Przedmiotem rozprawy jest transtekstualność (transcendencja tekstualna tekstu), czyli wszystko co wiąże dany tekst w sposób widoczny lub ukryty z innymi tekstami.

5 typów relacji transcendentalnych (w porządku rosnącej abstrakcyjności, implicytności i ogólności):

1. intertekstualność:

• przebadana prze Julię Kristevą

• rozumiana jako rzeczywista obecność jednego tekstu w drugim, czyli w formie cytatu, plagiatu (zapożyczenie zatajone) oraz aluzji (wypowiedź, której pełne zrozumienie wymaga dostrzeżenia związku pomiędzy nią a tekstem, do którego odsyła)

2. paratekst:

• tytuł, podtytuł, śródtytuł, przedmowy, posłowia, wstępy, uwagi od wydawcy, noty na marginesie, u dołu strony, na końcu, epigrafy, ilustracje, wkładka reklamowa, nota na obwolucie lub opasce oraz wszelkie sygnały dodatkowe pióra autora, tworzące zmienną tekstu

• postuluje się, aby „przedtekst” też był zaliczany do tej kategorii, czyli bruliony, szkice oraz inne projekty → Genette podaje przykład nazw rozdziałów z Ulissesa Joyce'a, które nawiązywały do Odysei (np. Syreny, Nauzykaa, Penelopa), a występowały tylko w pierwotnym odcinkowym wydaniu - mimo że autor zrezygnował z tych tytułów, w świadomości krytyków ciągle funkcjonują

3. metatekstualność:

• to relacja zwana potocznie „komentarzem”, łącząca dany tekst z innym, o którym mówi, niekoniecznie go cytując (przywołując), a w skrajnych przypadkach nawet go nie nazywając

4. hipertekstualność:

• tym typem Genette zajmuje się dokładniej w dalszej części artykułu

• to każda relacja łącząca tekst B (hipertekst) z tekstem wcześniejszym A (hipotekst), na który tekst B zostaje przeszczepiony w sposób nie mający nic wspólnego z komentarzem → ten zabieg to transformacja

• przykładem są transformacje, które prowadzą od Odysei do Ulissesa i do Iliady; wbrew pozorom, transformacja prowadząca do powstania Ulissesa jest transformacją prostą (bezpośrednią), ponieważ polega na przeniesieniu akcji w inne realia; Iliada jest naśladowaniem, ponieważ Wergiliusz opowiada całkiem inną historię, inspirując się wzorcem gatunkowym (formalnym i tematycznym) ustanowionym przez Homera

• gatunki hipertekstualne, m.in.: parodia, pastisz, trawestacja

5. architekstualność:

• termin `architekst' został wcześniej zaproponowany przez innego badacza - Louisa Marina - jednak jego rozumienie nieco się różni od tego, które proponuje Genette

• typ najbardziej abstrakcyjny i najbardziej implicytny

• jest to podtytuł stanowiący formę wskazówki, np. dopisek powieść, opowiadanie, poemat

• np. Powieść o róży nie jest wcale powieścią, a Boska Komedia nie jest komedią

PARODIA:

• o parodii mówi już Arystoteles, choć nie doprecyzowuje pojęcia - przestawia ją jako typ działania niskiego wyrażonego sposobem narracyjnym (w odróżnieniu od tragedii - działanie wysokie sposobem dramatycznym, epopei - działanie wysokie sposobem narracyjnym, komedii - działanie niskie sposobem dramatycznym)

• etymologicznie parodia pochodzi od ōdè to śpiew, para - wzdłuż, obok; parodein jest więc śpiewem obok, a więc deformacją czy transpozycją

• 1. typ parodii: na początku rapsod (pieśniarz) prawdopodobnie zmieniał jedynie tradycyjną dykcję i/lub akompaniament muzyczny - zapewne tego typu transpozycjami posługiwał się Hegemon z Tazos

• 2. typ parodii: recytator mógł także kosztem minimalnych zmian w tekście modulować jego znaczenie

• Arystoteles wspomina też o Deiliadzie i Margitesie, dwóch tekstach, które nie zachowały się do dzisiaj

• 3. typ parodii: wszystkie późniejsze greckie teksty parodystyczne prezentują typ, w którym transpozycji podlega modyfikacja stylu, czyli poematy heroikomiczne

• dalej analizuje rozumienie parodii we Francji, jednak warto przytoczyć fragment z włoskiej poetyki Scaligera, do której myśliciele francuscy się odwoływali:

Podobnie jak satyra powstała z tragedii, a mim z komedii, tak parodia powstała z rapsodu. W rzeczy samej, kiedy rapsodowie przerywali swoje recytacje, pojawiali się facecjoniści, którzy dla dania odpoczynku umysłowi przekręcali wszystko, czego wcześniej słuchano. Toteż nazwano ich „parodystami”, ponieważ obok proponowanego tematu poważnego wprowadzali niepostrzeżenie inne, komiczne. Parodia jest więc rapsodem odwróconym, który przez modyfikacje słowne kieruje umysł ku przedmiotom komicznym.

• Genette mówi o tym, że w epopei niezamierzonym zmysłem parodystycznym jest powtarzanie tej samej wypowiedzi w różnych kontekstach (np. mowa Agamemnona w pieśni drugiej, w której poddaje próbie morale swoich żołnierzy i pieśni dziewiątej, w której rzeczywiście zachęca oddziały do ucieczki)

• styl stereotypowych formuł epickich stanowi cel dla imitacji i odwróceń parodystycznych oraz znajduje się w pozycji niezamierzonego autopastiszu i autoironii

• parodia minimalna, czyli najbardziej rygorystyczna forma parodii polegałaby zatem na dosłownym przytoczeniu znanego tekstu dla nadania mu innego znaczenia przez odwołanie się do gry słów

• wg Michela Butora każdy cytat ma charakter parodii, a jak wykazał Borges - najbardziej dosłowne przepisanie cytatu już jest tworzeniem na skutek zmiany kontekstu

• ksiądz Sallier w Discours sur la parodie wyodrębnia 5 odmian: 1. zmiana jednego słowa w wierszu; 2. zmiana jednej litery w słowie (np. Veni, vidi, vixi); 3. odwrócenie sensu cytatu bez wprowadzania zmian do tekstu; 4. „tworzenie wierszy wg smaku i stylu niektórych autorów mało cenionych”; 5. stworzenie całego dzieła na podstawie całości lub znacznej części dobrze znanego utworu poetyckiego

PASTISZ:

• czwarty typ (wg tych, które wymienia ks. Sallier) to pastisz satyryczny, czyli naśladowanie stylu pełniące funkcję krytyczną lub ośmieszającą

• w żadnym z opracowań, które przeglądał autor, nie ma wzmianek na temat trawestacji burleskowej

• trawestacja burleskowa modyfikuje styl nie modyfikując tematu

• parodia modyfikuje temat bez modyfikacji stylu (poprzez zachowanie tekstu wzniosłego w odniesieniu do pospolitego tematu - parodia w ścisłym znaczeniu - lub poprzez tworzenie nowego tekstu z naśladowaniem stylu - pastisz heroikomiczny)

	wzniosły	wulgarny (pospolity)
wzniosły	GATUNKI WZNIOSŁE (epopeja, tragedia)	PARODIE (parodia w ścisłym znaczeniu, pastisz heroikomiczny)
pospolity	TRAWESTACJA BURLESKOWA	GATUNKI KOMICZNE (komedia, opowieść komiczna)

funkcje	satyryczna: „parodie			niesatyryczna
gatunki	PARODIA W ŚCISŁYM ZNACZENIU	TRAWESTACJA	PASTISZ SATYRYCZNY	PASTISZ

• PARODIA - Genette proponuje, aby parodią nazywać odwrócenie sensu tekstu przy minimalnej jego transformacji

• TRAWESTACJA - transformacja stylistyczna, pełniąca funkcję degradującą

• SZARŻA - pastisz satyryczny oraz pastisz heroikomiczny

• PASTISZ - naśladowanie stylu pozbawione funkcji satyrycznej

• TRANSFORMACJA - obejmuje parodię i trawestację, które różnią się głównie stopniem deformacji­

• NAŚLADOWANIE - szarża i pastisz, które różnią się tylko funkcją i stopniem intensyfikacji środków stylistycznych

relacja	transformacja		naśladowanie
gatunek	PARODIA	TRAWESTACJA	SZARŻA	PASTISZ

Podział funkcjonalny (potoczny)
funkcje	satyryczna (parodia)			niesatyryczna („pastisz”)
gatunki	PARODIA	TRAWESTACJA	SZARŻA	PASTISZ
relacje	transformacja		naśladowanie
Podział strukturalny

• parodia poważna - np. Doktor Faustus Manna i Ulisses Joyce'a, które nie mieszczą się w ramach funkcjonalnej definicji parodii

• klasyfikacja proponowana przez Genette'a jest strukturalna na poziomie rozróżnienia pomiędzy wielkimi typami relacji hipertekstualnych, natomiast staje się na nowo funkcjonalną na poziomie rozróżnienia między praktykami konkretnymi

• zwykła opozycja satyryczny - niesatyryczny jest zbyt wielkim uproszczeniem; Genette wprowadza tryby ludyczny (uprawianie pastiszu lub parodii nakierowane na czystą zabawę czy wprawkę rozrywkową, pozbawione intencji agresywnych czy szyperskich) i poważny (termin pojawia się z braku innego adekwatneg [takie wyjaśnienie daje autor]) hipertekstu

tabela ogólna praktyk hipertekstualnych

relacja temat	ludyczny	satyryczny	poważny
transformacja	PARODIA (Chapelain decoiffé)	TRAWESTACJA (Virgile travesti)	TRANSPOZYCJA (Doktor Faustus)
naśladowanie	PASTISZ (Affaire Lemoine)	SZARŻA (A la manière de…)	FALSYFIKAT (Posthomerica)

• „Zasadniczym efektem komentarza do tej tabeli nie będzie, mam nadzieję, potwierdzenie trafności ilustrowanych nią tez, ale dalsze jej skomplikowanie, zaciemnienie, a w końcu zatarcie” [więc do dzieła!]

• można dotychczasowy podział z powodzeniem udoskonalić, wprowadzając trzy inne odcienie (na wzór koła barwnego): odcień ironiczny pomiędzy ludycznym a satyrycznym, np. Doktor Faustus, Lotta w Weimarze, Józef i jego bracia; odcień polemiczny pomiędzy satyrycznym a poważnym, np. Miguel de Unamuno transponujący Kichota w książce Życie Don Kichota; odcień humorystyczny pomiędzy ludycznym a poważnym, np. Giraudoux Elpènor




• definitywnie stwierdza, że tzw. przed-tekst nie należy do sfery hipertekstualności ani szerzej pojętej transtekstualności, jego przemiany wiążą się zawsze z autotransformacji polegającej na amplifikacji, redukcji lub substytucji - geneza tekstu należy do sfery autohipertekstualności

• hipertekstualność jest praktyką o charakterze transgatunkowym i przenika do wszystkich innych gatunków; jest ona znacznie częstsza w dramacie niż w narracji, rzadsze zastosowanie znajduje również w historii, pamiętnikach, autobiografiach, dziennikach, powieściach realistycznych, poezji lirycznej

• parodia istniała od zawsze, trawestacja od XVII w., ale profesjonalnym gatunkiem stała się dopiero w XIX w.; antypowieść narodziła się wraz z Don Kichotem

• metatekst jest zaś z natury niefikcjonalny

• w każdym hipertekście jest zawarta pewna wieloznaczność, autonomiczny sens, którego brakuje intertekstualności (hipertekst jest czytany w odniesieniu do siebie i hipotekstu)

• odczytanie hipertekstu zawsze zyskuje na fakcie dostrzeżenia jego istoty hipertekstualnej

• hipertekstualność ma w sobie coś z majsterkowania; to sztuka robienia czegoś nowego z czegoś starego; jej przewaga polega na tym, że wytwarza elementy bardziej złożone i bardziej wyrafinowane

• tę dwoistość przedmiotu można porównać do palimpsestu, gdzie spod jednego tekstu tego samego pergaminu wyziera inny, którego późniejszy tekst nie przesłonił całkowicie, pozwalając mu miejscami prześwitywać

• pastisz i parodia traktują literaturę jako palimpsest

• Philippe Lejeune proponuje termin lektura palimpsestowa; ta lektura relacyjna umożliwia daje pole do popisu tzw. strukturalizmowi otwartemu, istnieją bowiem dwa strukturalizmy - strukturalizm zamknięcia tekstu i odszyfrowania jego struktur zewnętrznych (np. słynna analiza Kotów Baudelaire'a) oraz strukturalizm Mythologiques Lévi-Straussa, wg którego jeden tekst pozwala czytać inny tekst

• hipertekstualność jest tylko jedną z nazw ustawicznego obiegu tekstów (wg marzeń Borgesa), bez którego literatura niewarta byłaby jednej godziny trudu…




Wybaczcie żenujące kolorki tęczy. W artykule był bezbarwny wykres, ale autor porównywał te odcienie hipertekstualności do mieszania barw podstawowych, więc w jakimś sensie oddają one zamierzenie autora

Gérard Genette, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia

- 6 -

styl

temat

---