Czym jest
antropologia?

Termin „antropologia” w dzisiejszym znaczeniu tego słowa ma
długą historię. Pojawił się po raz pierwszy w 1787 roku, kiedy
to pewien Szwajcar nazwiskiem Chavannes w eseju o
wychowaniu intelektualnym, wprowadził obok terminów
etnologia i etnografia, specjalnie dla oznaczenia nowej nauki.
Zdarza się tak, że autorzy stosują wspomniane wyżej terminy
zamiennie jako określenia równoważne (np. W. Burszta).
Większość jednak różnicuje je wprowadzając odmienne
kryteria zakresu znaczeniowego poszczególnych dyscyplin
etnologicznych i ich wzajemnych relacji. Do zaproponowanych
nazw dochodzą jeszcze inne, jak np. antropologia kulturowa,
antropologia społeczna lub bardzo szeroki termin – nauki
etnologiczne.

Pierwszym problemem tej nauki jest jej nazwa.

M. Auge

Przedmiot badań antropologii

Wyodrębnienie przedmiotu badań antropologii z zakresu

badań innych nauk o człowieku, humanistycznych i społecznych, nie

jest możliwe. Przedmiot badań antropologii w dużej mierze pokrywa

się z przedmiotem badań socjologii, w mniejszych także nauk

historycznych oraz innych nauk szczegółowych badających

poszczególne dziedziny kultury. Przedmiotowa odrębność antropologii

związana jest z naciskiem na pewien typ problemów, ze sposobem

podejścia do nich oraz z naciskiem na pewnego typu pytania i

kierunki poszukiwań.

1. Różnorodność kultur

Antropologia jest badaniem systemów różnorodności ludzkiej i
bierze swój początek z fascynacji odmiennością kulturową,
egzotyką i rozmaitością obyczajów. Podstawowym pytaniem
antropologii jest pytanie o to, dlaczego mówimy i działamy w tak
wielu odmiennych językach

.

Antropologia bada raczej ludy (peoples) niż ludzi (people).

Wiedza o kulturze europejskiej dokładnie tak samo

pomaga zrozumieć kulturę w ogóle i różnorodność

ludzką, jak wiedza o każdej innej kulturze, na

przykład liczącego kilkaset osób plemienia czy

grupy lokalnej

W praktyce przedmiotem badań antropologii w

omawianej opcji była i jest często nie tylko kulturowa
różnorodność ale przede wszystkim kulturowa
odmienność. Istotne jest jednak nie ograniczanie się do faktu
stwierdzenia odmienności, ale poszukiwania jej źródła.
Następstwem takiego podejścia jest obecnie fakt, że
antropologia traktuje kulturę europejską, lub szerzej
zachodnią jako jeden z bardzo wielu możliwych, obecnie
realizowanych sposobów życia człowieka. Wiedza na temat
europejskiego systemu życia jest tylko wiedzą o jednym z
wariantów organizowania życia, które ludzkość stworzyła w
ciągu swojej historii. Niewiele więc ona może pomóc w
zrozumieniu człowieka w ogóle.

2. Społeczeństwa pierwotne

Żadna inna nauka o człowieku nie uczyniła ze

społeczeństw prostych zasadniczego przedmiotu swoich badań.
Wśród merytorycznych przyczyn skupienia zainteresowania
badaczy na społeczeństwach prostych można wyróżnić czynniki
o charakterze metodologicznym i praktycznym. Zdaniem Ruth
Benedict: „we współczesnym, szybko unifikującym się świecie
tylko kultury społeczeństw pierwotnych dostarczają danych o
autentycznej różnorodności instytucji ludzkich”. Dlatego też
antropologia zwraca się ku badaniu izolowanych zbiorowości
żyjących na obszarach odległych od centrów cywilizacyjnych, na
których w ciągu stuleci lub nawet tysiącleci rozwijały się
odrębne sposoby gospodarowania i odmienne wzorce kulturowe.
Społeczeństwa takie nazywa Ruth Benedict : „jedynym
laboratorium form społecznych jakie mamy i jakie mieć
będziemy”.

Społeczeństwa pierwotne tworzą określony typ zbiorowości, z

cechami które nie występują w społeczeństwach określanych jako

cywilizowane. Z tego względu okazuje się, że konieczne jest badanie

ich w celu dotarcia do autentycznego zróżnicowania kulturowego.

Wiedza o tych społeczeństwach nie może być zastąpiona wiedzą o

jakimkolwiek innym typie społeczeństwa. Należy jednak podkreślić, że

dokładnie to samo odnosi się do wiedzy o społeczeństwie rozwiniętym.

Aby poznać pełną gamę zróżnicowania kultur, trzeba bowiem dotrzeć

do zróżnicowania zarówno między różnymi typami społeczeństw jak i

wewnątrz nich.

Pytanie:

Dlaczego chcąc badać społeczeństwa , mielibyśmy się zwracać ku

kulturom prymitywnym a nie ku naszemu własnemu społeczeństwu

które „znamy milion razy lepiej i o którym mamy obfite i ścisłe dane”.

(Sigfrid Nadel )

W związku z utratą podstawowego niegdyś przedmiotu swoich

badań, antropologia musi (przynajmniej w pewnym zakresie) swój
przedmiot badań zmieniać. Od kilku dziesięcioleci antropologia
kulturowa skupia się na badaniu procesów przemian w obrębie
społeczeństw pierwotnych na skutek zderzenia z cywilizacją
europejską, czyli procesem akulturacji. Bada się także takie
zagadnienia jak świadomość etniczna, nacjonalizm, tożsamość itp.
Coraz częściej antropologowie zaczynają się zajmować
społeczeństwem zachodnim, a zwłaszcza słabiej poznanymi jego
elementami

Obecnie, wyróżnikiem antropologii jest badanie

różnorodności kultur, a nie konkretnego typu kultur.

To czego uczy nas antropologia, nie dotyczy społeczeństw jako

takich, ale istoty społeczeństwa ludzkiego w ogóle. To czego się
dowiadujemy o jednym społeczeństwie, może nam powiedzieć coś o
innym, a więc o każdym społeczeństwie, zarówno historycznym jak i
nam współczesnym.

Edward Even Evans-

Pritchard

3. Subiektywny sens zjawisk

kulturowych

Główne zadanie antropologii, jakim jest poznawanie istoty

różnorodności kulturowej, pociąga za sobą konieczność porównań
międzykulturowych, których warunkiem jest zrozumienie porównywanych
kultur. Już w końcu XIX wieku Franz Boas ostrzegał, że obserwacji obcych
kultur towarzyszy na ogół poważny błąd, polegający na narzucaniu
badanej rzeczywistości kategorii pojęciowych obserwatora. Odtąd
coraz częściej w antropologii pojawiał się nacisk na rozumienie kultur w ich
własnych kategoriach

Przedmiotem badań tej dyscypliny jest człowiek w jego

wszystkich aspektach: społecznym, kulturowym, psychologicznym i
fizycznym. Nie jest jednak prawdą, że antropologia zajmowała się
kiedykolwiek wszystkimi aspektami życia człowieka. Istnieje wiele
dziedzin nauki, które dokładniej i precyzyjniej zajmują się
aspektami życia człowieka, np. anatomia, fizjologia, antropometria,
medycyna, psychiatria, historia, filozofia, językoznawstwo itd.
Wydaje się więc trafniejsze zawężenie tezy o całościowości
zainteresowań antropologii do stwierdzenia, że zajmuje się ona
wszystkimi specyficznie ludzkimi aspektami życia
człowieka, którymi wyróżnia się on w świecie istot żywych.
Zgodnie z tym twierdzeniem, antropologia bada biologiczne,
kulturowe i społeczne osobliwości człowieka. Wśród cech
biologicznych człowieka jako odrębnego gatunku, antropologię
interesują zwłaszcza te, które są związane z rozwojem kulturowego
życia człowieka i samej kultury.

Człowiek –

zjawisko bio+socjo+kulturowe

.

Groźbę izolacji wiedzy o poszczególnych elementach życia człowieka

oddala właśnie antropologia, traktująca człowieka jako integralną całość. Wynika to
z trzech powiązanych ze sobą przyczyn

1/ jest to rezultat historii tej dyscypliny, która jako jedna z najmłodszych nauk
ukształtowała się wtedy, gdy większość innych szczegółowych nauk o człowieku
(historia, archeologia, biologia) były już rozwinięte lub rozwijały się (socjologia).
Zaistniała więc konieczność wkroczenia i anektowania dziedziny zainteresowań
nauk już uprawianych oraz wypracowania własnego, całościowego spojrzenia na
badane zagadnienia.

2/ antropologia wyrosła z badań nad społeczeństwami słabo znanymi i w związku z
tym budzącymi zainteresowanie z każdego punktu widzenia. Stąd wzięła się pewna
powierzchowność pierwszych badań antropologicznych, a zarazem
wielokierunkowość i całościowy charakter spojrzenia na człowieka różnych kultur.
W późniejszym okresie poczucie obowiązku notowania wszelkich oznak niknącego
zróżnicowania kulturowego skłaniało do wspomnianego już całościowego ujęcia.

3/ społeczeństwa, które zafascynowały pierwszych antropologów i które do dziś są
specyficzna domeną ich badań, charakteryzowały się małymi rozmiarami oraz
stosunkowo uboga historią (Levi-Strauss nazywa nawet te zbiorowości
społeczeństwami bez historii). Umożliwia to badania ich we wszystkich aspektach
jednocześnie. W ten sposób powstawały zapisy technik produkcji, wytworów
materialnych, struktury społecznej, form kontroli zachowań, obrzędowości, sztuki,
wiedzy o przyrodzie a także typu fizycznego danej zbiorowości. Względna prostota
tych społeczeństw sprawiała, że jeden badacz był w stanie ogarnąć wszelkie
aspekty badanej kultury.

Miejsce antropologii wśród

nauk o człowieku

?

ANTROPOLOGIA

• kulturowa

• fizyczna

ANTROPOLOGIA

FIZYCZNA

Antropologia fizyczna jest nauką o fizycznym zróżnicowaniu

człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwoju
gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo a nawet rodziny Hominidae.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA

antropologia społeczności pierwotnych antropologia społeczności chłopskich

antropologia społeczności
miejskich

antropologia historyczna

ANTROPOLOGIA KULTUROWA

antropologia społeczności

pierwotnych

Do niedawna była to główna poddyscyplina antropologii,

zajmująca się badaniem społeczeństw przedpiśmiennych,
przedpaństwowych, nie posiadających struktury klasowej,
zachowujących wysoki stopień izolacji od innych zbiorowości. Obecnie,
z powodu kurczenia się zasobów podmiotów badawczych odchodząca
w cień.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA

antropologia społeczności

chłopskich

Poddyscyplina zajmująca się tak zwaną kultura ludową. Chłopi

stanowią część większych, rozwiniętych pod względem struktury
społeczeństw. Jako grupa społeczna byli przedmiotem zainteresowania
folklorystów, badaczy obyczajów, materialnych form życia ludzkiego
czy badaczy sztuki tradycyjnej. W stosunku to tej Poddyscyplina
antropologii bywa czasem używane określenie „etnografia”.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA

antropologia społeczności

miejskich

Przedmiot badań antropologii zbiorowości miejskich pokrywa

się z przedmiotem badań socjologii. Obie dziedziny różnią się
sposobem stawiania pytań, metodą i technikami stosowanymi w
badaniach. Cechą podejścia antropologicznego jest wnikliwość
wynikająca z traktowania lokalnych zbiorowości miejskich jako
społeczności obcych kulturowo i dążenie do opisania ich w ich
własnych kategoriach – niejako od wewnątrz. W praktyce antropolo-
gowie środowisk miejskich skupiają się na badaniu określonych
zbiorowości, zwłaszcza najuboższych, żyjących w slumsach wielkich
metropolii, a także enklaw etnicznych i religijnych, małych grup
sąsiedzkich w najniższych warstwach społecznych.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA

antropologia historyczna

(dawnych cywilizacji)

Istota antropologii

historycznej polega na zastosowaniu
charakterys-tycznego dla antropologii
do materiału, z którego korzysta
historyk. Wzór nauki o społeczeństwie
egzotycznym, przed-piśmiennym i o
prostej strukturze został tu
zastosowany do badania dawnych
społeczeństw o skomplikowanej
strukturze społecznej i
zaawansowanej organizacji
politycznej. Analizuje się więc
systemy wartości, modele rodziny,
kategorie moralne czy wzory
estetyczne (na przykład odbiór i
porządkowanie kolorów) w dawnych
okresach rozwoju cywilizacji
europejskiej.

.

„

Antropologia społeczna jest nauka sceptyczną, ponieważ uczy

nas jak nie wierzyć w to, co ludzie mówią i robią, bez względu na ich

uroczyste deklaracje, wierzenia i zachowania rytualne. Wciąż szukamy

ukrytych, ledwo rozpoznawalnych, niepotwierdzalnych czynników

determinujących zachowanie”.

ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA

Przedmiotem badań antropologii społecznej są te zjawiska

kulturowe, które wiążą się ze strukturą i organizacją społeczną

.

ETNOGRAFIA I ETNOLOGIA

Wg Clauda Levi-Straussa podstawą do podziałów jest

ogólność twierdzeń, wyróżniająca:

- etnografię - naukę opisową, zajmująca się konkretnymi
społeczeństwami,

- etnologię - naukę porównawczą, sumująca wiedzę o
rozmaitych kulturach

- antropologię – naukę mającą na celu uogólnianie badań
porównawczych i formułowanie twierdzeń ogólnych o
ludzkości, człowieku i kulturze.

NAUKI POKREWNE ANTROPOLOGII

ARCHEOLOGIA

LINGWISTYKA

RELIGIOZNAWSTWO

ARCHEOLOGIA

Archeologia jest dziedziną nauki
badającą środowisko kulturowe
społeczeństw na podstawie
specyficznego rodzaju źródeł – źródeł
archeologicznych, czyli takich, które
pozyskane zostały metodami
archeologicznymi. Nieaktualne jest
stwierdzenie, przytaczane szeroko w
różnych podręcznikach, że archeologia
zajmuje się okresami rozwoju kultury,
które nie pozostawiły dokumentów
pisanych, ale jedynie świadectwa
materialne.

Wiele działów archeologii stanowi integralną część
antropologii, istotna zwłaszcza dla poznania
najwcześniejszych okresów rozwoju człowieka jako
formy biologicznej i związanej z nim kultury. Dla
późniejszych okresów rozwoju kultury, zwłaszcza
materialnej, archeolog zadaje swoim źródłom
pytanie, o funkcje i sposób myślenia leżący u
podstaw powstawania i używania określonego
przedmiotu, a więc pytanie, które w odniesieniu do
społeczeństwa żywego, a nie wymarłego zadaje
etnolog.

LINGWISTYKA

Lingwistykę można podzielić na dwa działy: lingwistykę języków
znających pismo i lingwistykę języków niepisanych. W dziejach tej
dziedziny nauki istniały więc dwa odrębne nurty, różniące się
metodami badań. Wspólnym obszarem zainteresowań antropologii i
lingwistyki są języki społeczeństw przedpiśmiennych.

Antropolingwistyka, lingwistyka antropologiczna - dyscyplina naukowa
zajmująca badaniem ewolucji myślenia, rozwoju ludzkiego rozumowania z punktu
widzenia odzwierciedlenia tego procesu w języku, a w szczególności w słownictwie.
Pojawienie się antropolingwistyki było ogłoszone na międzynarodowej konferencji
„Język i kultura” (Białystok, 2004), na której czołowi uczeni z Danii, Niemiec, Polski,
Rosji, Ukrainy, Wielkiej Brytanii, pracujący w dziedzinie leksykologii i
terminoznawstwa, lingwistyki kognitywnej i porównawczej podpisali „Manifest
Białostocki”, w którym zostały określone przesłanki pojawienia się i podstawowe
cechy antropolingwistyki. W tym że roku powstała "Białostocka seria
antropolingwistyki" (pierwszy tom - "Language and Culture: Establishing foundations
for anthropological linguistics". Edited by Siergiej Grinev-Griniewicz, Slawomir M.
Raube, Patricia Thomas. - Bialystok, 2004). W następnym roku został wydany pierwszy
podręcznik "Podstawy antropolingwistyki" (w jęz. ros.).

RELIGIOZNAWSTWO

Istotne znaczenie wyobrażeń
religijnych i obrzędowości
religijnej w społeczeństwach
pierwotnych (lecz także
chłopskich), sprawia, że
problematyka religii od zarania
istnienia antropologii była jej
ważnym działem.
Religioznawstwo
antropologiczne bada systemy
mitologii, rytuałów i wierzeń
społeczeństw
charakteryzujących się tradycją
ustną.

ANTROPOLOGIA A SOCJOLOGIA

RÓWNORZĘDNOŚĆ

CZY

ZALEŻNOŚĆ?

Wśród badaczy zajmujących się relacjami między antropologią

a socjologią pojawiają się skrajne opinie: jedni utożsamiają obie

te dyscypliny, inni traktują jedną jako dział drugiej, inni

wreszcie uważają je za zupełnie odrębne nauki o odmiennej

historii, innej metodologii i metodyce. Wzajemny stosunek tych

dyscyplin często bywa traktowany w kategoriach nadrzędności i

podrzędności, ale nie ma bynajmniej zgody, co do tego, która z

tych dyscyplin pełni rolę podrzędną, a która nadrzędną.

ANTROPOLOGIA A SOCJOLOGIA

Antropologię od socjologii różni nie tyle przedmiot badań, ile

metody i techniki, które w sposób oczywisty są przystosowane

do typu badanych społeczeństw. Charakterystyczne dla

socjologii metody standaryzowane, nadające się do analizy

społeczeństw dużych, złożonych strukturalnie i zróżnicowanych

kulturowo, w badaniach antropologicznych nad

społeczeństwami niewielkimi nie mają zastosowania lub mają

zastosowanie, co najwyżej ograniczone. Także pytania

badawcze stawiane przez antropologów, również wynika z

koncentracji na badaniu zbiorowości niewielkich, kulturowo

odległych od kultury badacza i najczęściej bardzo słabo

poznanych.