• UWAGA: slajdy nie obejmują całości

problematyki poruszanej na
wykładach i nie są ich szczegółowym
zapisem – mogą jednakże pomóc w
przygotowaniu się do egzaminu - BM

Bogdan W. Mach

Makrostruktury społeczne

Collegium Civitas jesień 2010

• Struktura jest terminem notorycznie

nieostrym; w minimalistycznej
definicji „struktura” to każda relacja
pomiędzy elementami grupy
społecznej dowolnej wielkości; nawet
najprostsza relacja jest strukturą (np.
stosunek ilości mężczyzn do ilości
kobiet – „human sex ratio”)

• Struktura jest cechą grupy a nie cechą

jednostkową - ale wpływa na jednostki i
związki między cechami jednostek
(przykład - Rodney Stark - indywidualna
religijność w USA pozytywnie wpływa na
przestrzeganie norm prawa, ale tylko tam,
gdzie % osób religijnych jest wysoki)

• Struktura jako relacje między pozycjami

(forma) kształtuje relacje między ludźmi
(treść)

• Strukturami są też bardziej

skomplikowane relacje i kombinacje
relacji pomiędzy pozycjami
społecznymi w grupie lub pomiędzy
grupami wyróżnionymi jako pozycje
w zbiorowości wyższego rzędu

na przykład (za Piotrem Sztompką):

• Kto od kogo w grupie zależy (struktura

władzy)

• Jak podzielona jest w grupie praca

(struktura zawodowa, podział pracy)

• Kto w grupie ma ile

zinstytucjonalizowanej władzy,
bogactwa, szacunku (stratyfikacja)

• Kto się z kim w grupie komunikuje

(struktura komunikacyjna)

• Kto czego i od kogo ma prawo w

grupie oczekiwać (struktura
normatywna)

• Jak mają się do siebie reprezentowane

w grupie poglądy (struktura poglądów)

• Jak mają się do siebie reprezentowane

w grupie interesy (struktura interesów)

• Dwa problemy:

• (1) Struktura a „human agency”

(determinizm socjologiczny a podmiotowe

działanie wolnej jednostki)

• (2) „widoczność” struktur w momentach

radykalnej zmiany społecznej (struktury

jako „konstrukcyjne” elementy społeczne

ukryte za „fasadami” społecznymi)

• Definicja struktury społecznej Stanisława

Ossowskiego (Dzieła t.5, str.93-94): „[…]

strukturę społeczną pojmujemy jako

system międzyludzkich zależności,

dystansów i hierarchii zarówno w

nieorganizacyjnej jak i organizacyjnej

formie […], […] Mówiąc o zależnościach

międzyludzkich, mamy na myśli zarówno

zależności wynikające ze stosunków

władzy, jak i z podziału funkcji.”

• Makrostruktury to struktury

charakteryzujące społeczeństwo jako
całość = politycznie autonomiczną
grupę kooperujących ze sobą ludzi

Cechą makrostruktur jest to, że są:
• Samowystarczalne
• Samoistne
• Samoreferencyjne

• Dwa podstawowe rodzaje

makrostruktur to instytucje
społeczne i system klas społecznych

INSTYTUCJE to trwałe wiązki
(1) ról społecznych
(2) grup
(3) organizacji
(4) obyczajów
(5) zachowań,
które służą zaspokojeniu

podstawowych, fundamentalnych

potrzeb społecznych

Według tradycji funkcjonalistycznej w

każdym społeczeństwie wyróżnić
można pięć takich instytucji:

• system pokrewieństwa
• gospodarka
• religia
• system polityczny
• edukacja

• KLASY to - w najszerszym,

neutralnym rozumieniu - grupy ludzi
zajmujących podobne miejsce w
relacjach konstytuujących system
społecznej stratyfikacji i mających
podobne interesy (ekonomiczne,
polityczne i inne) związane z tym
systemem

• Różne teorie stratyfikacji różnie

definiują wyróżniane w
społeczeństwie klasy społeczne.
Niektóre tradycje badawcze
przeciwstawiają sobie klasy i
stratyfikację – ja tego nie robię

• SPOŁECZNA STRATYFIKACJA

• Społeczna stratyfikacja to

zinstytucjonalizowany, powielający
się w czasie, nierówny podział
względnie powszechnie cenionych
dóbr pomiędzy pozycje społeczne
istniejące w społeczeństwie

Dobra te mają charakter:
• ekonomiczny (dochód, majątek,

zarobki, własność)

• kulturowy (konsumpcja kulturowa,

"dobre obyczaje")

• czysto społeczny (dostęp do sieci

towarzyskich, znajomości,
członkostwo w klubach,
stowarzyszeniach)

• obywatelski (prawo do posiadania

własności, zawierania umowy, prawo
wyborcze, wolność stowarzyszania się,
wyznania, słowa)

• edukacyjny (kapitał ludzki, formalne

wykształcenie, umiejętności,
kwalifikacje)

• psychologiczny (pozytywna

samoocena)

• Dobra te są materialne i

niematerialne:

bogactwo, władza, prestiż społeczny

(prestiż osobisty i prestiż pozycji)
dobre wykształcenie, dobry zawód,
zdrowie, pozytywna samoocena i
psychiczny "dobrostan", dostęp do
użytecznych informacji, przekonanie,
że prowadzi się sensowne życie,
kontrola nad własnym życiem i wiele
innych

• Systemy stratyfikacji społecznej są

zawsze wielowymiarowe i bardziej
lub mniej hierarchiczne, tzn. składają
z warstw pozycji, które - odmiennie
wyposażone w dobra - różnią się
między sobą ze względu na szanse
życiowe i możliwości społeczne
zajmujących je osób

• Kategorie pozycji społecznych

podobnie ulokowanych w systemie
społecznej stratyfikacji można
najogólniej nazywać "klasami". Teorie
różnie wyodrębniają klasy i ich ilość.

• Klasy mające lepsze szanse i

możliwości typowo „zamykają się”
przed napływem z klas położonych
„niżej”, tworząc i reprodukując w ten
sposób swą społeczną tożsamość i
dystanse wobec innych klas

• „Wykluczenie” doświadczane przez

klasy dysponujące gorszymi
szansami wzmacnia dodatkowo układ
dystansów społecznych i formuje
społeczną tożsamość tych klas

Aksjologiczne założenia w

badaniach stratyfikacji (Kerbo)

Założenia krytyczne (radykalne)
• Nierówność nie jest nieunikniona –

przynajmniej jej obecny poziom nie jest

nieunikniony i może być redukowany

• Natura ludzka jest zasadniczo dobra i

kooperatywna

• Celem nauk społecznych jest pomoc w

budowie lepszego, bardziej równego i

bardziej sprawiedliwego społeczeństwa

Aksjologiczne założenia w

badaniach stratyfikacji (Kerbo)

Założenia niekrytyczne

(konserwatywne)

• Nierówność jest nieunikniona
• Natura ludzka jest zasadniczo

egoistyczna i niechętna kooperacji

• Nauki społeczne mają koncentrować

się na faktach i nie formułować
sądów oceniających

Dwa modele społeczeństwa w

badaniach stratyfikacji (Kerbo)

Model konfliktów grupowych
• Społeczeństwo jest scalane przez

konflikty grupowe i różnice w zakresie

posiadanej przez grupy władzy

• Akcent na składowe części

społeczeństwa i procesy zachodzące

pomiędzy nimi

• Społeczeństwo jest terenem walki

toczonej przez klasy społeczne i grupy

interesu

Dwa modele społeczeństwa w

badaniach stratyfikacji (Kerbo)

Model porządku społecznego
• Społeczeństwo jest scalane przez

powszechną zgodę co do wartości i
norm

• Holizm: społeczeństwo jest całością
• Społeczeństwo jest systemem, który

ma własne potrzeby
(niesprowadzalne do potrzeb grup)

Typologia paradygmatów w

badaniach stratyfikacji (

Kerbo,

Strasser

)

Krytyczny

paradygmat porządku

społecznego

Niekrytyczny

paradygmat porządku

społecznego

(funkcjonalna teoria

stratyfikacji)

Krytyczny

paradygmat konfliktu
społecznego (Marxa

teoria klasy

rządzącej)

Niekrytyczny

paradygmat konfliktu
społecznego (Webera

teoria konfliktów

społecznych)

• Stratyfikacja to nierówność, która

uległa instytucjonalizacji

• Stratyfikacja to instytucja regulująca

w danym społeczeństwie relacje
pomiędzy pozycjami – kto dostaje ile,
czego, za co, i z jakimi skutkami

• Systemy stratyfikacyjne jako instytucje

są: (a) stabilne, (b) ideologiczne

• Systemy stratyfikacyjne są cechą

organizacji społecznej a nie
bezpośrednią konsekwencją
indywidualnych różnic pomiędzy
ludźmi (przykład klas na Titanicu: w
klasie I przeżyło 60%, w II 36% a w III
24%)

• Każdy socjolog wie o stratyfikacji

dwie rzeczy: (a) ma wiele niedobrych
konsekwencji, (b) pewien rozmiar
stratyfikacji wydaje się nie do
uniknięcia

Funcjonalna teoria

stratyfikacji

(Kingsley Davis i Wilbert E. Moore,

ASR 10, 1945)

• Pewne pozycje społeczne są w

społeczeństwach funkcjonalnie
ważniejsze (w większym stopniu
zaspakajają potrzeby społeczeństwa
jako całości) i wymagają specjalnych
umiejętności od osób, które te
pozycje mogłyby zajmować

• Talenty i uzdolnienia, które są

podstawą tych umiejętności nie są
powszechne i równo rozłożone w
społeczeństwach - niektóre osoby je
mają a inne nie, niektóre osoby mają
ich więcej a inne mniej

• Przeprowadzenie talentów i uzdolnień

w umiejętności i kwalifikacje, których
wymaga zajmowanie funkcjonalnie
ważniejszych pozycji nie jest możliwe
bez edukacyjnego treningu, który – z
kolei – od poddających mu się osób
wymaga nakładów i poświęceń

• Aby osoby dysponujące właściwymi

talentami i uzdolnieniami chciały się
takiemu treningowi poddać, muszą
one liczyć na to, że pozycje
społeczne, do których zajęcia ten
trening jest potrzebny przyniosą im w
przyszłości nagrody i przywileje
(także symboliczne) niedostępne dla
innych

• Zatem: Stratyfikacja społeczna (fakt, że

z zajmowaniem różnych pozycji wiążą
się nierówne nagrody i przywileje) jest w
ludzkich społeczeństwach funkcjonalna i
niezbędna – jej funkcją jest
zapewnienie, że najważniejsze pozycje
są zajmowane przez najlepiej
wykwalifikowane i najlepiej
przygotowane do ich objęcia osoby

Davis/Moore: stratyfikacja jest

nieświadomie ukształtowanym
mechanizmem, dzięki któremu
społeczeństwa zapewniają sobie
właściwą obsadę pozycji społecznych

CZYLI:

Stratyfikacja jest funkcjonalna i niezbędna

• Funkcjonalna teoria stratyfikacji - jak

każda teoria funkcjonalna - wymaga
dodatku ewolucyjnego

• Chodzi o uzasadnienie, dlaczego w trakcie

ewolucji ludzkości pewne role społeczne
mogą być uznane za ważniejsze dla
przeżycia i sprawnego funkcjonowania
ludzkich społeczeństw

• Ten dodatek sprowadza się do dwu

punktow:

(1) te fragmenty kultury, które w

trakcie ewolucji są zachowywane

stają się coraz bardziej złożone,

komplikują się. Proces zachowywania

kultury w trakcie ewolucji jest zatem

procesem nieustannego powstawania

coraz bardziej złożonej kultury

.

(2) Rezultatem jest SPECJALIZACJA ról

społecznych i wzrastający podział pracy
- w tym podziale z niektórymi
pozycjami wiążą się coraz bardziej
skomplikowane elementy kultury czyli
coraz bardziej złożone role społeczne. Z
tymi właśnie rolami związane być muszą
wyższe nagrody jeśli społeczeństwo ma
trwać i efektywnie się rozwijać.

• Stratyfikacja jest zatem ewolucyjną

konsekwencją wzrastającej
specjalizacji i złożoności ról
społecznych

• Parsons: stratyfikacja jest

ewolucyjnym osiągnięciem, równość
byłaby ewolucyjną katastrofą

• Pierwsze krytyki: funkcjonalnej teorii

stratyfikacji
(a) niejasne pojęcie „funkcjonalnej
ważności”
(b) wątpliwe założenia o motywacji
do zdobywania wiedzy i
kwalifikacji

• W współczesnej socjologii „funkcjonalną

ważność” zastąpiono teoretycznie neutralnym
pojęciem „zastępowalności” pozycji

• Im niższa zastępowalność, tym wyższe

nagrody

• Indywidualne i grupowe strategie redukcji

zastępowalności = centralny problem badań
nad stratyfikacją

Wszyscy stosujemy indywidualne
strategie redukcji własnej
zastępowalności

Grupowe strategie redukcji

zastępowalności:

• monopolizacja
• profesjonalizacja
• unionizacja

• Inne krytyki funkcjonalnej teorii

stratyfikacji:
(1) Randall Collins (1975) Conflict
Sociology
(2) Melvin Tumin (1953) Some
Principles of Stratification: A Critical
Analysis

• Collins: to nie teoria, to raczej model

rynku pracy, w którym „pracodawcą”
jest społeczeństwo, które musi
zaspokoić swoje potrzeby „płacąc” w
pieniądzach, prestiżu i innych
nagrodach związanych z
zajmowaniem pozycji

• Collins: Koncepcja Davisa i Moora jest

wewnętrznie sprzeczna - zmiany
„popytu” na pozycje i zmiany
„podaży” osób gotowych pozycje
objąć - powinny prowadzić do
wyrównania się nagród związanych z
pozycjami czyli do zaniku stratyfikacji

• Davis (1948, Human Societies):

wyrównywanie się nagród
związanych z pozycjami nie nastąpi,
bo (1) talenty i zdolności nie są
równomiernie rozłożone, (2) rodziny
ograniczają mobilność ku pozycjom (i
w górę i w dół) – chroniąc potomstwo
lub nie mogąc mu pomóc.

• Na to inni: czy na pewno tylko niewielu

może zostać lekarzami, co by było, gdyby
lekarze nie bronili dostępu do swego
zawodu? Davis i Moore nie dostrzegają,
że władza i wpływ są w społeczeństwie
rozłożone nierówno i ograniczają
mobilność ku pozycjom - nie pozwalając,
by pozycje mogły być obejmowane w
efekcie otwartego współzawodnictwa

Dysfunkcje stratyfikacji

społecznej (Melvin Tumin)

• Stratyfikacja ogranicza możliwości

odkrycia pełnego zakresu talentów

istniejących w społeczeństwie

(oznacza nierówną motywację i

nierówny dostęp do kanałów rekrutacji

i centrów szkolenia)

• Ograniczając zakres dostępnych w

społeczeństwie talentów stratyfikacja

ogranicza możliwości rozwoju

potencjału społeczeństwa

• Stratyfikacja zapewnia aktualnym

elitom władzę, dzięki której mogą
one narzucać ideologie
racjonalizujące istniejący stan rzeczy
jako „naturalny”, „moralnie słuszny”
- stratyfikacja wywiera na
społeczeństwo, w którym istnieje
wpływy konserwatywne,
zachowawcze

• Stratyfikacja prowadzi do nierównego

rozkładu pozytywnych samoocen
niezbędnych dla rozwoju twórczego
potencjału jednostki

• W tym zakresie, w jakim nierówność nie

może zostać zaakceptowana przez mniej
uprzywilejowanych, stratyfikacja wzmaga
wrogość, podejrzliwość i brak zaufania –
ogranicza w ten sposób integrację społeczną

• W tym zakresie, w jakim poczucie

znaczącego uczestnictwa w systemie
zależy od położenia w stratyfikacji,
konsekwencją stratyfikacji jest
nierówne poczucie znaczącego
uczestnictwa w funkcjonowaniu
społeczeństwa

• Ponieważ lojalność wobec

społeczeństwa zależy od poczucia
znaczącego uczestnictwa,
stratyfikacja oznacza nierówny
rozkład lojalności społecznej (wobec
systemu)

• W tym zakresie, w jakim

partycypacja i apatia zależą od
poczucia znaczącego uczestnictwa,
stratyfikacja prowadzi do nierównego
rozłożenia w populacji motywacji do
aktywności społecznej

• Tumin dodatkowo:
(a) poświęcenia poniesione w celu

transferu talentów w kwalifikacje są

wątpliwe – i dlaczego społeczeństwo

ma płacić za nie całe życie?

(b) nawet najbardziej odpowiedzialne

prace ludzie chcą wykonywać dla

„radości pracy” lub „pomocy

społeczeństwu” – niekoniecznie dla

pieniędzy i prestiżu

Podejście funkcjonalne

• Stratyfikacja umożliwia

społeczeństwu trwanie i rozwój.
Przypisanie wyższych nagród do
ważniejszych pozycji przynosi
korzyści całemu społeczeństwu

• Stratyfikacja sprzyja zajmowaniu

pozycji wymagających talentów i
zdolności przez osoby posiadające te
talenty i zdolności

• Stratyfikacja i służy wszystkim i jest

nieunikniona

• Wartości legitymizujące stratyfikację

są szeroko rozpowszechnione w
społeczeństwie

• Ponieważ systemy stratyfikacyjne

służą całemu społeczeństwu i mają
poparcie w wartościach, to są one
stabilne w czasie

Podejście konfliktowe

• Stratyfikacja jest rezultatem konfliktu

oraz asymetrii władzy i służy interesom

niektórych tylko członków

społeczeństwa a przeszkadza w

realizacji interesów innych jego

członków

• Na skutek stratyfikacji wiele talentów i

zdolności istniejących w społeczeństwie

nie zostaje nigdy ujawnionych i nie

zostaje wykorzystanych

• Stratyfikacja jest pożyteczna tylko dla

niektórych i może – bez szkody dla

całego systemu – zostać

wyeliminowana lub istotnie ograniczona

• Wartości legitymizujące stratyfikację są

elementem ideologii służących

interesom tych członków

społeczeństwa, którzy mają więcej

władzy (ekonomicznej, politycznej,

społecznej)

• Ponieważ systemy stratyfikacyjne

dobrze służą interesom tylko
niektórych członków społeczeństwa,
to ich stabilność jest zawsze
zagrożona

• Platon w „Państwie” i Arystoteles w

„Polityce” o klasach

• Karl Marx (1818 – 1883) krytyczny

(radykalny) paradygmat konfliktu

• Max Weber (1864 – 1920)

niekrytyczny (konserwatywny)
paradygmat konfliktu

Marx

• Cel: wyjaśniać globalne zmiany społeczne,

stworzyć teorię historii

• Motor historii = konflikt między klasami

(„Historia jest historią walk klasowych” –

Marx i Engels „Manifest Komunistyczny”

(1848))

• Podstawowy schemat klasowy: 2-klasowy,

biegunowy - burżuazja vs. proletariat, historia

doprowadzi do polaryzacji na te dwie klasy

• W analizach empirycznych wiele innych

schematów

• Burżuazja i proletariat definiowane w

terminach zróżnicowanego stosunku

do środków produkcji

• Środki produkcji = wszystko, co jest

niezbędne do wytworzenia czegoś, co

ma wartość z wyjątkiem samej

potrzebnej do tego pracy (kapitał

inwestycyjny, ziemia, budynki,

maszyny, dostęp do sieci dystrybucji)

• Historia biegnie w kierunku starcia

burżuazji i proletariatu, które nastąpi
gdy: (1) polaryzacja się dokona, (2)
proletariat stanie się „klasą dla siebie”
(łączność, świadomość, organizacja), (3)
kapitalizm wyczerpie swe możliwości
rozwojowe (prywatna własność środków
produkcji uniemożliwi rozwój „sił
wytwórczych” społeczeństwa)

• Rewolucja  eliminacja prywatnej

własności środków produkcji
(uspołecznienie)  społeczeństwo

bezklasowe (problem „obumierania”
państwa)

• Dominacja wymiaru ekonomicznego

(„baza vs. nadbudowa”) w
marksowskim myśleniu o klasach

• Przykłady schematów

neomarksowskich (Wright)

Przykłady neo-Marxowskich schematów klasowych Erika O.

Wrighta:

(a) Class Boundaries in Advanced Capitalist Society, New

Left Review 41, 1976

Klasy ze względu na kontrolę nad:

(1) inwestycjami i zyskiem

(2) aparatem produkcyjny/ procesem pracy

(3) pracownikami

+

= pełna kontrola, C = częściowa, M = minimalna,

-

= brak

kontroli

Kontrola nad:

Inwestycj

e i zysk

Proces

pracy

Pracowni

cy

Burżuazja
Tradycyjni kapitaliści
Dyrektorzy generalni korporacji

+
+

+
+

+
+

Sprzeczne pozycje burżuazja- proletariat
Managerowie najwyższego szczebla
Managerowie średniego szczebla
Technokraci
Nadzorcy

C/M

M/-

-
-

+

C

M

-

+

C

M
M

Proletariat

-

-

-

Sprzeczne pozycje proletariat– drobna

burżuazja
Względnie niezależni pracownicy

najemni

-

M

-

Drobna burżuazja

+

+

-

Sprzeczne pozycje drobna burżuazja –

burżuazja
Pracodawcy małej skali

+

+

M

(b) Erik Olin Wright (1986) Classes, London:

Verso

O = zasoby organizacyjne (władza

organizacyjna)

K = zasoby kwalifikacyjne (wykształcenie)

(+) = pełna kontrola, 0 = częściowa,
(-) = brak kontroli

Kontrola nad zasobami:

Organizacja

Kwalifikacje

Właściciele:
Burżuazja
Drobna burżuazja
Pracodawcy małej skali

(Definiowane jak w

poprzednim schemacie)

Personel najemny:
Managerowie eksperci
Managerowie z

kwalifikacjami
Managerowie bez

kwalifikacji
Kierownicy eksperci
Kierownicy z

kwalifikacjami
Kierownicy bez kwalifikacji
Pracownicy eksperci
Pracownicy z

kwalifikacjami
Pracownicy bez

kwalifikacji

+

+
+

0
+ -
0

+
0

0
0 -

- +
- 0
- -

• Webera krytyka Marxa: Marx nigdy

nie udowodnił, że BAZA (ekonomia)
jest fundamentalną podstawą
wszystkich innych różnic społecznych
– wierzył w to

Max Weber (1864 – 1920) niekrytyczny
(konserwatywny) paradygmat konfliktu

• Cel: Pokazać, że Marx się mylił sądząc,

że różnice ekonomiczne („baza”) są
jedyną (determinującą) podstawą
stratyfikacji

• Środek: Pokazać, że wymiary polityczne

(władza) i kulturowo-społeczne
(szacunek społeczny) są względnie
niezależne od sfery ekonomii i też
prowadzą do konfliktu społecznego

• grupy społeczne ilustrujące tezy Webera:

junkrzy (mało władzy ekonomicznej, ale

wysoka pozycja w wymiarze politycznym

i społeczno-kulturowym), żydowscy

przedsiębiorcy (wysoko w wymiarze

ekonomii, nisko w wymiarze politycznym

i społeczno-kulturowym), przywódcy

duchowi (nisko w wymiarze

ekonomicznym i politycznym, wysoko w

wymiarze społeczno-kulturowym)

Wkład Webera w teorię

stratyfikacji

• Stratyfikacja jest 3-wymiarowa nie 1-

wymiarowa jak u Marxa. Wszystko, co

decyduje o szansach życiowych jest możliwą

podstawą „społecznego zamknięcia” (soziale

Schließung,social closure), strategii

redukowania zastępowalności i konfliktu

społecznego

• Współcześnie instytucjonalną podstawą

władzy i dominacji są struktury biurokratyczne

(Webera idealny model biurokracji)

• Tradycja socjologiczna od Webera:
• Class, status, power (klasy, stany,

władza)

• Weber pokazał: (a) prestiż i władza nie

są prostą konsekwencją ekonomicznej
własności - są także źródłem własności
i zamożności, prestiż daje władzę a
władza przynosi prestiż; (b) wiele osób
ma władzę („osiąga pożądane
rezultaty pomimo oporu innych”) choć
nie ma tytułu własności ekonomicznej
(odróżnienie kontroli i własności)

• Webera koncepcje klas (według

Stanisława Kozyr-Kowalskiego): klasa
jako zbiór pozycji społecznych
kształtujących zbliżone do siebie
„szanse życiowe”

Koncepcja rynkowa

• „Będziemy o klasie mówili wtedy,

gdy 1) szanse życiowe większej
liczby ludzi mają pewien wspólny,
specyficzny przyczynowy składnik, o
ile 2) ten składnik został wytworzony
przez ekonomiczne interesy związane
z posiadaniem dóbr i możliwością
uzyskiwania zarobków, i to 3) w
warunkach rynku dóbr i pracy”

Koncepcja pozarynkowa

• „Klasą nazwiemy każdą grupę ludzi

znajdujących się w podobnym położeniu
klasowym. <<Położeniem klasowym>>
nazwiemy zaś typową szansę na 1)
dostęp do dóbr, 2) osiąganie pozycji
społecznych i 3) realizację biografii
życiowej – szansę wynikającą z rozmiaru
i rodzaju władzy rozporządzania
dobrami lub kwalifikacjami….”

• Klasa społeczna to „ogół tych

położeń klasowych, między którymi
wymiana a) osobnicza i b) w
następstwie pokoleniowym jest łatwa
i w typowy sposób zwykła się
odbywać.”

• „Klasami społecznymi są: (a) klasa

robotnicza jako całość…, (b) drobna

burżuazja, © nie posiadająca własności

inteligencja i specjaliści (technicy

różnego rodzaju, pracownicy umysłowi,

pracownicy administracji, którzy są

wewnętrznie bardzo zróżnicowani

zależnie od kosztów treningu jaki

otrzymali), (d) klasy uprzywilejowane

dzięki własności i edukacji” (cytat za W.

Wesołowski)

• Przykłady neoweberowskich

schematów klasowych (John
Goldthorpe): klasy ze względu na
lepsze lub gorsze „położenie
rynkowe”, „zdolności rynkowe”,
„atuty rynkowe”, „market capacities”

• Neo-Weberowski schemat klasowy (John H. Goldthorpe

and Robert Erikson, The Constant Flux,1992) w wybranych

krajach europejskich (dane za Wolfgangiem Teckenbergiem)

• I = Pracodawcy dużej skali i profesjonalići, eksperci,

managerowie

wysokiego szczebla

• II = Profesjonaliści, eksperci, managerowie niższego szczebla

• IIIa = Wykonawczy pracownicy umysłowi w administracji

• IIIb = Pozostali wykonawczy pracownicy umysłowi

• IVa = Pracodawcy małej skali poza rolnictwem

• IVb = Samodzielni poza rolnictwem

• IVc = Pracodawcy małej skali i samodzielni w rolnictwie

• V = Technicy i nadzorcy

• VI = Robotnicy wykwalifikowani

• VIIa = Robotnicy niewykwalifikowani

• VIIb = Robotnicy rolni

A= Austria, C=Czechy,S=Słowenia, H=Węgry, P=Polska,
G=Niemcy
European Social Survey 2002-3

I

II

IIIa

IIIb

IVa

IVb

V

VI

VIIa

VIIb

IVc

A

11.6

19.3

22.0

16.5

3.3

2.2

3.9

8.3

8.0

.6

4.4

C

7.9

19.6

13.8

7.4

3.2

6.0

4.7

17.4

16.2

3.0

.9

S

15.6

19.5

14.3

7.8

5.2

1.3

6.5

15.6

11.7

1.3

1.3

H

11.9

16.8

8.0

8.8

6.0

6.0

3.1

15.6

18.8

3.1

2.0

P

10.6

17.6

9.1

5.8

3.9

5.0

3.5

14.3

16.1

1.1

13.1

G

10.8

22.1

19.4

10.2

3.3

3.1

4.3

13.3

11.8

.6

1.0

E

u

r

o

p

e

a

n

S

u

r

v

e

y

2

0

0

2

-

3

.

Rozbieżność czynników

statusu

• Status = położenie jednostki w

danym wymiarze stratyfikacyjnym

• Ponieważ wymiarów jest kilka (u

Webera trzy) to możliwa jest

rozbieżność statusów (rozbieżność

czynników statusu ujmowanego

kompleksowo)

• Teoria: ludzie o rozbieżnych statusach są

bardziej sfrustrowani i niezadowoleni niż

ludzie o statusach zbieżnych. Dlaczego?

• Gerhard Lenski „Status Crystalization”,

ASR, 1954

• Self blame i system blame jako reakcje

na rozbieżność stausów

Ralf Dahrendorf (1959, PL

2008) Class Conflict in

Industrial Society

• Marx nie udowodnił, że różnice

ekonomiczne są podstawą wszystkich

innych różnic stratyfikacyjnych

• Marx nie odróżnił prawnej własności od

kontroli środków produkcji – kontrola

sprawowana przez managera i polityka w

państwie, które upaństwowiło środki

produkcji też rodzi nierówność

• Marx nie zauważył, że każda władza rodzi

nierówność

Dahrendorfa tezy o

konflikcie

• Na każdym poziomie organizacji

społecznej (mała grupa,…, państwo)
istnieją dwa fundamentalnie odmienne
rodzaje ról społecznych: (1) takie, z
którymi związane są instytucjonalnie
tylko prawa do uczestnictwa (np. prawa
obywatelskie, prawa dziecka, itp.) oraz
(2) takie, z którymi instytucjonalnie
związane są prawa do sprawowania
władzy

• Fakt, że zawsze istnieje podział na role,

z którymi związane jest sprawowanie
władzy i role, z którymi (poprzez
uczestnictwo) wiąże się konieczność
ulegania władzy, jest zasadniczą,
konstytucyjną podstawą stratyfikacji
społecznej - zinstytucjonalizowanej,
nierównej partycypacji w dobrach
istniejących w systemie społecznym

• Role, z którymi wiąże się władza i

role, z którymi wiąże się brak władzy
identyfikują dwa rodzaje radykalnie
odmiennych pozycji społecznych o
fundamentalnie konfliktowych (nie
zawsze uświadomionych) interesach
– sprawujący władzę mają interes w
jej utrzymaniu, poddani władzy w jej
kontestowaniu

• Osoby zajmujące pozycje władzy i

osoby zajmujące pozycje władzy
poddane, wcześniej lub później
uświadamiają sobie swe interesy i
stają się dwiema zorganizowanymi
grupami interesu

• Grupy interesu nieuchronnie

wchodzą ze sobą w otwarty konflikt,
którego stawką jest utrzymanie lub
zmiana istniejącego układu władzy

• Konflikty tego rodzaju, realizujące się

na wielu poziomach organizacji
społecznej, wyznaczają dynamikę
systemów stratyfikacyjnych i szerzej
struktury społecznej na poziomie
makro i mikro

Krytyka Dahrendorfa jest już u Gaetano

Mosci (1858-1941) w The Ruling Class ( ang.

1939 - wł.(1896 t.1, 1922 t.2):

• Społeczeństwa ludzkie nie mogą istnieć bez

organizacji politycznej

• Z organizacją polityczną wiąże się

nieuchronnie nierówność władzy (liderzy z

definicji mają jej więcej)

• Ponieważ natura ludzka jest egoistyczna,

władcy będą zawsze wykorzystywać innych

i gromadzić przywileje

Co (do funkcjonalizmu) dodaje

podejście konfliktowe?

• Podkreśla, że zajmujący pozycje

władzy, realizując swe egoistyczne

interesy, są odpowiedzialni za to, że

nierówności jest zawsze więcej niż

zakłada (implikuje) funkcjonalna

teoria stratyfikacji

• Pokazuje w jaki sposób władza

(polityczna i administracyjna) jest

grupową strategią redukowania

zastępowalności i źródłem przywileju

Gerhard Lenski (1966) Power

and Privilege (dwa „prawa”

stratyfikacji)

„Ludzie będą się dzielić produktami swej

pracy w zakresie niezbędnym dla
przeżycia i stałej produktywności tych
osób, których działanie jest dla nich
samych niezbędne lub korzystne” (Lenski)

„ Im bardziej ludzie zależą od siebie w

szansach na (wspólne) przeżycie, tym
bardziej dzielić się będą produktami swej
pracy” (Beeghley, 4th ed.,16)

„Władza zdecyduje o podziale prawie całej

nadwyżki posiadanej przez społeczeństwo
(wszystkiego ponad poziom gwarantujący
przeżycie)” (Lenski)

„Im większa w społeczeństwie nadwyżka dóbr i

usług (ponad poziom gwarantujący przeżycie
społeczeństwa), tym bardziej władza decyduje
o podziale tych dóbr i usług” (Beeghley,
Leonard ( ), The Structure of Social
Stratification in the United States, 4th ed.,16)

• Przywilej = posiadanie lub

kontrolowanie nadwyżki

• Zatem: Władza  Przywilej

• Zatem: Im bardziej rozwinięte

społeczeństwo (im większa
nadwyżka), tym większa nierówność

Ten trend uległ jednak załamaniu wraz z

powstaniem społeczeństwa
przemysłowego. Dlaczego?

W mega-historycznej perspektywie

industrializacja oznaczała (1)
podniesienie poziomu przeciętnie
wymaganych umiejętności prowadzące
do redukcji „średniej” zastępowalności
pozycji istniejących w społeczeństwie, (2)
spadek znaczenia przymusu , (3) wzrost
roli wykształcenia (przejście od askrypcji
do zasady osiągnięć i wzrost mobilności
sp.)

Typy społeczeństw w

zależności od poziomu rozwoju

technologicznego

• Łowiecko zbierackie (do 10 tys. lat temu)
• Proste kopieniackie (pojawia się uprawa

zbóż, roślin)

• Zaawansowane kopieniackie (uprawa i

metalurgia, do 5 tys. lat temu)

• Proste rolnicze (uprawa, metalurgia, pług)
• Zaawansowane rolnicze (uprawa,

metalurgia, pług, żelazo, do 300 lat temu)

• Przemysłowe (uprawa, metalurgia,

pług, żelazo, MASZYNA, od 300 lat
temu)

• Post-przemysłowe???, post ????

• Homo sapiens-sapiens od 30 – 40 tys. lat

temu

• Duże społeczeństwa są nowym wynalazkiem.

Przez dłuższy czas historii (społeczeństwa

zbieracko-łowieckie i kopieniackie = proste)

społeczeństwa ludzkie były bardzo małe –

około 50 osób, rzadko kilkaset

• Tylko 10% społeczeństw prostych żyło na

stałym terytorium

• Zbieracko-łowieckie: stale zagrożenia, mało

żywności (konserwacja), prymitywna broń

• Populacja ludzka powiększała się

bardzo powoli. 10 tys. lat temu na
świecie żyło nie więcej niż 10 mln
ludzi. Gdyby tempo przyrostu było
takie jak wtedy, na podwojenie
trzeba by czekać 60 tys. lat – dziś
ludność świata podwaja się w mniej
niż 40 lat

• Społeczeństwa łowiecko-zbierackie

były minimalnie ustratyfikowane.

• Własność ograniczona do ruchomości,

brak specjalizacji ról społecznych,
prawie żadnej nadwyżki dóbr i usług 

słaba stratyfikacja

• Stratyfikacja ograniczona do wieku i

płci (może także cechy charakteru –
odwaga?)

• W społeczeństwach kopieniackich

stratyfikacja była wyraźniejsza – silnie
wzrastała, gdy społeczeństwo
zaczynało pędzić osiadły tryb życia

• Atlas Etnograficzny – George Murdock,

w latach 60-tych zawierał ponad 1000
społeczeństw. Z niego Standardowa
Próba Międzykulturowa (N=186, bez
społeczeństw przemyslowych)

Stratyfikacja

Nomadyczne

Osiadłe

Stabilne

słaba

90%

74%

46%

średnia

10%

26%

25%

silna

0%

0%

29%

N

49

35

102

• Powstanie społeczeństw rolniczych

zmienia świat – pojawia się nadwyżka
żywności  specjalizacja ról (nie
wszyscy muszą być rolnikami), powstają
role związane z zarządzaniem
nadwyżką, walką o nią i o producentów,
rozwój miast (miejski styl życia, miejskie
zawody i specjalności, wolny czas,
kultura i sztuka), powstawanie „dwu
narodów”

• Prawdopodobnie nie było

społeczeństwa rolniczego, w którym
mniej niż 90% ludności byłoby
zaangażowane w uprawę

• W roku 1800 tylko 50 miast na

świecie liczyło więcej niż 100 tys.
mieszkańców

• Znaczenie wojen – Pitirim Sorokin w

„Social and Cultural Dynamics”
(1937) obliczał, że społeczeństwo
rolnicze średnio przez 46% czasu
swego trwania było w stanie wojny,
Gerhard Lenski w „Human Societies”
(1970) uważa, że ten procent był
jeszcze wyższy

• Znaczenie wojen i najazdów jako

źródeł stratyfikacji: nomadyczni
najeźdźcy jako elity podbitych
społeczeństw rolniczych , obcy język
wzmacnia stratyfikację

Stratyfikacja a poziom

rozwoju rolniczego

Stratyfikacja

Poziom rozwoju rolniczego

zerowy

niski

średni

wysoki

niska

87%

79%

64%

39%

średnia

13%

18%

32%

16%

wysoka

0%

4%

5%

46%

%

100%

100%

100%

100%

• Społeczeństwo rolnicze – najsilniej

ustratyfikowane ze wszystkich typów
społeczeństw

• Lenski: władca – 25%, elita władzy –

50%, reszta – 25%

• Europa w epoce przed-przemyslowej:

szlachta 2-3% (ale w Polsce ok. 10%)

• Załamanie trendu: większa nadwyżka

= większa nierówność w jej podziale
w społeczeństwie przemysłowym

• Nic dziwnego, że Marx, który nie znał

jeszcze nowoczesnego
społeczeństwa przemysłowego
uważał, że ten trend się utrzyma,
nierówność będzie rosnąć a
polaryzacja postępować

Powstanie stratyfikacji – trzy

teorie (Sanderson,

Macrosociology)

• Funkcjonalnej ewolucji (Davis, Moore,

Parsons)

• Nadwyżki (Lenski)
• Niedostatku (scarcity) (Morton Fried,

The Evolution of Political Society,
1967; Michael Harner; Rae Lesser
Blumberg)

Funkcjonalna ewolucja

• Akumulacja i wzrost złożoności

kultury  specjalizacja 

powstawanie w społeczeństwie
pozycji bardziej i mniej funkcjonalnie
ważnych (bardziej i mniej
zastępowalnych)  konieczność

efektywnej obsady tych pozycji 

stratyfikacja

Teoria nadwyżki

• Postęp technologiczny  zwiększona

produktywność ekonomiczna 

powstanie nadwyżki ekonomicznej 

walki o kontrolę nad nadwyżką 

stratyfikacja (zwycięzcy stają się
klasą najwyższą)  dalszy wzrost

nadwyżki i stratyfikacji

• Problem z teorią nadwyżki: trzeba

wytłumaczyć jak postęp
technologiczny pozwala na
wyprodukowanie nadwyżki (bo ludzie
na ogół unikają i obawiają się zmiany
technologicznej, do produkcji
nadwyżki trzeba ich jakoś zmuszać –
a to zakłada już istnienie władzy,
czyli zakłada stratyfikację)

Teoria niedostatku

• Znaczenie „presji populacyjnej”:

zasoby/populacja

• Wzrost presji populacyjnej  niedostatek

ziemi  wzrost „egoizmu” w posiadaniu

ziemi  walki „o ziemię”  wygrani

(najeźdźcy) i przegrani  zróżnicowany

dostęp do zasobów  zdolność jednych

do zmuszania innych do produkcji
nadwyżki  nadwyżka  stratyfikacja

Mobilność społeczna

• Pitirim Sorokin: Social Mobility

(1927), Social and Cultural Mobility
(1959), PL 2010

• Według Sorokina mobilność

społeczna = „każde przejście
jednostki, obiektu społecznego lub
wartości z jednej pozycji społecznej
na drugą”

Sorokin wyróżnia

• Mobilność wertykalną i horyzontalną
• Mobilność indywidualną i zbiorową
• Mobilność w obrębie systemu i

zmieniającą system

• Mobilność ekonomiczną, polityczną i

zawodową (według prestiżu
zawodów)

• Ruchliwość społeczna i jej brak informują

o nierówności szans na zajęcie

nierównych pozycji. Nierówność samych

pozycji, stratyfikację (stratyfikacja

=nierówność związanego z pozycjami

wyposażenia w zasoby/dobra), nazywa

się często nierównością warunków

(życiowych, decydujących o szansach

życiowych, w tym o szansach na

zajmowanie pozycji społecznych)

• Konkluzja: „Nierówność warunków”

(życiowych) jest szerszym, bardziej
podstawowym pojęciem niż
„nierówność szans: (życiowych).
„Nierówność szans” jest jednym z
aspektów „nierówności warunków”

• Zawód jest przez Sorokina rozumiany

funkcjonalnie = „zespół działań
społecznych o zróżnicowanej
ważności dla przetrwania i
egzystencji grupy” (1927: 100)

Pięć ustaleń Sorokina

• Nie ma i nie było doskonałego

społeczeństwa kastowego

• Nie ma i nie było doskonałego

społeczeństwa otwartego

• Intensywność (liczba szczebli

pokonanych w hierarchii) i
powszechność (proporcja osób
ruchliwych) są różne w różnych
społeczeństwach

• Intensywność i powszechność

mobilności w ramach tego samego
społeczeństwa zmienia się w czasie

• W historii nie obserwujemy ani trendu

ku wzrastającej mobilności ani ku
malejącej mobilności. Mobilność
„oscyluje” – dotyczy to zarówno
pojedynczych społeczeństw jak i
ludzkości jako całości

Mobilność według Sorokina:

• Redukuje antagonizmy i

upowszechnia solidarność

• Prowadzi do wzrostu indywidualizmu,

identyfikacji osobowej (a nie
grupowej, klasowej, itd), wiązania
praw z osobą a nie pozycją

Trzy funkcje mobilności

• Efektywnościowe
• Strukturotwórcze
• Integracyjne

• Mobilność absolutna = ilość osób

zmieniających pozycje jakoś wyrażana (np.

procenty ogółem, lub procent ruchliwych

wśród osób należących do danej klasy)

• Mobilność relatywna = stosunki szans

osób z poszczególnych klas na znalezienie

się raczej w pewnym fragmencie struktury

niż w jakimś innym (np. odds ratios)

• PL 1972-1988-1994, mężczyźni

Mobilność absolutna (1972 – 1988 –

1994)

• całkowita 59% 61% 67%
• w dół 8% 12% 14%

a 100

b 20

c 50 d 100

• Stosunek szans = (a:b) / (c:d)
• Stosunek szans = (100:20)/(50:100) =

5/0.5=10

• Mobilność relatywna (szanse dzieci

profesjonalistów vs. dzieci
robotników niewykwalifikowanych na
znalezienie się raczej w kategorii
profesjonalistów niż robotników
niewykwalifikowanych, lata 1972
1988 1994): 8.4, 6.7, 9.5

• 4 stanowiska na temat rozmiarów

mobilności (międzygeneracyjnej) na
świecie

• Mobilność absolutna wzrasta wraz z

postępem uprzemysłowienia i we
wszystkich krajach w pełni
uprzemysłowionych wzory tej
mobilności są takie same (Lipset,
Bendix, Zetterberg, 1959, Social
Mobility in Industrial Societies, 1959)

• Wzory mobilności relatywnej

(nierówności pomiędzy klasami w
szansach na ruchliwość/stabilność)
są takie same w obrębie krajów w
pełni uprzemysłowionych
(Featherman, Jones, Hauser, 1975,
Assumptions of Social Mobility
Research in the U.S.)

• Istnieją poważne różnice między

krajami w zakresie wzorów
relatywnej mobilności, a w obrębie
krajów nierówności pomiędzy klasami
w szansach na ruchliwość maleją w
czasie (Ganzeboom, Luijks, Treiman,
1989, Intergenerational Class
Mobility in Comparative Perspective)

•

Istnieje bazowe podobieństwo w

zakresie wzorów relatywnej mobilności

w obrębie krajów, w których funkcjonuje

gospodarka rynkowa, dominuje rodzina

nuklearna i w których nie podjęto

trwałego wysiłku użycia państwa w celu

modyfikacji procesów, poprzez które

nierówności klasowe reprodukują się

poprzez pokolenia (Erikson, Goldthorpe,

1992, The Constant Flux)

Funkcje współczesnego

systemu edukacyjnego:

• Transmisja kultury i cywilizacji
• Trening zawodowy
• Budowanie tożsamości narodowej
• Socjalizacja i uczenie wartości
• Budowanie relacji społecznych
• Certyfikacja – produkcja dyplomów,

zaświadczeń, świadectw

• Baby-sitting

• Cztery podejścia do wyjaśnienia jak i

dlaczego powstały masowe systemy
edukacyjne skali makro. Rozwój
systemów edukacyjnych jako
odpowiedź na:

• (1) komplikowanie się kultury i

postępującą specjalizację (argument
funkcjonalny)

• (2) zapotrzebowanie na masową

zdyscyplinowaną siłę roboczą
potrzebną powstającym i
rozwijającym się kapitalistycznym
społeczeństwom przemysłowym
(Bowles i Gintis, Schooling in
Capitalist America, 1976)

• (3) zapotrzebowanie na

zdyscyplinowanego obywatela
nowoczesnego państwa narodowego
(Meyer et al., 1977, The World
Educational Revolution, Sociology of
Education, 50)

• (4) walka o certyfikaty i inflacja

świadectw (Collins, The Credential
Society, 1977)

• Szkoła, nawet najbardziej

demokratyczna i otwarta dla
wszystkich, jeśli wykonuje swe
zadania właściwie, jest maszyną
„arystokratyzacji” i stratyfikacji
społeczeństwa a nie narzędziem
wyrównywania różnic i
demokratyzacji (Sorokin, 1927, Social
Mobility)

Merytokratyzm edukacyjny

• Wykształcenie  (max) Nagrody

• Dwie składowe: efektywność alokacyjna

(wykształcenie – złożoność wykonywanej
pracy) i efektywność dystrybucyjna
(złożoność pracy – wynagrodzenia)

• Złożoność pracy a wymogi

kwalifikacyjne zawodu (problem
pomiaru)

Pierwotne i wtórne wpływy

(efekty) stratyfikacyjne na
wykształcenie (Boudon, 1974,
Inequality of Educational
Opportunities)

• Pierwotne = zróżnicowane (ze

względu na pochodzenie społeczne)
szanse na osiągnięcie danego
poziomu wykształcenia

• Wtórne = zróżnicowane (ze względu

na pochodzenie społeczne) szanse na
przejście z danego poziomu
wykształcenia na poziom
bezpośrednio wyższy

• Państwo = sposób organizacji władzy

w obrębie jednostki terytorialnej,
którego cechą zasadniczą jest
istnienie instytucji legitymizowanego
monopolu na stosowanie przemocy
na danym terytorium

• Państwa pierwotne („krystaliczne”) i

wtórne (Morton Fried, The Evolution
of Political Society, 1967)

• 8 regionów, w których powstały

państwa pierwotne:

• Amerka Środkowa (Meksyk i część

Ameryki Centralnej) począwszy od
3200 PNE

• Peru (Inka) 2000PNE
• Mezopotamia (dzisiejszy Irak)

5000PNE

• Egipt 5000PNE
• Środkowy Nil 3600 PNE

• Chiny 3800 PNE
• Indie 4800 PNE
• Europa 4000 PNE

• Trzy koncepcje początków państwa:
• (a) funkcjonalna (Elman Service,

Primitve Social Organization: An
Evolutionary Perspective, 1971) –
państwo zaspakaja potrzeby adaptacji
do coraz bardziej złożonego otoczenia
i coraz bardziej złożonej kultury
(redystrybuuje dobra materialne,
prowadzi wojny, koordynuje religie)

• Społeczeństwa wykształciły trzy

mechanizmy „trzymania spraw pod
kontrolą”: wpływ, władza (power,
Macht), panowanie (władza
legitymizowana, authority,
Herrschaft)

• Elman Service: horda (naczelnik,

nieformalny wpływ, brak realnej
władzy) szczep (wódz autonomicznej

politycznie i ekonomicznie wioski, ma
wysoki prestiż i silny wpływ, ale mało
realnej władzy system wodzowski

(wodzowie różnego stopnia,
scentralizowana hierarchia władzy) 

państwo (od społeczeństw agrarnych,
władza legitymizowana)

Koncepcje początków

państwa

• (b) marksistowska (Fryderyk Engels) –

państwo jako komitet wykonawczy
klasy rządzącej

• © koncepcja ograniczenia

ekologicznego (Robert, Carneiro,
1970, A Theory of the Origin of the
State, Science, no.169) – państwo
jako rezultat „nierozładowanej” presji
ekologicznej

Powstanie nowoczesnego

państwa

• Charles Tilly (Przymus, kapitał i

państwa narodowe, 1990): pod koniec
XV wieku mogło istnieć w Europie
około 1500 państw (200-300 we
Włoszech, ok.70 na terenie
dzisiejszych Niemiec); od XVI wieku
zaczęły powstawać państwa narodowe
w formie monarchii absolutnych
(Hiszpania, Portugalia, Anglia, Francja)

• W miarę jak państwa narodowe

zastępowały lokalne ośrodki władzy
ich rola w gospodarce rosła. Państwo
wpływa na życie gospodarcze na 6
sposobów:

• (a) samo jest przedsiębiorstwem

zatrudniającym tysiące (miliony)
ludzi, kupuje dobra i usługi, finansuje
się przez podatki i pożyczki

• (b) dostarcza infrastruktury (utrzymuje

drogi, poczty, itd..)

• © jest producentem zasobów ludzkich (np.

organizuje system edukacyjny)

• (d) organizuje porządek prawny, definiuje,

które transakcje są legalne, utrzymuje

policję i sądy

• (e) jest wojownikiem, prowadzi wojny o

zasoby gospodarcze, kontroluje gospodarkę

w okresie wojny

• (f) prowadzi politykę gospodarczą

(kontroluje inflację, stopę bezrobocia)

• Globalizacja prowadzi do nowych

problemów na styku państwa i
gospodarki – oznacza: (1) niezwykłą
ruchliwość kapitału, nad którego
przepływami państwa narodowe
tracą kontrolę, (2) o wiele mniejszą
(choć ogromną) ruchliwość ludzi, (3)
powstawanie organizacji i korporacji
ponadnarodowych

• Globalizacja przynosi cztery

problemy, które oznaczają radykalną
zmianę społeczną powodującą obawy
i lęki:

• (1) Erozja władzy państwa

narodowego i przekazywanie tej
władzy innym instytucjom =
rekonfiguracja władzy państwowej (w
górę, w dół, na zewnątrz)

• (2) radykalne osłabienie siły

zorganizowanej pracy (związków

zawodowych) będące konsekwencją

większej mobilności kapitału niż pracy

• (3) powstawanie nowej polityki

ukierunkowanej na etniczną

tożsamość (wpływy imigrantów)

• (4) wycofywanie się państwa z rynku,

powiększanie się autonomii rynku

Zagrożenia dla demokracji

(związane z czterema

problemami)

• (1) osłabienie siły zorganizowanej

pracy powoduje, że elity tracą

partnera do dialogu

• (2) imigracja i polityki nastawione na

etniczną tożsamość wywołują reakcje

przeciw mniejszościom

• (3) polityką gospodarczą rządzi nie

państwo, lecz profesjonaliści nie

odpowiedzialni przed społeczeństwem

• (4) Wzrost siły organizacji

ponadnarodowych, których personel
nie odpowiada przed narodową
publicznością

• (5) W efekcie zaufanie do demokracji

jest niskie

• Globalizacja – dwie przykładowe

definicje. Jedna bardzo ogólna, druga
bardzo szczegółowa

• (1) skracanie się dystansów

czasowych, przestrzennych i
kulturowych spowodowane rewolucją
w transporcie i komunikacji oraz
umiędzynarodowieniem kapitału

• (2) Złożony ogólnoświatowy proces

internacjonalizacji komunikacji, handlu
i gospodarki. W sferze ekonomicznej
widoczny w międzynarodowych
umowach o handlu, bardzo znaczącym
wzroście handlu międzynarodowego i
wzrastającej ekonomicznej
współzależności pomiędzy państwami i
innymi organizacjami ekonomicznymi.

• Jego cechą jest także powiększanie się

rozmiarów i mocy ekonomicznej

międzynarodowych korporacji oraz

postępująca dominacja amerykańskiego

przemysłu rozrywkowego w komunikacji

kulturowej pomiędzy narodami. Proces

globalizacji jest zazwyczaj widziany jako

sterowany przez rozwój międzynarodowego

kapitalizmu i jako prowadzący do

transformacji kultur i struktur społeczeństw

niekapitalistycznych i pre-industrialnych.

Współczesne trendy globalne (Global

Inequalities, Bradshaw/Wallace)

• (1) Gospodarka jest coraz bardziej

połączona i skonsolidowana,
postępuje internacjonalizacja handlu,
finansów i korporacyjnej aktywności
gospodarczej

• (2) formalne struktury polityczne

ulegają coraz większej
fragmentaryzacji pomimo
konsolidacji gospodarki światowej;
formalne struktury polityczne tracą
część swej suwerenności na rzecz
organizacji ponadnarodowych

• (3) wzrost populacji światowej

zagraża jakości życia w wielu
regionach

• (4) Problemy ekologiczne stają się

odczuwalne w skali światowej a
świadomość zagrożeń ekologicznych
upowszechnia się i krystalizuje w
nowych ruchach społecznych
(lokalnych i transnarodowych)

• (5) szanse życiowe w skali krajów i

regionów i w skali całego świata
polaryzują się coraz bardziej
prowadząc do powstania grup trwale
i znacząco upośledzonych

• (6) etniczność i multikulturalizm stają

się coraz ważniejszymi problemami w
skali całego świata

Elementy projektu globalizacyjnego

(Development and Social Change,

McMichael,ed.)

• (1) Konsensus pomiędzy globalnymi

managerami i politykami polegający
na faworyzowaniu strategii
rozwojowych realizujących się
poprzez rynek a nie polityki
państwowe

• (2) Scentralizowane zarządzanie

globalnymi regułami rynkowymi
przez najbogatsze kraje świata (G7,
G8, G20)

• (3) Wprowadzanie tych reguł w życie

przez agencje transnarodowe: Bank
Światowy, Międzynarodowy Fundusz
Walutowy, Światową Organizację
Handlu

• (4) Koncentracja rynkowej mocy w

transnarodowych korporacjach a
mocy finansowej w transnarodowych
bankach

• (5) Podporządkowanie wszystkich

krajów globalnym siłom rynkowym i
finansowym, ale z wyraźnym
zróżnicowaniem tego
podporządkowania ze względu na
pozycję w systemie państw (Północ /
Południe/ Wschód), globalną hierarchię
walut, obciążenie długami, kontrolę
nad zasobami naturalnymi (i innymi)

• (6) Ruchy antyglobalizacyjne

alterglobalizacyjne) na wszystkich
poziomach organizacji społecznej –
od zmarginalizowanych społeczności
lokalnych do przywódców
państwowych i frakcji w instytucjach
transnarodowych

Destabilizacyjne efekty

globalizacji ekonomicznej

• (1) wewnętrzna polaryzacja siły

roboczej na „centrum” dobrze
opłacanych pracowników i nadwyżki
siły roboczej na „peryferiach”
składających się z pracowników
okazjonalnie zatrudnianych

• (2) postępujący rozwój gospodarki

nieformalnej

• (3) kryzysy legitymizacji państwa

narodowego

• (4) epidemiczny charakter kryzysów

finansowych

• Idea globalizacji zakłada, że znaczenie

państw narodowych maleje, ale trzeba
odróżnić globalizację od
internacjonalizacji

• Większość korporacji transnarodowych

ma osobowość prawną zarejestrowaną
w konkretnych krajach – nie oznacza
to jednak, że działają w narodowych
interesach

• Podstawowa idea globalizacji:

pewnych problemów nie da się badać
i rozwiązywać na poziomie państw
narodowych i stosunków między
państwami: problemy te są
przejawami procesów globalnych,
których podmiotami są nie państwa
narodowe, lecz podmioty globalne

Podmioty globalne:

• Transnarodowe korporacje
• Globalne instytucje ekonomiczne
• Globalna kultura (globalizujące się

systemy przekonań, systemy
medialne, internet, TV)

Cztery podejścia do globalizacji (Leslie

Sklair, Competing Conceptions of

Globalization, 1999, Journal of World-

Systems Research, Vol.5, No.2)

• (1) Koncepcja systemów-światów

(Immanuel Wallerstein)

• (2) Koncepcja globalnej kultury

(Featherstone, M. ed., 1990, Global
Culture: Nationalism, Globalization
and Identity)

• (3) Koncepcja globalnego

społeczeństwa (Giddens i inni)

• (4) Koncepcja globalnego

kapitalizmu, transnarodowa klasa
kapitalistyczna (Sklair, McMichael)

• System-świat  kraje należące ze

względu na światowy podział pracy

do centrum, peryferii i półperyferii

systemu światowego

• Koncepcja w zasadzie ekonomiczna,

w dalszym ciągu skoncentrowana na

państwach – nie ma w niej czynnika

specyficznie globalnego, z poziomu

ponadnarodowego

• Kultura globalna: globalizacja to

powstawanie kultury masowej
nowego typu, relacje pomiędzy
kulturą globalną a kulturami
lokalnymi, znaczenie globalnych
centrów kulturowych (klasyczna
pozycja: Featherstone, M., ed., 1990,
Global Culture: Nationalism,
Globalization and Identity)

• Globalne społeczeństwo: Inspiracja = to,

co zobaczył Edgar Mitchell w 1971 z

pokładu Apollo 14 : „To była piękna,

harmonijna, pełna pokoju planeta,

błękitna z białymi chmurami, jej widok

wyzwalał głębokie uczucie, że to

właśnie… jest nasz dom, że tam jest

nasze życie i nasza tożsamość. To właśnie

uczucie wolę nazywać opanowującą

człowieka w jednej chwili globalną

świadomością”

• Globalne społeczeństwo: Giddens

(Consequences of Modernity, 1991):
rozwój technologii i komunikacji
zmniejszył, skompresował, wytworzył
planetarną, globalną świadomość

• Globalny kapitalizm: motorem globalizacji

jest globalizujący się (od lat 60tych XXw)

kapitalizm, a nie nowe technologie lub

nowa świadomość (Sklair, McMichael)

• Rolę zasadniczą odgrywa „transnarodowa

klasa kapitalistyczna” (globalna elita

biznesu, polityki i kultury)

• Kultura zdominowana przez konsumeryzm

i transnarodowy liberalizm”

• Warto zapytać: czy globalizacja jest

(1) nową nazwą dla starego zjawiska,
(2) relatywnie nowym
doświadczeniem późnej
nowoczesności (Giddens), czy (3)
konsekwencją późnego kapitalizmu

• Inna klasyfikacja myślenia o

globalizacji: (1) hiperglobaliści
(Kenichi Ohmae, 1995, The End of
the Nation State) – „tradycyjne
państwa narodowe stały się
nieaktualnymi i nieefektywnymi
jednostkami gospodarczymi w
globalnej gospodarce”

• (2) sceptycy (Hirst & Thompson,

1996, Globalization in Question) –
globalizacja jest mitem, mamy bloki
państw i silną władzę państwową
wewnątrz państw i bloków (świat był
bardziej globalny w roku 1890 niż
1990)

• (3) transformacjonaliści (Giddens) –

globalizacja to historyczny aspekt
procesów transformacji społecznej