CZYTANIA POLAKÓW W XX
WIEKU

Stanisław Siekierski

UJĘCIE ANTROPOLOGICZNE



inicjacja – złożony proces psychiczny, jaki zachodzi
w świadomości przede wszystkim jednostki,
pośrednio grupy, pod wpływem określonych
tekstów, głównie, ale nie tylko, literackich



przemiany kulturowe zachodzące na skutek
interakcji inicjowanych przez słowo drukowane,
szczególnie literaturę piękną



inicjacyjny aspekt odbioru utworu literackiego – w
jaki sposób i w jakich warunkach literatura pełniła
swoje funkcje, czym była dla procesu kulturowego?



inicjacje z potrzeb spontanicznych



publiczność literacka

SPOSÓB CZYTANIA



sposób zaspokajania potrzeb czytelniczych,
wynikających z sytuacji kulturowej oraz
psychicznej, w jakiej czytelnik się znajdował lub
znajduje



czytanie – jako zaspokajanie potrzeb
psychokulturowych dzięki bardzo różnorodnym
dziełom, także pod względem ich wartości
literackich



czytanie jako sfera indywidualnego
uczestnictwa w kulturze (indywidualny
kontakt).

McLuhan – książka przyczyniła się najbardziej
do indywidualizacji kultury.

GŁÓWNE CZYNNIKI UWARUNKOWAŃ
SPOŁECZNYCH CZYTELNICTWA
SPONTANICZNEGO



potrzeba dostosowania się do norm
uznawanych w środowisku



czytanie wbrew normom i zasadom otoczenia

7 SPOSOBÓW CZYTANIA (ANALIZA
DOKUMENTÓW OSOBISTYCH I PUBLIKACJI
NAUKOWYCH)



potrzeba uczestnictwa w kulturze oficjalnej



literatura jako źródło lub narzędzie kształtowania

postaw patriotycznych, społecznych lub

politycznych (jako źródło inicjacji)



samokształcenie – samodzielne poszukiwanie w

książkach wiedzy potrzebnej do osiągnięcia

zamierzonych celów



literatura jako źródło wspomagające kształtowanie

własnej osobowości (głównie młodzież)



literatura jako źródło przeżyć emocjonalnych

(często łącznie z inicjacyjnym i rozrywkowym);

traktowana pejoratywnie (poza młodzieżą)



czytanie jako zapełnianie czasu wolnego (może być

punktem wyjścia do zaspokajania innych potrzeb)



czytanie jako spełnianie obowiązku edukacyjnego

SZLACHTA



czytanie szlachcica: poszukiwanie wielkiej przeszłości swojej

klasy, literatura nobilitowała i sakralizowała przeszłość



poczucie wyższości nad innymi stanami



uczestnictwo w kulturze jako uczestnictwo w czasach

minionych



Trylogia Sienkiewicza jako dokument wielkiej przeszłości,

artystyczny obraz siły i dominacji warstwy



Józef Chałasiński: szlachta nie przekazała takich wzorów

zachowań wobec literatury pięknej i książki w ogóle, jakie

mogłyby być przejęte przez warstwy aspirujące do kultury

oficjalnej, w której literatura odgrywała tak istotną rolę w

warunkach zaborów i wysiłków zmierzających do utworzenia

nowego systemu społecznego, dającego szansę na

odzyskanie niepodległości



szlachcianki – literatura jako wyznacznik prestiżu

społecznego (romanse francuskie), przygotowanie do

pełnienia ról społecznych, całkowita „bezinteresowność”

lektury



akceptowany sposób spędzania czasu wolnego

INTELIGENCJA



wychowanie szlacheckie lub



przekonanie o konieczności zmian w stylu życia –
literatura jako jeden z warunków przygotowania do
nowych ról



nowoczesną koncepcję narodu polskiego kształtowała
inteligencja – konieczna typologia postaw
kulturowych:

-

nowatorzy szlacheckiego pochodzenia

-

nowatorzy pochodzenia mieszczańskiego

-

nowatorzy wywodzący się z innych grup społecznych

-

inteligenci kontynuujący tradycje kultury szlacheckiej

-

inteligenci spełniający swoje role zawodowe bez
aspiracji twórczych lub rewolucyjnych

INTELIGENCJA



czytanie w większości wynikające ze statusu

zawodowego



uwarunkowania „bycia inteligentem”:

-

zawód wymagający wykształcenia wyższego niż

otoczenie (czytanie jako warunek zdobycia

kwalifikacji),

-

inne horyzonty umysłowe i sposób spędzania

czasu wolnego,

-

rola wzorca zachowań, szczególnie obowiązków

patriotycznych i społecznych oraz uczestnictwa w

oficjalnej kulturze symbolicznej



kobiety – literatura francuska w tłumaczeniach,

polskie piśmiennictwo narodowe



mężczyźni – czytanie dla zdobycia kwalifikacji,

wpisania się kulturowego do środowiska

inteligenckiego (wojny, podróże, detektywistyka)

CHŁOPI



2/XIX – kryzys kultury oralnej



procesy prefiguratywne (czytanie dorosłym przez dzieci)



promowane – czytanie zgodnie z kulturą własną (ludową),

wg propozycji szkolnych i autorytetów lokalnych



literatura wysoka (skracana), teksty jarmarczne



źle widziane – czytanie romansów i literatury sensacyjnej



religia: książeczki do nabożeństwa, „Rycerz Niepokalanej”,

Sienkiewicz, literatura odpustowa



po II wojnie światowej wzrost zasięgu oddziaływania

książki (biblioteki), czytanie jako forma uczestnictwa w

kulturze narodowej



migracje okupacyjne, ruchliwość środowiskowa



rosnąca dwuśrodowiskowość rodzin wiejskich



rozdźwięk między zainteresowaniami a dostępnością

tekstów



brak zainteresowania tzw. nurtem chłopskim w literaturze



l. 90 – przejście do kultury obrazkowej

ROBOTNICY



często korzenie chłopskie



zdobywanie kwalifikacji zawodowych do poł.
XX w. nie wymagało edukacji szkolnej i
udziału w kulturze druku (obserwacja
uczestnicząca)



1/XX ludyczne formy życia kulturalnego:
tańce, wyjazdy za miasto, muzyka amatorska



pieśń dziadowska (nowinkarstwo,
moralizatorstwo, elementy wiedzy o
przeszłości i kultury artystycznej)

ROBOTNICY



do połowy l. 20/XX – małe zainteresowanie

czytelnictwem; brak świadomości w doborze książek,

autorytety środowiskowe; trzy sposoby czytania:

-

inicjacyjne (ewolucja liderów, organizacje

zachowawcze niepodległościowe)

-

pozaśrodowiskowe (wzory szlachecko-inteligenckie) –

czytanie jako rozrywka

-

tożsamościowe – literatura klasyczna i piśmiennictwo

popularne (literatura brukowa, zeszytowa)



okres międzywojenny: brak zasadniczych zmian,
książki historyczne (jako forma uhistorycznienia

świadomości dla osób z niskim wykształceniem)



po II wojnie światowej: podobnie jak w innych

grupach społecznych, zależnie od wykształcenia;

czytanie aspiracyjne – odrzucanie lektur o własnej

klasie

INICJACJE LITERACKIE -
UWARUNKOWANIA



najtrwalsze inicjacje – późne dzieciństwo/
wczesna młodość



teksty różnej treści i formy



inspiracja przeżyć emocjonalnych lub
intelektualnych



ograniczenia polityczne i ideologiczne



mecenat organizacji tworzących instytucje
udostępniające ludowi książki



konkretne sytuacje osób czytających (stan
psychiczny, doświadczenia)

INICJACJE PATRIOTYCZNE



sytuacja historyczna – idee romantyczna i
pozytywistyczna,



okoliczności zewnętrzne: forma buntu
przeciw wynaradawianiu



lata 70 i 80/XX: książki drugiego obiegu



zanik potrzeb inicjacji historyczno-
narodowej? I roli literatury w tym zakresie? –
brak poczucia zagrożenia tożsamości
narodowej

INICJACJE SPOŁECZNO-IDEOWE



Tadeusz Kościuszko jako bohater narodowy wśród

czytelników chłopskich



Inicjacje literackie (i nie tylko) wcale nie muszą

zmieniać zachowań czy zinternalizowanych

wzorów postępowania, dotyczą najczęściej tylko

pewnych aspektów życia, dosyć często inicjacje

te obejmują tylko aspekty emocjonalne, rzadziej

intelektualne, mogą wpływać na zachowania,

chociaż wpływy te jednak nie zawsze są

uświadamiane. (Siekierski, s. 73)



„czyste” inicjacje społeczne u działaczy

radykalnych i rewolucyjnych



nie tylko literatura, także broszury polityczne



publikowanie utworów młodej generacji pisarzy

chłopskich (Władysław Orkan, Jalu Kurek)



obecnie: brak potrzeby inicjacji społecznej?

INICJACJE RELIGIJNE



trudność w werbalizacji – ujawnianiu – badaniu



specyfika „katolicyzmu polskiego”



niechętny stosunek duchowieństwa do części

publikacji, potrzeba kontroli



ubogie piśmiennictwo religijne w okresie PRL



rozwój wydawnictw religijnych po 1990 roku



książeczki do nabożeństwa, Biblia, Przekroczyć

próg nadziei Jana Pawła II



5% kupuje/czyta książki religijne



tradycyjność wyborów



potrzeby: samorozwoju, sprawiedliwości

społecznej, modlitwy

SAMOKSZTAŁCENIE –
UWARUNKOWANIA



świadome, samodzielne, wypływające z własnej woli
poszukiwanie wiedzy zawartej w książkach, kiedy
jednostka sama kontroluje proces edukacyjny,
którego głównym celem jest doskonalenie
osobowości.



czytanie książek jako świadome, pozaszkolne
zdobywanie wiedzy.



początek – lata 20te XIX w. (książki i czasopisma dla
ludu, Pielrzym w Dobromilu I. Czartoryskiej, 1819)



zespoły samokształceniowe w szkołach zaborczych



po II wojnie światowej zmiana od charakteru
społecznego (chłopi, robotnicy) do indywidualnych
zachowań wynikających z nietypowych aspiracji
(samokształcenie hobbistyczne)

SAMOKSZTAŁCENIE



literatura piękna jako źródło poznania



edukacja historyczna

-

czytanie werystyczne (beletrystyka jak dzieło
naukowe)

-

czytanie procesualne (rozumienie sensu
wydarzeń, historycznej zmienności i trwałości
zachowań ludzkich)

-

czytanie w kategoriach mitycznych, z
odniesieniem do współczesności (zwłaszcza w
okresach szczególnego zagrożenia wartości
narodowych)



wiedza o życiu społecznym (i udział)

KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI



literatura jako źródło kształtowania
osobowości:

-

pierwsze fascynacje rzeczywistością
literacką, w której żył i działał bohater utworu

-

poszukiwanie w literaturze sensu swojego
życia

-

wzory społeczne

-

autorytety intelektualne jako przewodnicy po
literaturze

ŹRÓDŁO PRZEŻYĆ EMOCJONALNYCH

2 typy emocji:



pełna akceptacja świata przedstawionego,
bez pozaemocjonalnego zaangażowania
odbiorcy (bez wprowadzania zmian w
otoczeniu)



dominacja przeżyć wewnętrznych, katharsis,
uwolnienie od własnych napięć



przeżycia zastępcze mogą stanowić punkt
wyjścia do własnych przemyśleń i decyzji

PRZEŻYCIA ZASTĘPCZE



XVIII-XIX w. – „sfrustrowane czytelniczki”
(Emilia Korczyńska Nad Niemnem), alienacja
rodzinna i społeczna



zjawisko ponadnarodowe i ponadklasowe



warunek: dużo czasu wolnego



poszukiwanie utopii? zapomnienia?



fascynacja światem literackim ze względu na
odmienność od rzeczywistego

EMOCJE MŁODZIEŃCZE



literatura przygodowa, historyczna, bajki



ucieczka w fikcję literacką



dominuje w dzieciństwie i wczesnej młodości



dziś źródłem przeżyć emocjonalnych jest
raczej przekaz audiowizualny



indywidualizacja – motywacje raczej
psychiczne niż społeczne

CZY TYLKO EMOCJE?



różnorodność wyborów czytelniczych



zaspokajanie różnych potrzeb



czytanie emocjonalne – gdy zaistnieje
harmonia oczekiwań odbiorcy z wpisanym
sensem dzieła lub jego fragmentu



harlequiny – demokratyzacja świata
przedstawionego



Co dalej? Pytanie o właściwości psychiczne
przyszłych uczestników kultury. Czytanie
emocjonalne – jednostki o bogatszej
wyobraźni, zdolne kreować własny (także w
sensie wizualnym) świat.

CZYTANIE W CZASIE WOLNYM



Czas wolny?

-

„dam z towarzystwa”

-

dzieci chłopskich

-

pracowników korporacji

-

studentów



Narastanie czasu wolnego w XXI wieku?



Zagospodarowanie czasu wolnego?



czytanie jako forma zapełniania czasu
wolnego (zaraz po wynalezieniu druku)



zróżnicowania społeczne (XVIII w., „klasa
próżniacza”)

ZRÓŻNICOWANIA SPOŁECZNE



XVIII w., „klasa próżniacza”



inteligencja – wyróżnik społeczno-zawodowy,
kobiety – organizacja życia towarzyskiego/
społecznego; spontaniczność wyboru



wieś – brak czasu wolnego (praca od 5 roku
życia), czytanie od XXlecia (obowiązek
szkolny), w czasie wolnym od l. 50/XX



robotnicy – tradycje wiejskie, spędzanie
weekendów poza miastem, zabawy taneczne,
oferta popularna (cyrk, menażeria, kino),
dostęp do książki, życie towarzyskie

CZAS „ZABIJANY”



wieś – robić cokolwiek, choćby czytać



miasto – większy wybór rozrywek



czytanie jako forma spędzania czasu wolnego
– tylko wśród osób, którym to sprawia
przyjemność

OGLĄDANIE ZAMIAST CZYTANIA



Wybieram książkę? Badania IKiCz 2008



zmiany wchodzące z młodszymi pokoleniami,
wzory zachowań dorosłych – anachroniczne



pogoń za nowością, baumanowską
„zachcianką”

PODSUMOWANIE



literatura piękna jako forma zachowania tożsamości

narodowej w XIX wieku



nieformalne życie literackie publiczności, poza

oddziaływaniem krytyki i literaturoznawstwa, własne

systemy informacyjne (autorytety – indywidualności)



znaczące oddziaływanie szkoły, następnie samokształcenia



internalizacja wzorów zachowań wobec literatury wynika z

potrzeb określonych jednostek/grup (aspiracje, role

społeczne)



powrót do indywidualizmu



po II wojnie światowej ogromny zasięg oddziaływania

literatury pięknej we wszystkich grupach społecznych



l. 90/XX – stereotypizacja i schematyzacja zachowań

czytelniczych (na skutek telenowel?)



ograniczenie zasięgu literatury na wsi



odejście od lektury jako źródła inicjacji patriotycznej,

społecznej, ideologicznej



zanik czytania samokształceniowego

PODSUMOWANIE



niezbędne – wiadomości podane w
maksymalnie skróconej wersji,
łatwodostępne



nie zanika zainteresowanie czytaniem w
czasie wolnym (częściej kobiety, potrzeba
przeżyć emocjonalnych)



niechęć młodzieży do czytania zgodnie z
programem nauczania – kryzys czytania
szkolnego