego i staje się derywatem w rezultacie zabiegów zwanych (w sposób prowizoryczny) transformacją, by w konsekwencji go ewokować

• Eneida i Ulisses to dwa hiperteksty Odysei

• hipertekst częściej niż metatekst bywa uważany za dzieło „ściśle literacki” - jako derywat dzieła fikcji literackiej, też jest dziełem fikcji

• Eneida i Ulisses łączy to, że nie są komentarzem Odysei, ale dzieli je to, że w przypadku każdego z nich mamy do czynienia z innym typem transformacji

• Ulisses: transformacja prosta albo bezpośrednia → przeniesienie akcji Odysei do Dublina XX wieku

• Eneida: charakter złożony i pośredni, ponieważ Wergiliusz opowiada zupełnie inną historię, inspirując się wzorcem gatunkowym ustanowionym przez Homera lub naśladując Homera → naśladowanie to także zabieg transformacyjny, a pozwala na generowanie nieograniczonej liczby tekstów naśladujących

• naśladowanie zakłada, że w wypowiedzi rozpoznaje się pewien sposób wypowiedzi protoplasta

• transformacja redukująca: tekst poprawny → tekst niepoprawny

• transformacja zastępcza: zmiana litery → zmiana słowa → nowy sens

II

• hipertekst: każdy tekst derywowany z tekstu wcześniejszego przez transformację prostą lub pośrednią (naśladowanie)

• hipertekstualność sama w sobie jest transgatunkowym architektem: klasa tekstów, która obejmuje pewne gatunki kanoniczne (pastisz, parodia, trawestacja) i krzyżuje się z innymi

• hipertekstualność staje się oczywista dzięki wskaźnikowi paratekstualnemu, który ma wartość paktu (umowy)

• różne formy transtekstualności są zarazem aspektami wszelkiej tekstualności oraz klasami tekstów

• hipertekstualność jest uniwersalnym aspektem literackości: nie ma dzieła literackiego, które nie przywoływałoby jakiegoś innego tekstu → wszystkie utwory są hipertekstami (w różnym stopniu)

III

• parodia: etymologicznie to śpiew obok, fałszowanie, śpiewanie innym głosem, przeciwśpiewanie, śpiewanie w innej tonacji → deformacja albo transpozycja melodii

• trzy typy parodii:

• parodia dosłownie: parodysta odwraca tekst od jego przedmiotu, modyfikując ten tekst o tyle tylko, o ile jest to konieczne tekst wzniosły (zmodyfikowany lub nie) + inny temat (zazwyczaj pospolity)

• parodia w sensie przenośnym: całkowicie transponuje tekst do innego stylu, pozostawiając jego przedmiot nienaruszonym w takim stopniu, na jaki pozwala owa transpozycja stylistyczna tekst wzniosły → transpozycja → tekst pospolity

• parodia empirycznie: zapożycza styl, aby jego środkami stworzyć tekst, mówiący o innym, najczęściej antytetycznym przedmiocie styl wzniosły (na ogół epopei) + temat pospolity (nieheroiczny)

IV

• narodziny parodii

• Octave Delepierre Essai sur la parodie (1870): intermedia wplecione w treść nużącego poematu, o sensie zmienionym niż to, co recytowano wcześniej [para i ode - przedśpiew]

• słownik Richeleta (1759): był źródłem dla definicji Delepierre'a; Richelet powołuje się na autorytet Salliera

• Sallier stworzenie parodii przypisuje Homerowi

• Richelet powołuje się także na Potykę Juliusza-Cezara Scaligera (1561):

• tak jak satyra powstała z tragedii, tak parodia powstała z rapsodu - parodia to odwrócony rapsod, który przed modyfikacje słowne kieruje umysł ku przedmiotom komicznym

• w opisie Scaligera nastąpiła transpozycja z gatunku dramatycznego na narracyjny, parodia została przedstawiona jako opowiadanie komiczne złożone z wierszy epopei z koniecznymi tylko modyfikacjami słownymi

• w obliczu teorii powyższych (i innych) badaczy dochodzi się do wniosku, że narodziny parodii pozostają tajemnicą minionych epok

• styl stereotypowych formuł epickich stanowi dobry materiał do imitacji i przeróbek, a jednocześnie znajduje się w pozycji autoironii i autopastiszu → aojd nieświadomie pobudza do śmiechu → pastisz i parodia są wpisane w sam tekst epopei

V

• w poetykach klasycyzmu nie używa się terminu „parodia” → burleski, neoburleski nie są utożsamiane z parodią

• zaniedbany przez poetykę termin „parodia” znalazł schronienie w retoryce

• Dumarsais (1729) w rozprawie o tropach analizuje parodię w dziale figur o „sensie przystosowanym”

• Robertson: parodia to poemat ułożony wg innego poematu i polega na tym, że odwraca się w żartobliwym kierunku wiersze pisane przez kogoś w innej optyce

• najbardziej rygorystyczna forma parodii - parodia minimalna → dosłowne przytoczenie danego tekstu dla nadania mu innego znaczenia przez odwołanie się w razie potrzeby do gry słownej (tak czynił Racine)

• najbardziej elegancka (najekonomiczniejsza) forma parodii → takie użycie cytatu, którego sens albo stopień powagi zostały odwrócone (Molier)

• każdy cytat ma charakter parodii, a dosłowne przepisanie tekstu jest już tworzeniem na skutek zmiany kontekstu

• skromne rozmiary form parodii tłumaczy fakt anektowania parodii przez retorykę, gdzie raczej nie uważano jej za gatunek literacki

• można wskazać na klasyczny (kanoniczny) przykład parodii w sensie ścisłym: Chapelian bez peruki. → jeśli nie zna się Cyda, nie zauważy się parodii, nie zauważy funkcji etc. → ten warunek odbioru stanowi część składową definicji gatunku

VI

• Sallier wyróżnia pięć odmian parodii

• zmiana jednego słowa w wierszu

• zmiana jednej litery w słowie

• odwrócenie sensu cytatu bez wprowadzania zmian do tekstu

• stworzenie całego dzieła na podstawie całości lub znacznej części dobrze znanego dzieła poetyckiego, którego temat oraz sens zostają odmienione w wyniku przekształcenia kilku wyrażeń

• tworzenie wierszy wg smaku i stylu niektórych autorów mało cenionych → pastisz satyryczny, tj. naśladowanie stylu pełniące funkcję krytyczną lub ośmieszającą

• pastisz jako odmiana parodii

• zastępowanie tematu czy akcji dla Delepierre'a jest warunkiem koniecznym dla wszelkiej parodii, a zarazem tym, co różni ją w sposób absolutny od trawestacji czy burleski

• burleska: tym samym postaciom wkłada się w usta słowa trywialne i niskie

• parodia różni się od burleski tym, że zmienia także kondycję postaci utworów, które trawestuje

• dla burleski źródłem komizmu jest sprzeczność między kondycją a sposobem wypowiadania się jej bohaterów

• trawestacja burleskowa modyfikuje styl, nie modyfikując tematu

• parodia modyfikuje temat bez modyfikacji stylu

1. zachowując tekst wzniosły dla zastosowania go w formie jak najbardziej dosłownej w odniesieniu do tematu pospolitego: parodia w ścisłym znaczeniu

2. tworząc przez naśladowanie stylu nowy tekst wzniosły dla zastosowania go do tematu pospolitego: pastisz heroikomiczny

• oba wprowadzają temat pospolity nie naruszając stylu wzniosłego

temat styl	wzniosły	pospolity
wzniosły	gatunki wzniosłe (epopeja, tragedia)	parodie (parodia w ścisłym znaczeniu, pastisz heroikomiczny)
pospolity	trawestacja burleskowa	gatunki komiczne (komedia, opowieść komiczna)

• XIX wiek - zmiany na polu semantycznym

• trawestacja burleskowa wkracza w zakres znaczenia parodii

• pastisz jako sam fakt naśladowania stylu

• parodia w ścisłym znaczeniu zaczyna zacierać się w świadomości literackiej

• w świadomości powszechnej termin „parodia” kojarzy się już wyłącznie z pastiszem satyrycznym, który zatem dzieli funkcję z szarżą (charge) czy karykaturą

• poważne studia (niemal) stale stosują termin „parodia” w odniesieniu do pastiszu satyrycznego i rozróżniają (niemal) zawsze pastisz od parodii jako produktu naśladowania o znaczniejszym ładunku satyry czy karykatury

• współcześnie wyłania się struktura, która wspólnemu terminowi „parodia” podporządkowuje trzy formy o funkcji satyrycznej (parodia w ścisłym znaczeniu, trawestacja, karykatura), pozostawiając na uboczu tylko pastisz czysty, rozumiany jako naśladowanie bez intencji satyrycznej

• ten podział odpowiada kryterium funkcjonalnemu, parodia posiada konotacje satyryczne lub ironiczne, natomiast pastisz to termin bardziej neutralny i techniczny

funkcje	satyryczna: „parodie”			niesatyryczna
gatunki	parodia w ścisłym znaczeniu	trawestacja	pastisz satyryczny	pastisz

VII

• parodia: odwrócenie sensu tekstu przy minimalnej jego transformacji

• trawestacja: transformacja stylistyczna mająca funkcję degradacyjną

• szarża: pastisz satyryczny, jego odmianą jest m.in. pastisz heroikomiczny

• pastisz: naśladowanie stylu, pozbawienie funkcji satyrycznej

• parodia w ścisłym znaczeniu oraz trawestacja są wynikiem transformacji tekstu, natomiast pastisz satyryczny (i pastisz) - naśladowania stylu

• transformacja: parodia i trawestacja (różnią się stopniem deformacji hipotekstu)

• naśladowanie: szarża i pastisz (różnią się funkcją i stopniem intensyfikacji środków stylistycznych)

• podział strukturalny → kryterium: relacje między hipertekstem a jego hipotekstem

• ustalenie pojęć:

• transformacja poważna = TRANSPOZYCJA

• naśladowanie poważne = FALSYFIKAT

• funkcja = TRYB

tryb relacja	ludyczny	satyryczny	poważny
transformacja	parodia	trawestacja	transpozycja
naśladowanie	pastisz	szarża	falsyfikat

• tryb → funkcja: termin bardziej rozciągliwy, mniej dosłowny

• odcienie trybów:

I




II





III




• trójczłonowy podział trybów jest nazbyt uproszczony

• wprowadzenie trzech „odcieni”

1. ironiczny

2. polemiczny

3. humorystyczny

• ten schemat nie wskazuje jednak na niemożliwość mieszania

[. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]

LXXX

• każdy stan redakcyjny tekstu funkcjonuje jako hipertekst w stosunku do poprzedniego stanu oraz jako hipotekst względem następnego

• geneza tekstu, to sprawa autohipertekstualności (hipertekstualny aspekt relacji genetycznej nie wyklucza innych aspektów transtekstualnych)

• w obrębie trybu poważnego mogą istnieć dwa typy funkcji

1. natury praktycznej (streszczenia, przekłady, adaptacje teatralne)

2. funkcja estetyczna: pisarz tworzy dzieło w którym krystalizują się jego własne poglądy i wrażliwość artystyczna, inspiruje się jednym bądź kilkoma utworami

• hipertekstualność jest praktyką o charakterze transgatunkowym, która obejmuje gatunki mniejsze i przenika do wszystkich innych gatunków

• hipertekstualność króluje raczej w świecie dramatu niż narracji

• można dopatrzeć się ewolucji zjawisk - w zależności od epoki

• metatekstualność nie należy do porządku fikcji literackiej

• hipertekst ma charakter fikcjonalny (fikcja wywiedziona z innej fikcji lub z opowiadania o zdarzeniu realnym)

• dla prostego zrozumienia hipertekstu nie jest konieczne odwołanie się do hipotekstu → w każdym hipetrekście zawarta jest wieloznaczność, mająca źródło w tym, że hipertekst może być czytany zarówno dla samego siebie, jak i w relacji do swojego hipotekstu

• niedostrzeżenie hipertekstualności pozbawia hipertekst określonego wymiaru realnego → hipertekst zyskuje zawsze na dostrzeżeniu jego istoty hipertekstualnej

• hipertekstualność ma wiele wspólnego z majsterkowaniem (bricolage) - termin o konotacji pejoratywnej, nobilitowany dzięki analizom Levi-Straussa

• sztuka tworzenia czegoś nowego z czegoś starego ma tę wyższość, że wytwarza przedmioty bardziej wyrafinowane od przedmiotów zrobionych umyślnie → na dawną strukturę nakłada się i splata z nią nowa funkcja, a dysonans powstający z zetknięcia dwóch współobecnych elementów nadaje szczególny smak całości

• tę dwoistość przedmiotu ze względu na relacje tekstualne można porównać do starego obrazu palimpsestu, gdzie spod jednego tekstu tego samego pergaminu wyziera inny, którego ów późniejszy tekst nie przysłonił całkowicie, pozwalając mu miejscami prześwitywać

• pastisz i parodia traktują literaturę jako palimpsest

• hipertekst prowokuje do lektury relacyjnej (czytanie dwu lub więcej tekstów w ich powiązaniu) → lektura palimsestowa → strukturalizm otwarty

1. strukturalizm zamknięcia tekstu: rozszyfrowanie struktur wewnętrznych

2. strukturalizm otwarty: pokazuje jak tekst pozwala czytać inny tekst

• każda forma hipertekstualności to zabawa, związana z praktyką powtórnego użycia istniejących struktur → majsterkowanie to zabawa: obrabia i zużytkowuje przedmiot w sposób wcześniej nie przewidywany

• najlepszy hipertekst jest nie dającym się zdefiniować i przewidzieć w szczegółach połączeniem powagi i zabawy

• ludzkość odkrywając nowe sensy nie może stale tworzyć nowych form, musi je umieszczać w istniejących

• zasługa hipertekstualności polega na tym, że włącza dawne dzieła w obieg nowych sensów

• literatura jest niewyczarpywalna dla tej prostej przyczyny, że taka jest każda książka (Borges)

• hipertekstualność to tylko jedna z nazw ustawicznego obiegu tekstów

1

---