Psychologia makrostruktur

społecznych

dr Katarzyna Growiec

Na dzisiejszym wykładzie

• Wielkie jednostki jako podmioty zmian:
- rodzaj sytuacji społecznej a rola wybitnej jednostki
- autorytatywny sposób działania wybitnej jednostki
• Friedrich von Hayek: porządek spontaniczny (gr.

kosmos) i porządek stworzony przez człowieka (gr.
taxis):

- dwa rodzaje porządków w świecie społecznym
- zasada nieingerowania w porządek spontaniczny
• Etapy rozwoju rewolucji

Kto tworzy historię?

• „Z wyjątkiem niektórych teologów i mistycznych

metafizyków nikt już nie zaprzecza, że historię tworzą
mężczyźni i kobiety” (Hook, 1955)

• Jednak stwierdzenie, że ludzie tworzą historię, nie mówi

wiele o tym, kto faktycznie ją tworzy. Jacy mężczyźni?
Jakie kobiety? Czy wszyscy w tym samym stopniu? W
jakim obszarze? Jakimi drogami?

• Wśród działających ludzi, wyróżniamy: zwykłych ludzi,

którzy tworzą społeczeństwo i wyjątkowe jednostki,
które ze względu na swoje cechy (wiedzę, kwalifikacje,
talent, charyzmę) działają jako reprezentnaci innych, w
ich imieniu lub manipulują innymi

Ponadczasowy vs. ograniczony w czasie wpływ

wybitnych jednostek

• Niektóre jednostki

wywierają wpływ na
całe wieki ludzkiej
historii np. Napoleon
Bonaparte (1769-
1821)

• Inne są znaczące, ale

ich oddziaływanie jest
krótkie

Globalny vs. lokalny wpływ wybitnych jednostek

• Zasięg oddziaływań

wybitnych jednostek
może być globalny lub
lokalny

Politycy, myśliciele i wielcy odkrywcy

• Jałta, 1945: (od

prawej) Winston
Churchill, Franklin
Delano Roosevelt i
Józef Stalin

• Wybitne jednostki to

nie tylko politycy i
przywódcy, ale
również pisarze,
przywódcy duchowi,
naukowcy, odkrywcy

Problem świadomości wagi własnych odkryć

• Krzysztof Kolumb, 1451

– 1506

• Krzysztof Kolumb nie

przypuszczał, że odkrył
nowy kontynent

• Dopłynąwszy do

Ameryki sądził, że dotarł
do Indii

• Był nieświadomy faktu

znaczenia swojego
odkrycia geograficznego

Problem świadomości treści własnej twórczości

• Fiodor Dostojewski,

1821 - 1881

• Analitycy jego

twórczości m.in. Lew
Szestow podkreślają, że
„ciemne” postaci jego
książek są znacznie
bardziej przekonujące i
realistyczne. Jednak to
nie one są nośnikami
prawdziwych poglądów
Dostojewskiego

Problem subiektywnych intencji i obiektywnych

konsekwencji

• Dość często subiektywne intencje wybitnych

jednostek nie pokrywają się z obiektywnymi
konsekwencjami ich działań

• Karl Popper: większość rewolucji powoduje

konsekwencje odwrotne do tych, o jakich marzyli
rewolucjoniści

• Przykład: Michaił Gorbaczow, który zapoczątkował

politykę głasnosti i pieriestrojki, próbował w ten
sposób ratować rozpadający się system
komunistyczny w ZSRR, a nie przewodniczyć jego
upadkowi. Jego reformatorskie intencje, doprowadziły
jednak do potężnej zmiany politycznej i społecznej

Wybitne jednostki odgrywające epokową rolę (teoria

geniuszu naukowego Alfreda Kroebera i Roberta

Mertona)

• Losowy czynnik znakomitości (talentu, umiejętności,

zaradności) pojawia się w pewnych proporcjach w każdej
populacji. Zasada zmienności

• Zasada selekcji: wybitni ludzie muszą znaleźć podatny grunt

dla swoich idei, innowacji, działań. Muszą one odpowiadać na
potrzeby ludzi lub trzeba te potrzeby wykreować (np. Facebook)

• Tylko geniusz, który trafi na swój czas, będzie mógł przewodzić

zmianie społecznej. Inaczej zostanie zignorowany, pokonany,
zapomniany. Bez poparcia ludzi, działania wybitnej jednostki nie
spowodują zmian społecznych

• „Aby stać się przywódcą, trzeba mieć zwolenników. Aby stać się

prorokiem, trzeba mieć wiernych. Aby stać się znanym
pisarzem, trzeba mieć czytelników” (Sztompka, 2005)

Klasyfikacja geniuszy

Stanisław Lem – klasyfikacja geniuszy:
1) uznany za geniusza za życia
2) uznany za geniusza po śmierci
3) nigdy nierozpoznany

Wybitna jednostka jako twórca historycznej zmiany

Czynniki, które ułatwiają wybitnej jednostce wpływ na

historię:

1) Sytuacja społeczna, gospodarcza lub polityczna musi

mieć taki charakter, że pojedyncze decyzje mogą mieć
znaczenie dla rozwoju sytuacji. Sytuacja „na rozdrożu”;
decyzje nie są zdeterminowane wcześniejszymi etapami
procesu; różne alternatywy są tak samo prawdopodobne.
Czas destabilizacji społecznej i dezorganizacji

2) Jednostka ma możliwość i skłonność do podejmowania

decyzji w autorytatywny sposób np. trudność kierowania
ruchem oporu z więzienia

3) Zdolność mobilizowania zwolenników

„Kariera Nikodema Dyzmy”, 1980

•

http://www.youtube.com/watch?v=B0Pl9rygu_w&f
eature=related

• John Acton: Każda władza deprawuje. Władza

absolutna deprawuje absolutnie (ang. Power
tends to corrupt, absolute power corrupts
absolutely)

•

http://www.youtube.com/watch?v=VxEQozMwdgU&
feature=related

(3:01)

Jednostki tworzone przez wydarzenia i jednostki

tworzące wydarzenia (Hook, 1955)

• Wybitne jednostki tworzone przez wydarzenia – są

znaczące przez to, co faktycznie robią/zrobiły.
Niekoniecznie reprezentują sobą najwyższy poziom
mądrości, talentu lub zalet moralnych. Znajdują się w
odpowiednim miejscu, w odpowiednim czasie

• Wybitne jednostki tworzące wydarzenia – odgrywają

ważną rolę ze względu na swoje cechy i zdolności.
Reprezentują nadzwyczajne przymioty: wysoka
inteligencja, talent, wizja, zdolności przywódcze. Z
takich jednostek wyłaniają się charyzmatyczni
bohaterowie (rozpoznani przez innych jako
charyzmatyczni oraz faktycznie wyjątkowo utalentowani)

Friedrich von Hayek, 1899-1992

• Austryjacki ekonomista
• Przedstwiciel austryjackiej

szkoły ekonomii
(założycielem Carl
Menger)

• Przeciwnik

interwencjonizmu
państwa w gospodarkę

• 1974 – laureat Nagrody

Nobla w dziedzinie
ekonomii za wkład w
teorię pieniądza i cykli
koniunkturalnych

Friedrich von Hayek

• Pochodził z arystokratycznej rodziny
• Od strony matki był spokrewniony z filozofem Ludwigiem

Wittgensteinem

• W czasie I wojny światowej służył w armii austro-węgierskiej
• Po wojnie studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim (prawo,

ekonomię, psychologię i politologię). Obronił doktorat z prawa i
politologii

• Od 1931 roku wykładał w London School of Economics (UK)
• W 1938 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie
• 1950-1962 profesor Uniwersytetu Chicago (USA)
• 1962-1968 i 1977-1992 profesor Uniwersytetu we Fryburgu

(Niemcy)

• 1968-1977 profesor Uniwersytetu w Salzburgu (Austria)

Friedrich von Hayek: „Droga do zniewolenia”, 1944

• http://www.youtube.com/watch?

v=wwBJiXxAihk&feature=relmfu

• http://www.youtube.com/watch?

v=52tyPRsL3VQ&feature=relmfu

Friedrich von Hayek: „Droga do zniewolenia”, 1944

• „Droga do zniewolenia” (tytuł ang. „The Road to

Serfdom” jest jedną z najważniejszych książek
Friedricha Hayeka

• Przyczyniła się do zwrotu społeczeństw

zachodnich ku wartościom liberalnym i wolnemu
rynkowi

• Krytykuje w niej centralne planowanie gospodarki

w systemie socjalistycznym

• Planowanie centralne prowadzi do totalitaryzmu,

zatracenia znaczenia jednostki w społeczeństwie,
systemie

Law, Legislation and Liberty, 1982

Porządek spontaniczny – społeczeństwa, wolny rynek

istnieją dzięki jednostkom, ale nie zostały przez nie
zaprojektowanie/wymyślone. Trudno jest zrozumieć
wszystkie reguły, które rządzą społeczeństwem/wolnym
rynkiem. Złożony system

Połowę życia zajmuje nam rozpoznanie reguł, które żądzą

światem, drugie pół – bunt przeciwko nim

Porządek stworzony – sztuczny, stworzony przez człowieka,

do objęcia umysłem np. firma. Relatywnie proste zasady
funkcjonowania. Służy celom pomysłodawców

Postulaty Hayeka

• Nie powinno się ingerować w wolny rynek (porządek

spontaniczny) ponieważ jest to mieszanie porządku
stworzonego ze spontanicznym

• Wolny rynek polega na balansowaniu sił kupujących

i sprzedających (popytu i podaży), a wszelkie
interwencje zaburzają tę dynamiczną równowagę

• Gospodarka ma zdolność samoregulacji

• Przełom XX i XXI wieku recepcja prac

Friedricha von Hayeka

Przebieg rewolucji

• Sytuacja rewolucyjna – etap poprzedzający rewolucję;

nasilenie niezadowolenia, protesty wynikające z kryzysu
ekonomicznego lub politycznego

• Pojawia się świadomość rewolucyjna
• W odpowiedzi na protesty, rządzący wprowadzają pewną

liberalizację polityczną i wpływają na poprawę sytuacji
ekonomicznej

• Alexis de Tocqueville: rewolucje wybuchają nie wtedy, gdy

władza jest silna i nieustępiliwa, ale wtedy, gdy następuje
złagodzenie reżimu. James Davis: teoria „krzywej J” –
rewolucje wybuchają po okresach postępu w różnych
dziedzinach życia, który wyzwala nierealistyczne aspiracje
społeczne (-> relatywna deprywacja)

Przebieg rewolucji

• Bezskuteczność wprowadzanych reform. Paraliż

władzy. Władza leży na ulicy

• Masowa mobilizacja ludzi. Mobilizacja rewolucyjna;

manifestacje publiczne, bunty zbiorowe, powstania
ludowe, które w zależności od reakcji władzy
przebiegają bez przemocy lub krwawo

• Losy rewolucji są już w tym momencie

przesądzone. Jedyne co może zmienić bieg
wydarzeń, to interwencja z zewnątrz

• Przesilenie i przejęcie władzy przez przywódców

rewolucji

Przebieg rewolucji

• Krótki okres rewolucyjnej euforii
• Demobilizacja mas oraz rozłam w obrębie

rewolucyjnych elit. Nie ma już wspólnego wroga,
który wyznaczał działania rewolucjonistów. Trzeba
sformułować pozytywny program działań: nie z kim
będziemy walczyć, ale co będziemy tworzyć?

• Konsensus pozytywny się załamuje lub w ogóle nie

zostaje sformułowany

• Różne segmenty społeczeństwa i ich przedstawiciele

w nowych władzach, mają odmienne interesy
wynikające z odmiennej pozycji w strukturze
społecznej, w strukturze dotychczasowej władzy etc.

Przebieg rewolucji

• W obrębie ruchu rewolucyjnego pojawia się podział na

radykałów, umiarkowane centrum i konserwatystów

• W pierwszym okresie porewolucyjnym na ogół dominują siły

umiarkowane, które chcą stworzyć nowy system rządów
przy wykorzystaniu dotychczasowej administracji

• Koszty społeczne reform budzą falę społecznego

niezadowolenia

• Idea niedokończonej rewolucji: ugrupowania radykalne

zaczynają walkę z ugrupowaniami umiarkowanymi

• Hasło całkowitego zerwania z przeszłością, eliminacji

sympatyków dawnego reżimu i budowy nowych instytucji.
Sympatia ludzi jest po stronie ugrupowań radykalnych

Przebieg rewolucji

• Okres terroru porewolucyjnego (Francja, Rosja)
• Stan chaosu i powszechnego zagrożenia prowadzi do

wzrastającego poparcia dla ugrupowań konserwatywnych
i charyzmatycznych przywódców, którzy zaprowadzą ład i
porządek

• Okres restauracji czyli zawieszenia lub cofnięcia reform

politycznych. Reformy ekonomiczne są jednak
kontynuowane

• Stabilizacja i konsolidacja nowego systemu
Niektóre etapy mogą nie zachodzić lub znacznie odbiegać od

schematu. Jednak powyższy przebieg rewolucji w sposób
uogólniony oddaje „logikę procesu rewolucyjnego”

Na podstawie:

•

Literatura:

•

Hayek, F. A., (2003), “Cosmos and Taxis”[w:] M. Hechter,
Ch. Horne, Theories of Social Order, Stanford University
Press, s. 221-236

•

Sztompka, P., (2005), „Wielkie jednostki jako podmioty
zmiany”, [w:] P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych,
Kraków: Wydawnictwo ZNAK, s. 242-254

Dziękuję za uwagę!