Zgodnie z zasady kształtowania się morfologicznych struktur kostnych w wyniku
zachowania się chrząstki nasadowej pod wpływem działających sil wykazano, że w
miejscach poddanych wzmożonemu uciskowi następuje hamowanie rozwoju kości.
Siły przyciągające sprzyjają w znaczeniu biologicznym tworzeniu się utkania
kostnego, w przeciwieństwie do sił naciskających prowadzących do zaniku,
rozpuszczania się (resorpcji) kości.
Zasady rozwoju kości wg. P. Lesgafta:

- kość rozwija się prawidłowo i równomiernie oraz tym intensywniej, im bardziej

czynne są otaczające ją mięśnie (przy mniej czynnych mięśniach kości są słabsze,
węższe i cieńsze oraz dłuższe),

- kształt kości zmienia się w rozwoju z chwilą zmniejszenia ciśnienia ze strony

otaczających organów; kości grubieją – rosną w kierunku zmniejszonego oporu,

- kość zmienia kształt pod wpływem ciśnienia otaczających części miękkich; ich

rozwój jest zahamowany w kierunku zwiększonego ciśnienia zewnętrznego,
Powyższe stwierdzenia świadczą o plastyczności tkanki kostnej i jej podatności na
wpływy środowiskowe.
Kształt i wielkość kości zależy zatem od wielu czynników genetycznych jak i
środowiskowych.

Kostnienie, czyli powstawanie kości w rozwoju osobniczym jest to proces przetwarzania

szkieletu chrzęstnego czy też błoniastego w szkielet kostny.

kostnienie

śródchrzęstne błoniaste

Kostnienie śródchrzestne odbywa się na tzw. modelu chrzęstnym kości, w którym tkana

chrzestna zostaje zamieniona na tkankę kostną.

Kostnienie błoniaste odbywa się wprost na podłożu tkanki łącznej, której komórki

zamieniają się w osteoblasty i przetwarzają tkankę łączna w kostna. W ten sposób

powstają np. kości sklepienia czaszki, jak kości ciemieniowe, łuska kości czołowej,

potylicznej itp.

Do prawidłowego przebiegu procesu kostnienia potrzebna jest witamina D, której niedobór

powoduje zaburzenia tego procesu (schorzenie to nosi nazwę krzywicy).

proces kostnienia = uwapnienie szkieletu, mineralizacja

Kostnienie odnosi się do ogółu procesów komórkowow-tkankowych związanych z

formowaniem się kości. W skład tego procesu jako istotny jego element wchodzi:

mineralizacja, uwapnienie kości polegające na odkładaniu się minerałów w kości

Proces wzrastania jest efektem pomnażania liczby komórek żywego organizmu.

Na wzrastanie, czyli powiększanie się ciała składają się:

- rozrost – zwiększanie się wymiarów i masy tkanek,

- rozplem – mnożenie się liczby komórek na drodze podziału komórek i powielania kwasów

DNA,

Rys nr 1. Schemat kostnienia kości długiej (wg.
Bochenka i Reichera). Przekroje podłużne w różnych

okresach rozwoju.
a – cała kość w stadium chrzęstnym, tylko na trzonie

utworzony ochrzęstnie mankiet kostny (czarny),

chrząstkę oznacza powierzchnia wykropkowana,
b – obie nasady jeszcze chrzęstne, w trzonie przez

kostnienie śródchrzęstne powstała siateczka istoty

kostnej gąbczastej,
c – w obu nasadach powstały śródchrzęstne punkty

kostnienia, w trzonie - jama szpikowa; między obiema

nasadami a trzonem pozostaje chrząstka nasadowa,
d – punkty kostne nasad rozrosły się; chrząstka

pozostaje tylko na powierzchni stawowej i na granicy

trzonu i nasad; w trzonie jama szpikowa powiększa się,

Przykładem kostnienia śródchrzęstnego może być kostnienie kości długiej, w której

od ochrzęstnej do wnętrza trzonu wnikają naczynia krwionośne niszcząc tkankę

chrzęstna, a z ochrzęstnej powstaje płaszcz kostny (pierwotne ognisko kostnienia), po

czym pojawiają się w nasadach takie same ogniska (zwane wtórnymi ogniskami

kostnienia).
Na miejscu niszczonej tkanki chrzestnej tworzy się tkanka kostna.
Proces ten trwa do czasu, dopóki kość nie uzyska swojej właściwej długości i

szerokości.

Czaszka

W życiu płodowym kości czaszki szczególnie

szybko rozwijają się, dostosowując się do

dużego tempa rozwoju mózgu.
Dla kości czaszki odmienny jest typ kostnienia –

błoniasty.
Po urodzeniu tempo rozwoju czaszki jest

zwolnione.
Noworodek (od urodzenia do około 4 tygodni,

tj. do przystosowania się organizmu dziecka do

samodzielnego bytu, do ustąpienia objawów

związanych z porodem) i w niecko mniejszym

stopniu niemowlęta (do około 1 roku życia, do

przyjęcia spionizowanej postawy ciała) w

stosunku do dorosłych posiadają dużą głowę,

krótką szyję. U niemowląt wysokość głowy

mierzona od najwyższego punktu głowy do

podbródka stanowi czwartą część długości

ciała.
Charakterystyczna jest niska i względnie

szeroka twarz z dużymi oczodołami, szerokim i

wypukłym ku przodowi czołem, szerokim

nosem o lekko wklęsłym i mało wystającym

grzbiecie, z małymi szczękami.
W okresie noworodka obwód głowy wynosi 34

cm. Główka posiada widoczne ciemiączka i

luźno połączone kości.

Rys nr 2. Proporcje ciała dorosłego i

noworodka.

Rys nr 3. Różnice proporcji czaszki: 1,3 – noworodek, 2,4 –

dorosły.

Rys nr 4. Rozwój twarzy (wg. Stratza): 5 – noworodek, 6 – dziecko
dwuletnie, 7 – dziecko sześcioletnie, 8 – dziecko dwunastoletnie, 9 –
człowiek dorosły,

U człowieka po urodzeniu wyróżnia

się następujące ciemiączka

(nieskostniałe spojenie łączące kości

czaszki u noworodków i niemowląt,

wypełnione błona łącznotkankową):
- ciemiączko przednie -

romboidalna luka między kośćmi

czaszki noworodka, o wymiarach od

2x2 cm do 3x5 cm, położona w linii

środkowej, na skrzyżowaniu szwu

wieńcowego, szwu strzałkowego i

szwu czołowego pomiędzy kośćmi

czołowymi a kośćmi ciemieniowymi;

zarasta między 9 a 18 miesiącem

życia dziecka (wczesne

dzieciństwo),
- ciemiączko tylne - trójkątna luka

między kośćmi czaszki o

najdłuższym wymiarze ok. 1 cm,

położona w linii środkowej, na

skrzyżowaniu szwu strzałkowego i

szwu węgłowego, pomiędzy kością

potyliczną a kośćmi ciemieniowymi;

zarasta do 4 miesiąca życia

(noworodek),
- ciemiączko boczne - ciemiączka

boczne, w okolicy dołka

skroniowego, czasem występują u

wcześniaków; zarastają najczęściej

jeszcze w życiu płodowym,

Rys nr 5. Proporcje czaszki noworodka ( z widocznymi
ciemiączkami) i dorosłego.

W okresie niemowlęctwa około 8-9 m-ca zarastają się obie połówki żuchwy tworząc

jedną kość. Rozpoczyna się pierwsza dentycja (wyrzynanie się zębów mlecznych)

obejmująca okres od 5 do 30 m-cy. Około 6 m-ca pojawiają się siekacze mleczne

dolne, natomiast w 12 m-cu liczba zębów mlecznych wynosi 6-8.
Obwód głowy powiększa się o 10 cm (około 44cm). Około 5-6 m-ca – wydłużenie

twarzoczaszki.
W okresie wczesnego dzieciństwa (do 7 roku życia, tj. do wymiany zębów

mlecznych) pod koniec 2 roku życia rozpoczyna się zarastanie szwu czołowego. 6 rok

życia – kostnienie połączeń głowy. W okresie tym trwa wyrzynanie się zębów

mlecznych, zapoczątkowane w okresie niemowlęcym. Półtoraroczne dziecko powinno

mieć 4 pierwsze trzonowce, a do końca 2 roku życia również4 kły.
W okresie starszego dzieciństwa (od 7 roku życia do dojrzałości płciowej, tj. u

dziewcząt do 12-15 lat, u chłopców do 16-18 lat) postępuję rozpoczęty proces

wymiany uzębienia mlecznego na stałe (druga dentycja). Pomiędzy 16 a 18 rokiem

życia następuje ostateczna indywidualizacja rysów twarzy.
W okresie młodzieńczym (do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała, co u kobiet

następuje w wieku 18-20 lat, u mężczyzn między 20-23 rokiem życia) pojawiają się

trzecie trzonowce (tzw. ,,zęby mądrości”), u niektórych osób nie wyrzynają się wcale.

Na czaszce kostnieje chrząstkozrost klinowo-potyliczny.
W okresie wieku dorosłego (do 40 lat, tj. do wystąpienia pierwszych objawów

starzenia się organizmu) wysokość głowy mierzona od najwyższego punktu głowy do

podbródka stanowi ósmą część długości ciała. Zaznaczone są pierwsze objawy

zarastania szwów czaszkowych. Starcie żujących powierzchni korony zębów.
W okresie wieku dojrzałego (do 60 lat. tj. do zakończenia funkcji gruczołów

płciowych u obu płci) zachodzą zmiany inwolucyjne.

Obręcz barkowa

Na obręcz barkową składa się:

- łopatka – posiadająca 2 pierwotne centra kostnienia (wyrostek kruczy i talerz) oraz 7

lub więcej wtórnych centrów kostnienia; jedno znajduje się na talerzu łopatki, po dwa

na wyrostkach kruczych i barkowym, po jednym na brzegu przyśrodkowym i kącie

dolnym,

- obojczyk – posiadający 2 pierwotne centra wzrostu na trzonie i wtórne centrum na

nasadzie mostkowej; jest pierwszą kością, która tworzy się około 5 tygodnia życia

płodowego; jest również ostatnia kością, w której przyrastają nasady, około 20-25 roku

życia przyrasta nasada mostkowa,

Do 2 roku życia (okresy wczesnego

dzieciństwa) wzrastają kości obręczy

barkowej.
Okres dzieciństwa starszego –

między 13-15 rokiem życia dochodzi

do zrośnięcia się wyrostka kruczego z

łopatką. Kształtuje się męska budowa

ciała – wzrasta szerokość barków.
W okresie młodzieńczym pomiędzy

18-20 rokiem życia dochodzi do

zrastania brzegu bocznego i kata

dolnego łopatki, a miedzy 23-25

rokiem życia –zrastanie końca

barkowego obojczyka, wyrostka

barkowego łopatki. W okresie tym

dochodzi do intensywnego rozwoju

pasa barkowego.

Rys nr 6. Wiek kostnienia obręczy barkowej.

Kończyna górna składa się z następujących kości:

- ramiennej – kostnieje z 8 centrów kostnienia, pierwotnych:
trzon (około 7 tyg. życia płodowego) wtórnych: głowa,
oba guzki, główki i bloczka nasady dalszej oraz obu kłykci,

- promieniowej – kostnieje z 3 (4) centrów kostnienia, pierwotnego:
trzon (około 7 tygodnia życia płodowego) oraz wtórnych nasad,

- łokciowej – kostnieje z 4 centrów kostnienia, pierwotnego:
trzon (około 7 tygodnia życia płodowego) oraz wtórnych nasad,

Rys nr 7. Wiek kostnienia kości kończyny górnej.

Od urodzenia do zakończenia wzrastania długość kończyny

górnej powiększa się czterokrotnie. W okresie noworodka

kończyny górne są dłuższe niż dolne. Ręce są krótkie,

stanowią ¼ długości ciała, dłonie – małe.
Wiek niemowlęcy – 1 rok życia – kostnienie guzka

większego kości ramiennej. Ręce są nadal krótkie.
Okres wczesnego dzieciństwa – od 2 roku życia szybko

wzrastają kości kończyn. 3 rok życia – największe tempo

wzrastania – ramię, następnie przedramię i ręka. U dzieci w

wieku około 5 lat charakterystyczne jest względnie długie

przedramię w stosunku do ramienia. 2 rok życia – kostnieje

kłykieć kości ramiennej, 3 rok życia – nadkłykieć

przyśrodkowy kości ramiennej, zrastanie części bocznych z

trzonami kręgów. 3-5 rok życia – nasada bliższa kości

promieniowej. 4 rok życia – nasada kości śródręcza i kości

palców. 6 rok życia – kostnienie guzka większego kości

ramiennej, nasady dalszej kości łokciowej.
Okres starszego dzieciństwa – szybki przyrost kończyn

górnych w tym rak. 8-9 rok życia – połączenie nadkłykcia

bocznego kości ramiennej, bloczka kości ramiennej, wyrostka

łokciowego kości łokciowej. 10 lat – kostnienie kości

grochowatych i zrośnięcie zęba z trzonem kręgu obrotowego.

11 lat – zrastają się nadkłykieć boczny i główka kości

ramiennej. 12 rok życia – zrastają się bloczek, główka oraz

kłykieć z trzonem kości ramiennej. 13-16 rok życia – zrasta

się wyrostek łokciowy z nasadą bliższą. 14 -15 rok życia –

zrasta się z kłykciem nadkłykieć przyśrodkowy kości

ramiennej. Następuje wydłużenie kończyn w stosunku do

tułowia.

W ciągu całego rozwoju długość kończyny górnej zwiększa się cztery razy.
Charakterystyczne dla kończyny górnej jest to, że tempo wzrastania poszczególnych jej
kości na długość utrzymuje się w następującej kolejności: kość ramienna, promieniowa i
łokciowa, następnie kości ręki.

Okres wieku młodzieńczego –
zakończenie procesów rozwojowych
kości (zespolenie się całkowite nasad z
trzonami kości długich. 18-20 rok życia
– zrośnięcie główki i wyrostka
rylcowatego z trzonem kości łokciowej.
17-19 lat – połączenie głowy z trzonem
kości promiennej oraz połączenie
nasad z trzonami kości śródręcza i
palców. 18-20 – zrośnięcie głowy z
trzonem kości ramiennej. 20-22 lat –
zrasta się z trzonem nasada dalsza
kości promieniowej.
Okres wieku dorosłego – kończyny
stanowią niemal połowę wysokości
ciała. 23-25 lat – zrastanie nasady
dalszej kości promieniowej. Do 35 roku
życia zwiększa się grubość istoty zbitej
trzonów kości długich po czym
stopniowo ulegają zmniejszeniu,
poszerzają się jamy szpikowe.

Rys nr 8. Wiek kostnienia kości ręki.