Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Niewątpliwie zjawiskiem o skali globalnej i
globalnych konsekwencjach, tak w sferze militarnej
czy

politycznej,

jak

i gospodarczej była już II wojna światowa. Na
przykład w jej trakcie kraje sprzymierzone (Stany
Zjednoczone, Wielka Brytania, ZSRR oraz ich pozostali
sojusznicy) uzgodniły działania mające na celu
zbudowanie

nowego

systemu

współpracy

międzynarodowej.
W efekcie tych działań tuż po zakończeniu wojny
zaczęła powstawać architektura instytucjonalna
współczesnego świata, zwłaszcza podstawowe i do
dziś funkcjonujące filary tej architektury – ONZ,
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank
Światowy. Można zatem przyjąć, że wojna zamknęła
okres deglobalizacji.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Odrodzenie się tendencji globalizacyjnych po II wojnie
światowej, a przede wszystkim to, co określa się mianem
globalizacji współczesnej, jest – podobnie jak to było w XIX w. –
efektem działania splotu czynników, które ze względu na
swoją złożoność i wzajemne oddziaływania można określać jako
mechanizmy tej globalizacji. Najważniejsze z nich to:
a) innowacje z zakresu telekomunikacji i transportu,
b) globalne przemiany polityczne, a mianowicie:
– instytucjonalizacja życia międzynarodowego, w tym także
działalności gospodarczej,
– dekolonizacja i upadek imperiów europejskich,
– upadek systemu krajów socjalistycznych,
c) powrót do rynku i własności prywatnej, czyli odwrót od
tendencji etatystycznych
(zwiększających rolę państwa w gospodarce) i protekcjonistycznych
(zmniejszających

swobody

w

zakresie

przepływów

międzynarodowych), na co składa się:
– prywatyzacja i liberalizacja gospodarek narodowych,
– liberalizacja międzynarodowych przepływów (powiązań)
gospodarczych,
d) ekspansja korporacji transnarodowych.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Konsekwencje dla procesu globalizacji, wynikające z omówionych
powyżej innowacji
ująć można w kilku punktach:
a) szybszy i tańszy transport, do czego przyczyniły się
innowacje

związane

z lotnictwem oraz inne innowacje dotyczące transportu (kontenery,
systemy logistyczne itd.). Jak pokazuje rys. III.1., jeśli przyjmiemy
koszty transportu lotniczego w 1930 r. za 100, to już do 1950 r.
spadły

one

o

ponad

połowę

(do

44),

a potem jeszcze się zmniejszyły do 10 w 2000 r., a więc w sumie
spadły 10-krotnie, natomiast koszty transportu morskiego w
tym czasie obniżyły się 3-krotnie (ze 100 do 32). Miało to
wpływ na zwiększenie morskich i lotniczych przewozów
towarowych i ich przyspieszenie, a w przypadku samolotów –
również na rozwój
turystyki światowej i migrację siły roboczej (ale w tym
ostatnim przypadku nieco mniejszy, bo np. nielegalni imigranci
tylko

w

niewielkim

stopniu

korzystają

z samolotów);

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

b) szybszy i tańszy obieg kapitału, do czego przyczyniły się
kolejno:

telefony

z faksami, telekomunikacja satelitarna, Internet. Jeśli przyjąć koszt
połączeń telefonicznych w 1930 r. za 100 ( rys. III.1.), to w 1950
r. spadł on do 22, w 1980 r. – do 2, a w 2000 r. wynosił już tylko
0,10, czyli w sumie zmniejszył się 1000-krotnie!; w przypadku
połączeń satelitarnych koszt obniżył się ze 100 w 1970 r. do 2 w
2000 r. Ma to szczególnie duże znaczenie dla przepływów
kapitału portfelowego (bardzo mobilnego, bo zazwyczaj
krótkoterminowego), który obejmuje: papiery dłużne – bony i
obligacje (zarówno skarbowe, jak i emitowane przez firmy), akcje
do 10% wartości emisji oraz waluty, bo umożliwia uczestnictwo w
czasie realnym w sesjach giełdowych i na rynkach
walutowych na całym świecie. Kolejne ww. innowacje
telekomunikacyjne dały techniczną podstawę rozwojowi
rynków kapitałowych:
giełd papierów wartościowych i rynku walutowego (forex),
działających w skali globalnej;

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

c) szybszy obieg informacji gospodarczych, do
czego przyczyniły się kolejno: telefony, telewizja,
systemy logistyczne, telekomunikacja satelitarna,
Internet. Dzięki ww. innowacjom można szybciej i
taniej kupić potrzebne czynniki produkcji oraz
szybciej i taniej znaleźć
nabywców na produkowane przez siebie towary.
Postępy w zakresie telekomunikacji doprowadziły w
ostatnich latach do ekspansji offshoringu (tj.
outsourcingu zagranicznego), czyli przenoszenia części
działów obsługujących działalność firmy za granicę;

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

d)

w

sumie,

wysyp

innowacji

technicznych,
w połączeniu z niżej wymienionymi
czynnikami,
spowodował

olbrzymi

wzrost

produkcji
i handlu,

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

e) szybszy obieg informacji i idei na świecie, a
przyczyniły się do tego kolejno: radio, telefony,
telewizja,

łączność

satelitarna

i Internet. W 2. poł. XX w. świat stał się „globalną
wioską” (wg określenia kanadyjskiego socjologa
Marshalla

McLuhana),

tzn.

dzięki

mediom

elektronicznym ludzie pokonali czas i przestrzeń i
odbierają wydarzenia na świecie (tak ważne, jak i
błahe), jakby działy się tuż obok nich. Jedną z
podstawowych form przekazu informacji są transmisje
na żywo ze spektakularnych wydarzeń na świecie:
początkowo dotyczyło to imprez sportowych, np.
igrzysk olimpijskich, potem także wydarzeń ze świata
show-biznesu (takich jak np. gale oskarowe), a w końcu
także konfliktów zbrojnych;

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

f) „naoczność świata”, do której przyczyniły się kolejno:
fotografia i film, telewizja, telekomunikacja satelitarna,
Internet, a także – dzięki możliwości tańszych podróży –
turystyka.
Do milionów ludzi docierają nie tylko informacje ze świata,
ale również obrazy, a ponieważ dla człowieka podstawowym
zmysłem jest wzrok, wpływa to na kształtowanie się
świadomości planetarnej, a także wyobrażenia o tym, jak
żyją ludzie, lepiej lub gorzej, w innych regionach świata.
Zaznaczyć jednak należy, że media, takie jak telewizja, nie
przedstawiają obiektywnego obrazu świata: one ten
obraz kreują, a więc mniej lub bardziej go deformują,
(np. przez dobór wydarzeń, które są relacjonowane),
dopasowując się do potrzeb odbiorców.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Jednym

z

mechanizmów

globalizacji

współczesnej

jest

instytucjonalizacja życia międzynarodowego, w tym także w
zakresie odnoszącym się do gospodarki. Proces instytucjonalizacji
oznacza działanie dużej i ciągle rosnącej liczby organizacji
międzynarodowych, które wywierają wpływ – w większym lub
mniejszym zakresie, bardziej lub mniej skutecznie – na przebieg
globalizacji.
Wyróżnia się dwa ich rodzaje:
– międzynarodowe organizacje rządowe (lub organizacje
międzypaństwowe, dalej będą określane skrótem OMP), czyli takie
organizacje, których członkami są państwa, oraz
– międzynarodowe organizacje pozarządowe (dalej: MOPR lub
INGOs – od ang. international non-governmental organization), czyli
takie, których członkami są podmioty niepaństwowe z różnych
państw.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Niewątpliwie

do

istotnych

mechanizmów

globalizacji

współczesnej należą różnego rodzaju
przemiany
o

charakterze

politycznym.

W

konsekwencji tych zmian polityczne ramy
dzisiejszej gospodarki globalnej mają
odmienny kształt niż w okresie tuż po II
wojnie światowej, a tym bardziej inny niż w
okresie globalizacji XIX-wiecznej.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Jednym

z

mechanizmów

globalizacji

współczesnej

jest

instytucjonalizacja życia międzynarodowego, w tym także w
zakresie odnoszącym się do gospodarki. Proces instytucjonalizacji
oznacza działanie dużej i ciągle rosnącej liczby organizacji
międzynarodowych, które wywierają wpływ – w większym lub
mniejszym zakresie, bardziej lub mniej skutecznie – na przebieg
globalizacji.
Wyróżnia się dwa ich rodzaje:
– międzynarodowe organizacje rządowe (lub organizacje
międzypaństwowe, dalej będą określane skrótem OMP), czyli takie
organizacje, których członkami są państwa, oraz
– międzynarodowe organizacje pozarządowe (dalej: MOPR lub
INGOs – od ang. international non-governmental organization), czyli
takie, których członkami są podmioty niepaństwowe z różnych
państw.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Organizacje międzynarodowe, zarówno międzypaństwowe, jak i
pozarządowe, zaczęto tworzyć w XIX w. W przypadku OMP było
to w dużej mierze efektem innowacji dokonanych w tym okresie.
Pojawiła się np. konieczność współpracy międzynarodowej w
zakresie usług telegraficznych, kolejowych czy morskich, co
doprowadziło

do

powołania

stosownych

organizacji

międzypaństwowych. Przyrost liczby OMP stał się zawrotny po
II wojnie światowej:
w 1856 r. istniało tylko 5 OMP, w 1914 r. – 34, w 1939 r. – 79, a w
1990 r. – ponad 1200.
Także INGOs zaczęły powstawać w XIX w. (np. Międzynarodowy
Komitet Olimpijski), a ich obecna liczba jest jeszcze wyższa niż OMP
– w zależności od przyjętych kryteriów klasyfikacji w 2004 r.
działało ich 7,3 tys. lub 13,6 tys.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Generalną przyczyną trwającej instytucjonalizacji życia międzynarodowego
jest

to,

że świat staje się coraz bardziej złożony, co obrazują np. następujące
fakty:
a) rośnie liczba ludności świata (z 2,5 mld w 1950 r. do ponad 6,7 mld w
2008 r.) i zwiększają
się przepływy ludzi, zarówno turystyczne, jak i migracyjne,
b) rośnie liczba niepodległych państw (z 69 w 1945 r. do 195 w chwili
obecnej),
c) rośnie produkcja coraz większej liczby towarów i usług, i zwiększa
się handel międzynarodowy, a także gwałtownie rozwijają się i komplikują
rynki finansowe,
d) istnieje coraz więcej problemów globalnych (tzn. niedających się
rozwiązać przez pojedyncze państwo), takich jak np. zanieczyszczenie
środowiska i zmiany klimatyczne, terroryzm międzynarodowy czy
międzynarodowe podziemie gospodarcze.
Wyżej wskazane (i inne, tu niewymienione) zjawiska sprawiają, iż zwiększa
się współzależność
międzynarodowa – co jest jedną z cech globalizacji – i właśnie stąd
wynika potrzeba
współpracy,

przejawiająca

się

w

tworzeniu

organizacji

międzynarodowych.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Głównym

czynnikiem,

który

spowodował

wspomniany

w

poprzednim punkcie wzrost liczby niepodległych państw była
dekolonizacja i związany z nią upadek imperiów państw
europejskich. Proces ten zaczął się wkrótce po zakończeniu II
wojny światowej i trwał do początku lat 90. Wyróżnić można –
w uproszczeniu – następujące etapy dekolonizacji:
a) wpierw dekolonizacja dokonała się w Azji (lata 40. i 50.):
już

w

1947

r.

W. Brytania wycofała się z Indii Brytyjskich, co doprowadziło do
powstania Indii, Pakistanu i Birmy, potem Holandia wycofała się z
Indonezji, a Francja – z Indochin (m.in. z Wietnamu);
b) na lata 60. przypada największe nasilenie dekolonizacji w
Afryce,

choć

np.

w przypadku kolonii portugalskich nastąpiło to dopiero w następnej
dekadzie;
c) lata 70.-80. były okresem, kiedy niepodległość uzyskały
wyspiarskie państwa Oceanii;
d) na początku lat 90. nastąpiła częściowa dekolonizacja
Rosji, kiedy odzyskały lub po raz pierwszy uzyskały niepodległość
dawne republiki wchodzące w skład ZSRR.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

W konsekwencji dekolonizacji nastąpiła całkowita zmiana
politycznej struktury świata: zamiast kilku imperiów z ich
koloniami i ok. 60 niepodległych, ale nieimperialnych państw (gł. w
Europie i Ameryce) – jak było w XIX w. i do połowy
XX w. – istnieje teraz prawie 200 formalnie suwerennych i
równych sobie państw. Upadek imperiów państw europejskich,
zwłaszcza największego z nich – Imperium Brytyjskiego, ugruntował
zachodzącą stopniowo od początku XX w. zmianę globalnego
supermocarstwa: od II wojny światowej stały się nim Stany
Zjednoczone, a Pax Britannica został zastąpiony przez Pax
Americana, czyli układ sił w świecie
z dominującą pozycją USA. Wprawdzie wydarzenia ostatnich lat
(np. wojna w Iraku, kryzys finansowy i gospodarczy, który wybuchł
właśnie w USA) podważyły tę dominację, ale mimo to tylko o
Stanach Zjednoczonych można powiedzieć, że są jednocześnie
mocarstwem politycznym, militarnym i gospodarczym.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Dekolonizacja miała także inne skutki, m.in.
wywarła wpływ na procesy migracyjne,
odwróciła ich kierunek: o ile poprzednio ludzie z
metropolii emigrowali do kolonii, o tyle teraz –
mniej więcej od lat 60. – mieszkańcy byłych
kolonii emigrują do byłych metropolii, co
szczególnie

widać

w Wielkiej Brytanii i Francji.
Tej odwrotnej emigracji sprzyja to, że dawne
metropolie starają się utrzymać więzi polityczne,
gospodarcze

i

kulturowe

z krajami, które były ich koloniami.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Rozpatrując ostatni polityczny mechanizm globalizacji, dotyczący
systemu krajów socjalistycznych, należy osobno wziąć pod uwagę
jego powstanie i upadek. Otóż powstanie po II wojnie
światowej

systemu

krajów

socjalistycznych

–

po

podporządkowaniu przez ZSRR krajów Europy Wsch. i zwycięstwie
komunistów
w krajach Azji Wsch. (Chiny, Korea Pn., Wietnam) – oznaczało ich
wyłączenie
z globalnych powiązań gospodarczych, odbudowywanych po
okresie deglobalizacji. Co więcej, Związek Radziecki, hegemon
wśród

państw

socjalistycznych

i supermocarstwo rywalizujące ze Stanami Zjednoczonymi,
próbował zrealizować
projekt

innej

globalizacji,

opartej

na

zasadach

ideologicznych (tj. na marksizmie)
i centralnym planowaniu, a nie na mechanizmie rynkowym. Pod
koniec lat 80. model gospodarki centralnie planowej i projekt
„socjalistycznej globalizacji” kompletnie się załamały.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Upadek systemu krajów socjalistycznych na
przełomie

lat

80.

i 90. miał dla globalizacji całkowicie
przeciwne

skutki

niż

jego

powstanie.

Transformacja ustrojowa, podjęta w Polsce i
innych krajach Europy Wsch. i krajach powstałych
po rozpadzie ZSRR, a także głębokie reformy
gospodarcze w Chinach i Wietnamie (przy
zachowaniu władzy przez partie komunistyczne),
polegały na powrocie do zasad gospodarki
rynkowej i integracji z gospodarką światową.
W ten sposób globalny rynek powiększył się w
kilka lat o 1,5 mld konsumentów.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Najważniejsze znaczenie dla globalizacji
współczesnej ma grupa mechanizmów, które
można określić jako powrót do rozwiązań
rynkowych, gdyż omawiane tu i w następnym
punkcie

procesy:

prywatyzacja

oraz

liberalizacja

gospodarek

i międzynarodowych powiązań gospodarczych w
dużej części oznaczają zwrot ku swobodom
gospodarczym,

istniejącym

w okresie globalizacji XIX-wiecznej. Można
zaryzykować tezę, że bez tych neoliberalnych
reform

globalizacja

współczesna

w sferze gospodarczej zapewne by nie
nastąpiła.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Po II wojnie światowej w wielu krajach na szeroką skalę
dokonano

nacjonalizacji

(upaństwowienia)

prywatnych

przedsiębiorstw. Ten proces w największym zakresie wystąpił w
krajach socjalistycznych, w mniejszym stopniu – w krajach o
gospodarce rynkowej, a po dekolonizacji – również w krajach
postkolonialnych. Odwrócenie tej fali nacjonalizacji, czyli
prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych, nastąpiła za
sprawą brytyjskiej premier Margaret Thatcher. W połowie lat
80. jej rząd zaczął prywatyzować państwowe firmy z dziedzin
infrastrukturalnych (np. British Telecom, British Gas) i wkrótce
prywatyzację podjęły inne kraje wysoko rozwinięte: wszędzie
prywatyzowano firmy telekomunikacyjne, w wielu krajach kolej,
pocztę, narodowe linie lotnicze, firmy wodociągowe itd. W latach
90.

rozpoczęła

się

prywatyzacja

w krajach rozwijających się i na masową skalę w krajach
przechodzących transformację od gospodarki socjalistycznej
do rynkowej (m.in. w Polsce).
Tę ogólnoświatową zmianę, polegającą na przejściu od
nacjonalizacji do prywatyzacji w latach 80-90. ubiegłego wieku,
pokazuje rys. III.3.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

W kontekście globalizacji ten ogólnoświatowy trend ku
prywatyzacji

był

ważny

z kilku powodów:
a) firmy prywatne mają większą skłonność do ekspansji – w
kraju i zagranicą – niż
firmy publiczne, ponieważ prywatni właściciele kładą większy
nacisk na zysk, ale umieją też korzystać z ochrony własnej
produkcji przez państwo i jeśli mogą, domagają się tego;
b) zakupy firm prywatyzowanych to jedna z form
zagranicznych inwestycji bezpośrednich (dalej: ZIB) i było to
bardzo istotne źródło napływu kapitału zagranicznego do krajów
postsocjalistycznych, szczególnie w początkowym okresie ich
transformacji;
c) prywatyzacja była jednym z czynników, obok liberalizacji
przepływów kapitałowych i innowacji telekomunikacyjnych, które
przyczyniły się do rozwoju rynków kapitałowych.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Na początku lat 80., czyli mniej więcej w tym samym
czasie

co

prywatyzacja,

zaczęła

się

liberalizacja

gospodarek narodowych, tzn. znoszenie barier dla
działalności gospodarczej.
Inicjatywę podjęcia działań liberalizacyjnych najczęściej
przypisuje się prezydentowi USA Ronaldowi Reaganowi,
ale część tych działań (w Stanach zwanych deregulacją)
zainicjowali już poprzedni prezydenci. Podobnie jak
w przypadku prywatyzacji, wkrótce działania liberalizacyjne
zaczęły podejmować inne kraje wysoko rozwinięte (np.
W. Brytania, Nowa Zelandia). W latach 90.
liberalizacja gospodarek stała się centralnym punktem
reform, realizowanych w krajach postsocjalistycznych i
w krajach rozwijających się (np. w Indiach).

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Zakres liberalizacji był różny w różnych krajach – zależał m.in.
od zakresu istniejących dotąd barier dla działalności gospodarczej –
i mógł obejmować następujące reformy:
a) poszerzenie swobody wejścia na zamknięty dotąd rynek,
czego przykładami mogą być: liberalizacja przewozów lotniczych,
usług

pocztowych

i telekomunikacyjnych, a także liberalizacja rynków finansowych,
b) zwiększenie zakresu cen rynkowych, a zatem ograniczenie
zakresu występowania
cen regulowanych przez państwo,
c) wprowadzenie swobody podejmowania działalności
gospodarczej jako generalnej zasady funkcjonowania gospodarki,
co miało miejsce w krajach postsocjalistycznych (czyli także u
nas), bo w okresie socjalizmu prywatna aktywność gospodarcza
była zabroniona.
Jeśli spojrzeć na proces liberalizacji działalności gospodarczej
w kontekście globalizacji współczesnej, to jego znaczenie
polegało

na

zwiększeniu

konkurencji

na

rynkach

towarowych i finansowych, co z kolei było jednym z
czynników skłaniających firmy (w tym także banki i inne
instytucje finansowe) do ekspansji za granicą.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Liberalizacja międzynarodowych przepływów
(powiązań) gospodarczych oznacza znoszenie
barier,

które

je

utrudniają,

a niekiedy wręcz uniemożliwiają, wprowadzonych
przez poszczególne państwa. Zakres i tempo
liberalizacji oraz okres, kiedy ją rozpoczęto, był
różny w przypadku każdego z trzech niżej
omówionych rodzajów powiązań.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Najszybciej, bo już w końcu lat 40., zaczęła się
liberalizacja w handlu zagranicznym, a dokładniej – w
handlu towarami (handel usługami zaczęto liberalizować
znacznie później – dopiero w latach 90.). Stopniowe
odchodzenie od quasi-autarkicznych (tj. zamykających się
przed importem) gospodarek z okresu międzywojennego
następowało przez obniżki stawek
ceł

importowych,

zwłaszcza

w

krajach

wysoko

rozwiniętych.
Trzeba przy tym zaznaczyć, że wiele krajów obniżało cła, ale
zastępowało je przez bariery pozataryfowe, np.
kontyngenty importowe (w uproszczeniu – limity importu),
wymóg posiadania certyfikatów dopuszczających do obrotu
itd. W połowie lat 90. uzgodniono jednak, że tego rodzaju
bariery zostaną zamienione na cła, które następnie będą
podlegać obniżkom.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Liberalizacja handlu dokonywała się inaczej niż w okresie
globalizacji XIX-wiecznej:
wtedy była efektem jednostronnej decyzji W. Brytanii, a potem –
dwustronnych

traktatów

międzypaństwowych,

natomiast

liberalizacja wymiany po II wojnie światowej miała przede
wszystkim charakter wielostronny. Oznacza to, że ta
liberalizacja dokonywała się:
– przez globalne negocjacje w ramach GATT (Układ Ogólny w
sprawie Ceł i Handlu),
obecnie prowadzone pod egidą Światowej Organizacji ds. Handlu
(WTO)
– przez znoszenie ceł i ograniczanie innych barier
handlowych,

uzgodnione

w ramach regionalnych ugrupowań integracyjnych (mniej więcej od
lat 60.), takich jak UE (początkowo EWG), ASEAN w Azji Pd.-Wsch.,
NAFTA w Ameryce Pn. czy Mercosur w Ameryce Pd.
Należy dodać, iż w ostatnich latach rośnie znaczenie
dwustronnej liberalizacji handlu. Szczególnie aktywne w
zawieraniu dwustronnych umów o wolnym handlu są wielkie kraje
Azji Wsch., nienależące do żadnego ugrupowania integracyjnego:
Chiny, Japonia i Korea Pd.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Kluczowe znaczenie dla liberalizacji handlu w
skali

globalnej

miały

negocjacje,

które

prowadzono w ramach porozumienia GATT. W
latach

1948-1994

odbyło

się

8

rund

negocjacyjnych,
zakończonych zobowiązaniem się uczestniczących
w nim krajów do redukcji ceł, a łączna wielkość
tych redukcji wyniosła 90% poziomu stawek
celnych z 1947 r. Trzeba to podkreślić: obniżka
ceł nie było narzucona, lecz była wynikiem
negocjacji prowadzonych przez suwerenne
państwa. Działanie GATT opierało się na kilku
podstawowych zasadach wolnego handlu,
przejętych następnie przez WTO

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Konsekwencją liberalizacji – w połączeniu z
działaniem pozostałych mechanizmów globalizacji
– był szybszy wzrost obrotów handlu
zagranicznego niż produkcji w całym okresie
po II wojnie światowej: w latach 1950-2008
wolumen (tzn. wartość z pominięciem wzrostu
cen) eksportu towarów zwiększył się prawie
30 razy, natomiast produkcji i PKB tylko nieco
ponad 8 razy.15 Wskutek tak rozbieżnej dynamiki
handlu i produkcji nastąpił wzrost relacji
światowego eksportu towarów do PKB z 5,5% w
1950 r. do prawie 26% w 2008 r., co pokazuje, jak
mocno w zakresie handlu zagranicznego
podniósł się poziom integracji gospodarki
globalnej.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Liberalizacja przepływów kapitału zaczęła
się później niż to miało miejsce w przypadku
handlu towarowego. Przeszkodę stanowił istniejący
po II wojnie światowej dolarowozłoty system
walutowy, którego składnikiem były restrykcje dla
tego typu przepływów.
Dopiero od połowy lat 70., po tym, jak ten
system się załamał się, kraje wysoko rozwinięte
–

wpierw

w

Stany

Zjednoczone

i RFN, potem także inne – zaczęły jednostronnie
i stopniowo
znosić ograniczenia dotyczące przepływów
kapitału. Obecnie przepływy te w krajach
rozwiniętych są w pełni zliberalizowane, ale w
wielu krajach słabo rozwiniętych restrykcje nadal
obowiązują.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Choć liberalizacja przepływów kapitałowych była
początkowo

efektem

jednostronnych

decyzji

poszczególnych państw, to w latach 80. większą rolę
odegrały

w

tym

procesie

organizacje

międzynarodowe: Unia Europejska, OECD (Organizacja
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) oraz MFW. W
przypadku UE wymóg zniesienia przez kraje członkowskie
restrykcji w przepływie kapitału związany był z realizacją
programu Jednolitego Rynku Europejskiego na przełomie lat
80. i 90. W tym samym czasie także OECD zaczęła naciskać
na kraje członkowskie (są nimi kraje wysoko rozwinięte), by
zliberalizowały obroty kapitałowe.
Z kolei MFW, udzielając pomocy krajom rozwijającym się,
standardowo zaczął się domagać częściowej liberalizacji
przepływów

kapitału,

a mianowicie w zakresie dotyczącym ZIB.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Głównym efektem liberalizacji przepływów kapitałowych – ale też
innowacji telekomunikacyjnych, prywatyzacji i liberalizacji rynków
finansowych – jest ogromne zwiększenie mobilności kapitału we
wszystkich jego formach. Był to przy tym proces dość gwałtowny: zaczął
się mniej więcej w połowie lat. 80. i swoje największe natężenie osiągnął ok.
roku 2000 ( rys. III.4., tab. III.2.). Należy podkreślić, że wspomniany wzrost
mobilności oznacza nie tylko zwiększone przepływy kapitału, lecz także
okresowe odpływy w sytuacji kryzysu o zasięgu globalnym (jak w latach
2001-2002 i teraz), regionalnym (np. kryzys azjatycki 1997-1998) lub
dotykającym pojedyncze kraje (np. Rosję w 1998 r.).
Jako dowód mobilności kapitału w obu wspomnianych przejawach –
wieloletniego

wzrostu

i okresowych odpływów – niech posłużą poniższe dane dotyczące ZIB i
rynków kapitałowych:
a)

w

latach

1980-2008

napływ

zagranicznych

inwestycji

bezpośrednich wzrósł z 54 mld USD do ok. 1700 mld USD ( rys. III.4.), tj.
ponad 31 razy, a początek przyspieszenia nastąpił w 1986 r.; wyraźnie
widać głębokie załamania w napływie ZIB w okresach światowych
recesji: między 1990 a 1992 r. (o 20%), między 2000 a 2003 r. (aż o 60%) i
ostatnio, a relacja napływu ZIB do globalnych inwestycji, ukazująca
wagę ZIB, swój szczyt osiągnęła w 2000 r.;

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

b) kapitalizacja giełd papierów wartościowych na
świecie,18

liczona

w relacji do globalnego PKB, wzrosła z 39% w 1990 r. do
112%

w

1999

r.

i 114% w 2007 r., ale również wystąpiły gwałtowne jej
spadki w czasie światowych recesji: do 69% w 2002 r. i do
55% w 2008 r.;
c) globalny rynku walutowy – tzw. forex – odnotował w
latach 1986-2007 17-krotny wzrost dziennych obrotów (
tab. III.2.), ale także zdarzył się spadek (w 2001 r.), a relacja
obrotów do światowego eksportu miała najwyższą wartość w
1998 r.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Niewątpliwie wzrost mobilności kapitału, czego przejawy zostały
omówione

powyżej,

jest

zjawiskiem

kontrowersyjnym.

Kontrowersje dotyczą napływu ZIB – bo te inwestycje są po prostu
przejawem

działalności

korporacji

transnarodowych

z wszystkimi tego skutkami, ale przede wszystkim dotyczą
kapitału portfelowego.
Swoboda

globalnego

obrotu

walutami

i

papierami

wartościowymi uważana jest za jedną z przyczyn kryzysów
walutowych (np. spadek kursu brytyjskiego funta w 1992 r.
wskutek

ataku

spekulacyjnego)

i

głębszych

kryzysów

finansowych (np. kryzysu azjatyckiego).
Trzeba jednak dodać, że ucieczka kapitału zagranicznego z giełdy
jakiegoś kraju lub masowa wyprzedaż jego waluty na foreksie
najczęściej

wynikają

z

wewnętrznych

problemów

gospodarczych danego kraju, np. z narastania deficytu finansów
publicznych; z drugiej strony, szybki i duży odpływ kapitału
portfelowego problemy takiego kraju mocno zwiększają.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

W zakresie przepływów siły roboczej zakres wolności
jest niewielki. Jest on mniejszy niż w okresie
globalizacji

XIX-wiecznej

i

wyraźnie

pozostaje

w tyle za liberalizacją innych, wyżej omówionych,
przepływów.

Jedynie

w ramach niektórych ugrupowań integracyjnych,
zwłaszcza w Unii Europejskiej, jest on większy, ale też
niepełny i przede wszystkim ma zasięg regionalny, a nie
globalny. Ogólnie rzecz biorąc, kraje rozwinięte starają
się kontrolować napływ imigrantów zarobkowych, a
szczególnie

chętnie

–

w tym przypadku prawie bez ograniczeń – akceptują
imigrację pracowników wysokokwalifikowanych. Ale
migracja zarobkowa mimo to rośnie, gdyż jest czynnik,
który istnienie tych barier nieco rekompensuje: innowacje
w transporcie lotniczym znacznie obniżyły jego koszty
.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Innego rodzaju innowacje – w zakresie telekomunikacji –
sprawiły,

że

w ostatnich latach bardzo dynamicznie rozwija się
alternatywa dla imigracji zarobkowej. Jest nią
offshoring, czyli przekazywanie za granicę, czasami do
innych regionów świata (np. z USA do Indii), części
pracochłonnych usług wewnątrzfirmowych. Alternatywność
tej formy usług w stosunku do imigracji polega na tym, że
zamiast zezwalać na napływ pracowników z krajów o niskich
dochodach i wynagradzać ich wg stawek płac w kraju
wysoko rozwiniętym, „eksportuje” się do krajów o
niskich dochodach prace, za które płaci się wg stawek
obowiązujących w tych krajach.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mimo wszystkich ww. ograniczeń, zwłaszcza w zakresie migracji siły
roboczej, wśród
ekonomistów panuje pogląd, iż w skali globalnej następuje
konwergencja, tj. upodabnianie się warunków prowadzenia
działalności gospodarczej. Jest to też efekt liberalizacji
międzynarodowych powiązań gospodarczych, która – podsumujmy
– może dokonywać się drogą:
a) albo porozumień wielostronnych o zasięgu światowym
(np.

w

ramach

GATT

i WTO) lub regionalnym, czyli w ramach ugrupowań integracyjnych
i taki sposób liberalizacji dominuje w okresie globalizacji
współczesnej;
b) albo umów dwustronnych (czyli między dwoma państwami),
co dotyczy to np. umów o wolnym handlu oraz umów o unikaniu
podwójnego opodatkowania;
c) albo jednostronnych decyzji rządów poszczególnych
państw, co często dotyczy warunków napływu ZIB, a niekiedy też
handlu zagranicznego (np. Polska w 1990 r. jednostronnie
zliberalizowała swój import, m.in. w celu zwiększenia konkurencji
na krajowym rynku).

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Jednym z najbardziej emblematycznych
zjawisk

współczesnej

globalizacji

jest

działanie tysięcy mniejszych i większych
korporacji transnarodowych (dalej: KTN), tzn.
spółek, które mają filie i oddziały poza
granicami kraju macierzystego. Dokładniejszą
analizą KTN zajmiemy się później, tu tylko
wstępnie przyjrzymy się im pod kątem roli, jaką
stopniowo zaczęły odgrywać w gospodarce
globalnej.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Korporacje transnarodowe w kształcie znanym dziś
zaczęły

powstawać

w XIX w. Ich zagraniczna aktywność skupiała się na
eksploatacji zasobów naturalnych kolonii i innych krajów
pozaeuropejskich (np. Ameryki Pd.). Od tamtego czasu
zakres ich aktywności znacznie się poszerzył – dziś KTN
działają we wszystkich branżach rolnictwa, przemysłu i
usług.
Ich liczba jest ogromna: wg ostatnich danych na świecie
istnieje ponad 82 tys. KTN – choć oczywiście tylko nieliczne
działają

na

skalę

globalną

–

i mają one ponad 800 tys. filii.
Największe nasilenie ekspansji korporacji nastąpiło w
ciągu ostatnich 25 lat, co ma bezpośredni związek ze
wzrostem napływu ZIB w tym okresie. Najważniejsze
przejawy dynamiki KTN ukazują dane przedstawione
w poniższej tabeli.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Dodajmy, że w 1982 r. wartość dodana
wytworzona w filiach zagranicznych KTN stanowiła
5,2%, a w 2007 r. 11,4% globalnego PKB (w 2008
r. spadł do 10%). Natomiast udział eksportu filii w
światowym eksporcie towarów i usług wynosił w
1982 r. 26,5% i wzrósł do 33,3% w 2007 i 2008 r.
Należy

przy

tym

zwrócić

uwagę,

że

zaprezentowane w tabeli III.3. dane zaniżają
znaczenie KTN, gdyż nie uwzględniają spółek
macierzystych, ani ich krajowych filii.

Mechanizmy globalizacji

współczesnej

Na koniec zauważmy jeszcze, iż z biegiem lat
zmienia

się

struktura

narodowa

największych KTN. Wpierw, po II wojnie
światowej, wyraźnie dominowały korporacje
amerykańskie, ale potem, od lat 60.-70.,
zaczęły

dołączać

do

nich

korporacje

z Europy Zach. i Japonii.
W ostatnich latach rozpoczęła się ekspansja
korporacji

z

krajów

określanych

jako

emerging markets, przede wszystkim z Azji:
Korei Pd., Chin, Indii itd. i ten proces będzie
się nasilał.