1

EKONOMIA

ROZWOJU

Ramowy program

wykładów

Dr Mieczysław Szostak

Starszy wykładowca – Instytut

Międzynarodowych

Stosunków Gospodarczych SGH

2

dr Mieczysław SZOSTAK

Prodziekan Kolegium Gospodarki
Światowej

• Absolwent Wydziału Handlu Zagranicznego SGPiS (1970 r.)

• 1971-1991: Asystent/adiunkt w Instytucie Gospodarki

Krajów Rozwijających się SGPiS

• 1988-1989: Ekspert UNIDO (w Algierii i Wietnamie)

• 1988-1990: Współwłaściciel i ekspert w prywatnych

spółkach

konsultingowych Pro-Invest i Pro-Invest

International

• 1990-1991: Doradca Wicepremiera L. Balcerowicza w URM

• 1991-1996: Radca ds. OECD w Ambasadzie RP w Paryżu

• 1997: Radca-Minister Pełnomocny w Misji RP przy OECD

• 1997-1998: Dyrektor Departamentu Polityki Finansowej

i Analiz w Ministerstwie Finansów

• 1999-2001: Dyrektor projektów w firmie konsultingowej

Corporate Development International (CDI Polska)

• Od 2002: Adiunkt/st. wykładowca w Instyt. MSG SGH

3

Ekonomia rozwoju – Cele

wykładów

Celem wykładów z EKONOMII ROZWOJU jest

przede wszystkim :

•

przedstawienie głównych kierunków i wyników

dyskusji, prowadzonych przez zagranicznych i

polskich ekonomistów, na temat teoretycznych

koncepcji przezwyciężania zacofania i ubóstwa w

krajach słabo rozwiniętych (tj. prezentacja

różnych paradygmatów rozwoju i dorobku

najważniejszych „szkół myślenia”),

•

analiza praktycznych doświadczeń ubogich krajów

Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów i

Pacyfiku
w zakresie przyspieszania rozwoju gospodarczo-

społecznego i ograniczania rozmiarów biedy,

•

omówienie szans i globalnych uwarunkowań

likwidacji ubóstwa w krajach słabo rozwiniętych

(KSR).

4

Ekonomia rozwoju – Program
wykładów (A)

I.

EKONOMIA ROZWOJU JAKO ODRĘBNY WYKŁAD

AKADEMICKI I CZĘŚĆ WSPÓŁCZESNEJ

EKONOMII:

Zakres pojęciowy ekonomii rozwoju, teorii

rozwoju i studiów nad rozwojem; przyczyny powstania,

kierunki ewolucji i nowe tendencje w światowej ekonomii

rozwoju; pojęcie, klasyfikacja i zmiany paradygmatów

development economics; analiza porównawcza zasięgu

tematycznego i programów wykładów z ekonomii rozwoju

na uczelniach krajów Zachodu; zmiana podejścia do

ekonomii rozwoju w Polsce.

II.

WZROST, ROZWÓJ, ZACOFANIE I UBÓSTWO

– PRZEJAWY I MIERNIKI:

Systematyzacja głównych

pojęć używanych w ekonomii rozwoju; wyniki debaty w

światowej i polskiej literaturze nad istotą wzrostu i

rozwoju ekonomiczno-społecznego; czynniki, warunki i

bariery rozwoju; pojęcie i symptomy zacofania

(niedorozwoju); dochód narodowy per capita jako

popularny miernik poziomu rozwoju (lub zacofania);

indeks rozwoju społecznego (HDI); istota ubóstwa, sposoby

jego mierzenia i zasięg tego zjawiska we współczesnym

świecie.

5

Ekonomia rozwoju – Program
wykładów (B)

III.

JEDNOŚĆ I ZRÓŻNICOWANIE GRUPY KRAJÓW

SŁABO ROZWINIĘTYCH:

Kontrowersje wokół pojęcia

krajów słabo rozwiniętych (KSR) i terminów pokrewnych;

cechy charakterystyczne KSR; analiza kwestii dywersyfikacji

i podobieństwa krajów słabo rozwiniętych pod względem

potencjału ekonomicznego, dynamiki rozwoju, zmian

struktur gospodarczych, długości życia, stopnia

analfabetyzmu, społecznego podziału dochodów ludności, jak

też pozycji w światowym eksporcie (na podstawie dostępnych

danych empirycznych).

IV.

TRADYCYJNE TEORIE ZACOFANIA
GOSPODARCZO-SPOŁECZNEGO KSR:

Koncepcje

błędnych kół ubóstwa
R. Nurksego, B.Knalla i E. Gannage; teoria systemu quasi-

stałej równowagi H. Leibensteina; koncepcja zacofania i

niedorozwoju
M. Todoro; ogólna charakterystyka teorii gospodarki

dualnej; kontrowersyjny charakter tezy o podobieństwie

poziomu rozwoju KSR i Polski.

6

Ekonomia rozwoju – Program
wykładów (C)

V.

TEORIE OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI W KSR

A ORTODOKSYJNE MODELE WZROSTU:

Założenia i

ocena przydatności modelu Harroda-Domara; neoklasyczna

funkcja produkcji Cobba-Douglasa; koncepcja kluczowej roli

kapitału w procesie wzrostu KSR (według podejścia W. Rostowa i

P. Rosensteina-Rodana); luka akumulacji i luka handlu

zagranicznego; niska zdolność KSR do absorpcji środków

kapitałowych; źródła oszczędności i sposoby ich mobilizacji na

cele inwestycyjne; kierunki reform systemów finansowych;

znaczenie paradygmatu oszczędności i inwestycji.

VI.

OD STRUKTURALNYCH MODELI WZROSTU

I STRATEGII ROZWOJU KSR DO PARADYGMATU

RYNKOWEGO:

Charakterystyka podejścia strukturalnego do

rozwoju KSR i cech strukturalizmu; modele rozwoju gospodarki

dualnej; teorie zrównoważonego i niezrównoważonego wzrostu

KSR; debata nad kryteriami alokacji inwestycji i analiza

projektów rozwojowych; kwestia wyboru technik produkcji;

współzależności handlu zagranicznego i procesu rozwoju

gospodarczego; modele uprzemysłowienia KSR; społeczny podział

dochodów a wzrost ekonomiczny; ewolucja strategii walki z

ubóstwem lansowanej przez Bank Światowy; upowszechnienie

programów stabilizacyjno-dostosowawczych i paradygmatu

rynkowego; główne elementy konsensusu waszyngtońskiego;
w kierunku konsensusu postwaszyngtońskiego.

7

Ekonomia rozwoju – Program
wykładów (D)

VII. ANALIZA PARADYGMATU ZALEŻNOŚCI KRAJÓW

PERYFERII OD CENTRUM GOSPODARKI

ŚWIATOWEJ:

Geneza, główni przedstawiciele (A.G. Frank, S.

Amin, T. Dos Santos, A. Emmanuel, I. Wallenstein), najważniejsze

nurty i kierunki dyskusji w ramach Szkoły Zależności;

zasadnicze tezy „dependystów” i krytyczna ocena ich stanowiska;

poglądy zwolenników paradygmatu zależności w kwestii

ekonomicznej roli państwa.

VIII. MIĘDZYNARODOWY ŁAD EKONOMICZN,

NEGOCJACJE PÓŁNOC-POŁUDNIE I MILENIJNE

CELE ROZWOJU:

Pojęcie i typy międzynarodowego ładu

ekonomicznego (MŁE); współistnienie rynkowo-

interwencjonistycznego MŁE z etatystycznym w latach 1945-

1972; nieudane próby narzucenia radykalnego nowego MŁE w

okresie 1973-1975 r.; interwencjonistyczno-rynkowa wersja MŁE

w latach 1975-1985; kierunki negocjacji Północ-Południe w

okresie 1986+2007 w kontekście urynkowienia MŁE; analiza

perspektyw ograniczenia rozmiarów ubóstwa w KSR w

kontekście realizacji Milenijnych Celów Rozwoju.

8

Ekonomia rozwoju – Program
wykładów (E)

IX.

WKŁAD POLSKICH EKONOMISTÓW
W BADANIA NAD KSR:

Próba periodyzacji

prowadzonych w Polsce w latach 1955-2008

badań nad problematyką gospodarczo-

społeczną krajów ubogich Afryki, Azji i

Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej i Karaibów;

powstanie i upadek Polskiej Szkoły Rozwoju

(lata 60.); od przejściowego osłabienia do

intensyfikacji badań w latach 1968-1990;

załamanie się polskich badań nad KSR w

okresie transformacji; konieczność i szanse

„reaktywacji” badań nad krajami ubogimi (w

kontekście członkostwa Polski w UE i OECD).

9

Ekonomia rozwoju – Zalecana
literatura (A)

LITERATURA PODSTAWOWA:

•

Z. KOZAK: Ekonomia zacofania i rozwoju

,

w serii: „Monografie i Opracowania”, nr 471, SGH,

Warszawa 2001.

•

R. PIASECKI: Ewolucja teorii rozwoju
gospodarczego krajów biednych, w:

Ekonomia

rozwoju

(praca zbiorowa pod red. R. Piaseckiego),

PWE, Warszawa 2007

•

M. SZOSTAK: PREZENTACJE do wykładów z

EKONOMII ROZWOJU

(udostępnione na stronie

internetowej Instytutu MSG: www.sgh.waw.pl/imsg)

10

Ekonomia rozwoju – Zalecana
literatura (B)

LITERATURA PODSTAWOWA (c.d.):

•

M. SZOSTAK:

Ewolucja międzynarodowego ładu

ekonomicznego a meandry negocjacji Północ-Południe,

„ZESZYTY NAUKOWE” (Kolegium Gospodarki Światowej

SGH), 2003, nr 14 – tekst dostępny: www.sgh.waw.pl/imsg

•

M. SZOSTAK:

Zapomniana Polska Szkoła Rozwoju,

„GAZETA SGH”, Nr 04/07 (233), Czerwiec 2007 r. -

www.sgh.waw.pl/imsg

LITERATURA POMOCNICZA:

•

K. CZAPLICKA: Wzrost i rozwój gospodarczy w krajach

rozwijających się, w: Ekonomia rozwoju (pod red. R.

Piaseckiego), op. cit.

•

M. SULMICKA: Ubóstwo we współczesnym świecie, w serii:

„Monografie i Opracowania”, nr 486, SGH, Warszawa 2001

11

Ekonomia rozwoju – Zalecana
literatura (C)

LITERATURA POMOCNICZA (c.d.):

•

J. SACHS: Koniec z nędzą – Zadanie dla naszego pokolenia,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006

•

R. PIASECKI: Rozwój gospodarczy a globalizacja, PWE,
Warszawa 2003

•

M. SZOSTAK: Odwrót od nadmiernego interwencjonizmu

gospodarczego państwa jako zjawisko globalne, w: Państwo

wobec zacofania i rozwoju (pod red. E. Markowskiej i M.

Szostaka), SGH, Warszawa 1991

•

M. SZOSTAK: Polemika w sprawie międzynarodowej pomocy

gospodarczej dla krajów słabo rozwiniętych: Doświadczenia

Niemiec
i wnioski dla Polski, w: Międzynarodowa konkurencyjność

Niemiec
w rozszerzonej Unii Europejskiej (pod red. M. A. Weresy),

SGH, Warszawa 2006

12

EKONOMIA
ROZWOJU

JAKO ODRĘBNY

WYKŁAD AKADEMICKI
I CZĘŚĆ
WSPÓŁCZESNEJ
EKONOMII

Dr Mieczysław Szostak

Starszy wykładowca – Instytut

MSG

13

1. EKONOMIA ROZWOJU

A TEORIA ROZWOJU

• Polska nazwa ekonomii rozwoju jako odrębnego przedmiotu

akademickiego i dyscypliny badawczej współczesnych nauk

ekonomicznych jest odpowiednikiem dwu angielskojęzycznych
terminów:

development economics

i economics of

development
(z których pierwszy jest popularnie stosowany, natomiast drugi

używany bardzo rzadko).

• Z kolei w krajach frankofońskich stosowana jest powszechnie

tylko jedna nazwa: l’économie du développement.

• Za pełne

synonimy

wyrażenia ekonomia rozwoju trzeba uznać

takie - używane w przeszłości w polskiej literaturze - określenia

jak:
-- ekonomia polityczna zacofania gospodarczego (T. Szentes),
-- ekonomia polityczna krajów rozwijających się (S. Tiulpanow),
-- makroekonomia krajów mniej zaawansowanych (J. Nowicki).

• Ze swej strony Z. Kozak - tj. autorka podręcznika, zaleconego

jako podstawowa pozycja literatury - preferuje relatywnie
najbardziej chyba trafną nazwę

ekonomia zacofania i

rozwoju

.

14

Teoria rozwoju integralną

częścią ekonomii rozwoju

• Teoria rozwoju (development theory = la théorie du

développement) obejmuje swym zasięgiem różne

teoretyczne

koncepcje rozwoju

ekonomiczno-społecznego (stąd czasami

mowa o teoriach rozwoju).

• Niekiedy teoria rozwoju pojmowana bywa w sensie uniwersalnym,

dotycząc wszystkich krajów świata, niezależnie od poziomu ich

zaawansowania gospodarczego (z najwyżej rozwiniętymi włącznie).

• Ale zazwyczaj zakres badawczy teorii rozwoju odnoszony jest

jedynie do krajów zacofanych i ubogich. Wówczas jest to

pojęcie

węższe

od ekonomii rozwoju, ponieważ stanowi integralną i zasadniczą

część tej drugiej.

• Obok aspektów teoretycznych ekonomia zacofania i rozwoju

obejmuje też bowiem swym zasięgiem

badania empiryczne i

stosowane

. Formułuje zalecenia pod adresem praktyki życia

ekonomiczno-społecznego, tj. zawiera elementy rekomendowanych

strategii rozwoju i pożądanej polityki gospodarczej.

15

• W ramach ekonomii zacofania i rozwoju uwzględnia się ponadto

sporo wątków społecznych, wykorzystując często zwłaszcza

niektóre elementy socjologii rozwoju (sociology of

development).

• Jak wskazywał M. Todoro,

zakres zainteresowań

ekonomii

rozwoju jest

szerszy niż tradycyjnej makroekonomii

i mikroekonomii

, gdyż zajmuje się ona nie tylko optymalizacją

procesów działalności produkcyjnej w określonej przestrzeni i w

przekroju czasowym, ale też właściwą dystrybucją wytworzonych

dóbr, usług i dochodów między poszczególne grupy społeczne (w

szczególności celem poprawy warunków życia warstw ubogich).

• Z powyższych względów – zdaniem Z. Kozak – można tę

dyscyplinę nazwać też „ekonomią i teorią życia ludzi biednych”.

• Tematem

jej badań jest – według Z. Kozak – głównie „analiza

istoty
i przyczyn

masowego ubóstwa

oraz czynników, kierunków

i narzędzi pobudzania rozwoju”. Zajmuje się ona również

„analizą, doskonaleniem i upowszechnianiem strategii rozwoju,

opracowywanych i stosowanych przez rządy i organizacje

międzynarodowe” w krajach ubogich.

Szeroki zakres badawczy

ekonomii rozwoju

16

Ekonomia rozwoju wg japońskiej

definicji

• Większość autorów podręczników do ekonomii rozwoju

rezygnuje
z precyzyjnego definiowania tego przedmiotu wykładów i

dyscypliny badawczej.

• Do wyjątków trzeba zakliczyć

japońskich ekonomistów

Y. Hayami’ego i Y. Godo

, którzy we wstępie do

angielskojęzycznej wersji swej książki: Development

Economics: From the Poverty to the Welth of Nations

(Oxford/New York 2005, Third Edition) wskazują, że

podstawowym zadaniem ekonomii rozwoju jest analiza

możliwości przezwyciężenia ubóstwa przez kraje o niskim

dochodzie (low-income developing countries).

• Podkreślają oni, że ekonomia rozwoju powinna starać się

udzielić odpowiedzi na następujące pytanie: „Jak w

warunkach dzisiejszego świata gospodarki o niskim dochodzie

mogą wejść na ścieżkę samonapędzającego się rozwoju

ekonomicznego, aby osiągnąć pilny cel ograniczenia ubóstwa i

zrealizować cel długookresowy, jakim jest dogonienie krajów

rozwiniętych pod względem poziomu bogactwa.”

17

Encyklopedyczna definicja
ekonomii rozwoju

• Odmienną definicję development economics można znaleźć w

popularnej na świecie i ogólnie dostępnej (w wersji
elektronicznej)

encyklopedii Wikipedia,

gdzie - w oparciu o

podręcznik C. Bella -

ekonomia rozwoju została

określona jako „gałąź ekonomii zajmująca się
aspektami gospodarczymi procesu rozwoju w krajach
o niskim dochodzie.”

• Podkreślając dalej, że

„koncentruje się ona nie tylko na

metodach wspierania wzrostu, lecz także na
sposobach wykorzystania indywidualnego potencjału
szerokich warstw ludności”,

autorzy cytowanego hasła

stwierdzają, że powstające w ramach development economics

teorie i modele

(tworzone przy wykorzystaniu metod

matematycznych)

powinny być użyteczne dla polityków

gospodarczych

w wewnętrznym życiu ekonomicznym i w

stosunkach KSR z zagranicą.

18

Ekonomia KSR w ujęciu

marksistowskim

•

Wymownym dowodem na to, jak bardzo w ZSRR oraz

w pozostałych krajach „obozu socjalistycznego”

studia ekonomiczne były podporządkowane celom

ideologicznym i propagandowym, jest poniższe

stwierdzenie S. Tiulpanowa (zaczerpnięte z

podręcznika ekonomii politycznej KSR,

opublikowanego w Polsce w roku 1973):

•

„Marksistowska ekonomia polityczna krajów

rozwijających się

jest nauką powołaną nie tylko do

wskazania specyficznych warunków i antynomii kształtowania

kapitalistycznych stosunków produkcji w tych krajach i

nakreślenia perspektywy przezwyciężania sprzeczności i

przejścia na niekapitalistyczną drogę rozwoju. Główne jej

zadanie naukowe polega na zbadaniu konkretnych przesłanek
społeczno-ekonomicznych i politycznych

przechodzenia do

socjalizmu w warunkach nierozwiniętego

kapitalizmu...”

19

2. EKONOMIA ROZWOJU

MODUŁEM STUDIÓW NAD
ROZWOJEM

• W ostatnich kilku dziesięcioleciach w środowisku uniwersyteckim

szeregu krajów Zachodu sporą popularność zdobył relatywnie
nowy

interdyscyplinarny

(wielodyscyplinarny lub

transdyscyplinarny)

kierunek działalności naukowo-

badawczej i kształcenia w zakresie nauk społecznych,

zajmujący się problematyką rozwoju ubogich krajów

Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów i Pacyfiku.

Nosi on nazwę development studies (les études du

développement), tj. studia nad rozwojem.

• Obok

ekonomii rozwoju (lub teorii rozwoju)

development

studies obejmują też swym zasięgiem

takie dyscypliny nauk

społecznych

jak: socjologia i antropologia rozwoju, historia

gospodarcza świata, geografia, ekologia, demografia i migracje,

strategie industrializacji, problemy rozwoju rolnictwa i kwestie

wyżywienia, zarządzanie projektami rozwojowymi, systemy

polityczne i międzynarodowe stosunki KSR, administracja

publiczna, pedagogika, polityka oświatowa, etnografia, etyka itp.

20

Przykłady wiodących

ośrodków studiów
nad rozwojem (development
studies)

•

Do przodujących w tej dziedzinie w skali światowej

ośrodków uniwersyteckich zaliczany jest Institute of

Development Studies (IDS), działający na brytyjskim

Uniwersytecie Sussex w Brighton.

Prowadzi on studia

magisterskie typu MA Development Studies (dwie specjalności:

ekonomia rozwoju oraz socjologia i antropologia rozwoju), a

także studia podyplomowe w zakresie: globalizacja i rozwój;

ubóstwo i rozwój; partycypacja, władza i rozwój społeczny; nauka,

społeczeństwo i rozwój; rządzenie i rozwój.

•

W krajach frankofońskich sporą renomą cieszą się:

Institut des Etudes du Développement Economique et

Social (na paryskiej Sorbonie), Institut de Hautes

Etudes Internationales et du Développement (Genewa)

oraz Institut des Etudes du Développement (na

belgijskim Uniwersytecie Katolickim w Louvain-la-

Neuve).

Ten ostatni

s

pecjalizuje się w studiach podyplomowych

z problematyki rozwoju, demografii, ekologii i polityki agrarnej

KSR oraz badania nad rozwojem krajów arabskich,
państw Afryki Subsaharyjskiej i Ameryki Łacińskiej.

21

Doświadczenia Europejskiego

Stowarzyszenia Instytutów ds.
Rozwoju (EADI)

• Od połowy lat 70-tych aktywnie działa Europejskie

Stowarzyszenie Instytutów ds. Rozwoju (EADI –

European Association of Development Research and

Training Institutes).

• Grupuje ono prawie wszystkie liczące się instytuty z naszego

kontynentu oraz kilkuset indywidualnych naukowców, którzy

prowadzą działalność naukowo-badawczą i dydaktyczną w zakresie

development studies.

• Jest to ważne forum współpracy i wymiany doświadczeń

w tej dziedzinie dzięki regularnie organizowanym konferencjom

generalnym, działalności kilku grup roboczych, wydawaniu
własnej serii książek oraz czasopisma naukowego

„European

Journal of Development Research”

, a także dzięki

zaawansowaniu prac nad jednolitym systemem akredytacji oraz

oceny dorobku naukowego w zakresie development studies itp.

• Spośród ośrodków uniwersyteckich krajów Europy Środkowo-

Wschodniej niemal od początku istnienia EADI w jej działalności

czynnie uczestniczą jedynie przedstawiciele instytutów Polski i

Węgier.

22

TEORIA ROZWOJU< EKONOMIA
ROZWOJU< STUDIA NAD
ROZWOJEM

Źródło

: Opracowanie własne

23

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ EKONOMII
ROZWOJU, STUDIÓW NAD ROZWOJEM,
EKONOMII
I STUDIÓW EMPIRYCZNYCH

Uwaga: Studia empiryczne (lub terenowe) to w teminologii angielskiej: Areas Studies.
Źródło:

M. Tribe, A. Sumner: The Nature of Development Studies: An Exploration from the

Standpoint of the British-Irish Development Studies Association, London 2004.

24

3. GENEZA I ZARYS
EWOLUCJI
EKONOMII ROZWOJU

• Ekonomia rozwoju powstała w ośrodkach uniwersyteckich krajów

Zachodu w II połowie lat 40-tych. Awansowała do rangi odrębnej

dziedziny badawczej nauk ekonomicznych i przedmiotu wykładów

w latach 50-tych

. Natomiast upowszechniła się szerzej w latach

60-tych i 70-tych XX wieku.

• Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii rozwoju:

a) dostrzeżenie rosnących

dysproporcji rozwojowych

i

głębokich

różnic ekonomiczno-społecznych między KWR i KSR,

b) konieczność wyeliminowania groźby światowej „eksplozji

demograficznej”, braku żywności (kryzysu żywnościowego)

i wyczerpania się zasobów naturalnych,
c) powojenne sukcesy w odbudowie ze zniszczeń krajów Europy

Zachodniej (dzięki Planowi Marshalla) inspiracją do podjęcia
międzynarodowych działań na rzecz przyśpieszenia rozwoju

KSR,

25

Geneza ekonomii rozwoju
(c.d.)

d)

polityczne przesłanki

zainteresowania USA i pozostałych KWR

oficjalną pomocą gospodarczą dla KSR

celem pobudzenia

wzrostu i ograniczenia ubóstwa w obliczu: pojawienia się grupy
krajów socjalistycznych, wybuchu zimniej wojny i konfliktu
ideologicznego Wschód-Zachód (tj. między systemem

kapitalistycznym

i socjalistycznym), dekolonizacji i lawinowo rosnącej liczby formalnie
niepodległych KSR, stopniowego umacniania się pozycji politycznej
ruchu państw niezaangażowanych na forum międzynarodowym oraz
walki wielkich mocarstw o strefy wpływów itp.,

e)

nieadekwatność ortodoksyjnych modeli wzrostu i teorii

ekonomicznych

do skomplikowanej rzeczywistości gospodarczej

i społeczno-politycznej KSR,

f) nasilanie się

frustracji społecznej w KSR

wskutek niepowodzeń

w zakresie praktycznego pokonywania zacofania i poszukiwanie
nowych, skuteczniejszych strategii rozwojowych.

26

Początkowe etapy ekonomii
rozwoju

• Za

pierwszą książkę

poświęconą ekonomii rozwoju uważa się

opublikowaną w 1947 r. pracę K. Mandelbauma:

„Uprzemysłowienie

terenów zacofanych”

(„The Industrialization of Backward Areas”).

• Od lat 50-tych do połowy lat 70-tych

w ekonomii rozwoju

dominowały - jak podkreślają Z. Kozak i R. Piasecki – następujące

kierunki

badawcze

:

a) nawiązujące do dorobku ekonomii neoklasycznej modele wzrostu
kumulatywnego i ortodoksyjne teorie rozwoju (

akcentujące kluczową

rolę niedoboru kapitału, wykorzystania nadwyżek siły roboczej, wyboru
technik produkcji i metod industrializacji),

b) opisowe teorie modernizacji (o rodowodzie socjologicznym),

c) powiązane z keynesizmem strukturalne teorie rozwoju,

d) radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczo-

społecznego,

• Od połowy lat 70-tych zaczęła się

faza kryzysu

i przewartościowań,

kiedy to D. Seers - jeden z pionierów ekonomii rozwoju – ogłosił jej
upadek („śmierć”) jako samodzielnej i twórczej dziedziny badań.

27

Główne tendencje w
ekonomii rozwoju
w piętnastoleciu 1981-
1995

• Wbrew deklaracji S. Seersa, ekonomia rozwoju jednak nie upadła,

lecz -jak trafnie zauważyła Z. Kozak - pojawienie się w połowie lat
70-tych

koncepcji potrzeb podstawowych

spowodowało z

czasem swoisty „przewrót myślowy” w omawianej dziedzinie, stając

się punktem zwrotnym w jej dotychczasowej historii. Odtąd za cel

główny rozwoju KSR zaczęto uznawać bowiem likwidację ubóstwa.

• W latach 80-tych nastąpiło zasadnicze

przewartościowanie

podejścia

przedstawicieli ekonomii rozwoju

do funkcji

państwa i rynku

w procesach rozwojowych w KSR. Należy w tym

kontekście zgodzić się z następującą opinią R. Piaseckiego:

„Ekonomia rozwoju zaczęła opowiadać się za wolnym rynkiem w

gospodarce, a także za ograniczeniem roli państwa w życiu

gospodarczym”.

• Znalazło to zwłaszcza odzwierciedlenie w upowszechnieniu

poglądów liberalnych i reform prorynkowych (liberalizacji,

prywatyzacji i deregulacji) oraz programów dostosowań

strukturalnych, realizowanych przez KSR w ramach ich współpracy
z MFW i Bankiem Światowym, zgodnie z tzw.

konsensusem

waszyngtońskim

.

28

Nowe zjawiska w

ekonomii rozwoju w ostatnim
dwunastoleciu

• Z kolei o potrzebie nowego spojrzenia na ekonomię

rozwoju od połowy lat 90-tych przesądziły następujące

zjawiska:
-- niebywałe przyśpieszenie procesów globalizacji,

regionalizacji i informatyzacji życia gospodarczego na

świecie oraz ekspansji inwestycyjnej korporacji

transnarodowych (w skali globalnej i w KSR),
-- seria kryzysów finansowych w nowo uprzemysłowionych

krajach azjatyckich i w niektórych krajach Ameryki

Łacińskiej; kryzys zadłużenia zagranicznego w innych

KSR,
-- wzrost popularności ekonomii instytucjonalnej

(poglądów o kluczowej roli instytucji w rozwoju

gospodarczym).

• W efekcie przedstawionej wyższej ewolucji ekonomii

rozwoju nastąpiło porzucenie poprzednio obowiązujących

paradygmatów na rzecz nowych paradygmatów.

29

4. POJĘCIE, KLASYFIKACJE I
ZMIANY
PARADYGMATÓW EKONOMII
ROZWOJU

• Według T.S. Kuhna, paradygmat naukowy może być

pojmowany różnorodnie:

a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie naukowe”,
b) jako „zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń”,
c) jako „wszystkie zinternalizowane przekonania grupy naukowej”,
d) jako

„zespół koncepcji, teorii, technik i wartości, które

określają ramy realizowanych badań.”

• Przyjmując dla potrzeb dalszych rozważań ostatnią, czwartą

definicję, można - w ślad za wybranymi autorami – wyróżnić

kilka

klasyfikacji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

.

• Przykladowo

P.W. Preston (w 1982 r.) wyróżnił 5

następujących po sobie paradygmatów:

keynesowski,

neoklasyczny, strukturalistyczny, modernizacyjny i paradygmat
zależności.

30

Klasyfikacje i zmiany
paradygmatów ekonomii
rozwoju (c.d.)

• Ze swej strony szwedzki socjolog i ekonomista

B. Hettne

(w

1982 r.) uznał, że należy wyodrębnić tylko 3 główne

paradygmaty ekonomii rozwoju: modernizacji, zależności i

polityki gospodarczej krajów Trzeciego Świata.

• Wskazywał on jednocześnie, że „skażony” błędami

europocentryzmu

paradygmat modernizacji

(za którego

ojca uznawany jest amerykański ekonomista W.W. Rostow, autor

książki: „Etapy wzrostu gospodarczego: Manifest

niekomunistyczny”) wywarł najsilniejszy wpływ na historię

ekonomii rozwoju i może się pochwalić najbogatszym

dorobkiem intelektualnym.

• Natomiast

Z. Kozak

twierdzi, że obserwując ewolucję

paradygmatów ekonomii rozwoju od jej narodzin do początku
XXI w., trzeba przede wszystkim odnotować

przejście od

paradygmatu planistycznego do paradygmatu

rynkowego,

tzn. od koncepcji, które przypisywały państwu (i

planowaniu) funkcje głównego źródła rozwoju, do poglądów

neoliberalnych, uznających rynek za siłę napędową rozwoju

KSR.

31

Obecny nowy paradygmat

ekonomii rozwoju według R.
Piaseckiego

•

Zdaniem R. Piaseckiego (który odwołuje się też do

poglądów

innych ekonomistów) w efekcie najświeższych

przewartościowań

stanowisk przedstawicieli głównego nurtu (main stream)
ekonomii rozwoju powstał dominujący w skali światowej
w chwili obecnej

nowy paradygmat

, na który składa się

poniższy

zespół twierdzeń:

• otoczenie makroekonomiczne w każdym KSR powinno

być sprzyjające dla działalności gospodarczej i dla

inwestycji przedsiębiorstw,

• strategie rozwoju muszą być dostosowane do specyfiki

poszczególnych KSR (country-specific development

strategies),

32

Obecny nowy paradygmat

ekonomii rozwoju według R.
Piaseckiego (c.d.)

• gospodarka narodowa powinna reagować (być wrażliwa)

na bodźce płynące z rynku (krajowego i globalnego),

• kapitał ludzki winien być traktowany komplementarnie

wobec kapitału fizycznego i finansowego,

• podstawową rolę w procesie rozwoju odgrywają

właściwie funkcjonujące instytucje i szybki przepływ

informacji,

• państwo powinno być „przyjazne rynkowi” („market-

friendly”) i usuwać zniekształcenia rynkowe.

•

W lepszym zrozumieniu

dotychczasowej ewolucji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

pomocny

powinien być

zamieszczony na następnej stronie schemat

,

na którym przedstawiono

główne kierunki i „szkoły

myślenia”

, jakie można wyróżnić we współczesnej ekonomii

światowej, ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania

podejścia ich zwolenników
do ekonomicznej roli państwa.

33

Główne kierunki współczesnej ekonomii a
ekonomia rozwoju

34

V.

ZAKRES TEMATYCZNY
EKONOMII ROZWOJU
WEDŁUG ZACHODNICH
PODRĘCZNIKÓW

1)

Subrata GHATAK

(Uniwersytet w Leicaster –

Wielka

Brytania

):

INTRODUCTION TO DEVELOPMENT ECONOMICS

(London-New York

2003)

Zakres podręcznika

(według

III wyd.):

• Wstęp (Charakterystyka KSR=Less Developed Countries, wzrostu i rozwoju

oraz wskaźnika rozwoju społecznego),

• CZĘŚĆ I: EKONOMICZNA TEORIA WZROSTU I ROZWOJU (teoria Keynesa,

modele Harroda-Domara, Kaldora-Mirrleesa i gospodarki dualnej).

• CZĘŚĆ II: INWESTYCJE, OSZCZĘDNOŚCI, ZASOBY OBCE I

INDUSTRIALIZACJA KSR (kryteria inwestycji, wewnętrzne i zewnętrzne

źródła finansowania, uprzemysłowienie, protekcjonizm i polityka handlowa).

• CZĘŚĆ III: ROZWÓJ W UJĘCIU SEKTOROWYM A PLANOWANIE

(Zasoby produkcyjne rolnictwa, „zielona rewolucja”, ludność, zatrudnienie i

migracje, ubóstwo i podział dochodów, planowanie, dostosowania

strukturalne).

• CZĘŚĆ IV: WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA I EKOLOGIA (Nowy

międzynarodowy ład gospodarczy, kryzys zadłużenia zagranicznego,
ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego).

35

Zakres ekonomii rozwoju wg

ekonomistów z Uniwersytetu
Harwardzkiego

2) D.H. PERKINS, S. RADELET, D.R. SNODGRAAS,
M. GILIS, M. ROEMER

(Harvard University–

USA

):

ECONOMICS OF DEVELOPMENT

(New York-London 2001, V

wyd.)

Zakres podręcznika:

• CZĘŚĆ I: TEORIA I MODELE (Wprowadzenie terminologiczne, produkt

narodowy brutto, modele Harroda-Domara i Solowa, dwusektorowy

model zmian strukturalnych, rozwój a dobrobyt społeczny).

• CZĘŚĆ II: KIEROWANIE ROZWOJEM (GUIDING DEVELOPMENT) -

Rynek kontra interwencjonizm państwowy (controls), koncepcja

zrównoważonego rozwoju proekologicznego.

• CZĘŚĆ III: ZASOBY LUDZKIE (Ludność, rola pracy, edukacja, ochrona

zdrowia i wyżywienie).

• CZĘŚĆ IV: ZASOBY KAPITAŁOWE (Kapitał, oszczędności, polityka

fiskalna i finansowa, prywatny kapitał zagraniczny, zadłużenie i kryzysy

finansowe).

• CZĘŚĆ V: PRODUKCJA I HANDEL ZAGRANICZNY (Rolnictwo,

górnictwo, przemysł, wymiana handlowa i polityka ekonomiczna w

gospodarce otwartej)

36

Zakres ekonomii rozwoju w

ujęciu japońskich
ekonomistów

3) Yujiro HAYAMI, Yoshihisa GODO

(Foundation for

Advanced Studies on the International Development -Tokyo):

DEVELOPMENT ECONOMICS –From Poverty to the

Wealth

of Nations

(Osford 2005, III wyd.)

Zakres podręcznika:

•

TEORETYCZNE RAMY ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

ANALIZA PORÓWNAWCZA GOSPODAREK ROZWIJAJACYCH SIĘ

•

WZROST LUDNOŚCI A BARIERA ZASOBÓW NATURALNYCH

•

AKUMULACJA KAPITAŁU A ROZWÓJ GOSPODARCZY

•

METODY I ŹRÓDŁA POSTĘPU TECHNOLOGICZNEGO

•

PODZIAŁ DOCHODÓW, UBÓSTWO I PROBLEMY EKOLOGICZNE

•

RYNEK A PAŃSTWO (Podział funkcji, protekcjonizm, strategie

rozwoju, liberalizm rynkowy, konsensus waszyngtoński i

postwaszyngtoński)

•

ROLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH W ROZWOJU GOSPODARCZYM

•

UWAGI KOŃCOWE - TRADYCJE A NOWOCZESNOŚĆ

37

Zakres ekonomii i polityki

wspierania rozwoju wg
kanadyjskiego podejścia

4) Eckhard SIGGEL (Concordia University):
DEVELOPMENT ECONOMICS – A POLICY ANALYSIS
APPROACH

(Aldershot-Burlington2005, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

KONCEPCJA I MIERNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

WZROST GOSPODARCZY I JEGO DETERMINANTY

•

FINANSOWANIE WZROSTU EKONOMICZNEGO ZE ŻRÓDEŁ

WEWNĘTRZNYCH

•

FINANSOWANIE WZROSTU EKONOMICZNEGO ZE ŻRÓDEŁ
ZEWNĘTRZNYCH

•

HANDEL ZAGRANICZNY A ROZWÓJ EKONOMICZNY

•

BILANS PŁATNICZY I KURS WALUTOWY

•

REGIONALNA INTEGRACJA EKONOMICZNA I UNIA WALUTOWA

•

STABILIZACJA, DOSTOSOWANIA STRUKTURALNE I ROLA MFW

•

ANALIZA KOSZTY-KORZYŚCI A KONKURENCYJNOŚĆ

•

PRYWATYZACJA I REFORMA SEKTORA PUBLICZNEGO

38

Zakres wykładu nt. wyzwań

światowego ubóstwa na
Wydziale Ekonomii MIT

•

Dodać warto, że na uczelniach rozwiniętych krajów Zachodu wykładane są

też przedmioty, które chociaż nie są nazywane ekonomią rozwoju, to pod

względem swego zasięgu tematycznego są do jej często bardzo podobne.

•

Jako przykład może służyć

wykład nt. wyzwań światowego ubóstwa

(The Challenge of World Poverty), prowadzony na

Wydziale Ekonomii

Massachusetts Institute of Technology (MIT)

, jednej z najbardziej

znanych
i prestiżowych wyższych uczelni amerykańskich.

•

Zakres tematyczny wykładu

:

-- Mierniki ubóstwa we współczesnym świecie.
-- Wzrost gospodarczy w ujęciu historycznym, jego czynniki i

uwarunkowania.
-- Czy pomoc zagraniczna jest w stanie zlikwidować ubóstwo?
-- Ekonomiczne warunki życia ubogich.
-- Edukacja i możliwości jej usprawnienia.
-- Ochrona zdrowia a dynamika wzrostu demograficznego.
-- Usługi finansowe dla ubogich grup społeczeństwa.
-- Zjawisko korupcji i sposoby jej ograniczenia.

•

Zalecany podręcznik: A.V. Banerjee, B. Roland, M. Dilip (eds.):

Understanding Poverty

, New York 2006.

39

VI. ZMIANA PODEJŚCIA DO

EKONOMII ROZWOJU W
POLSCE

1) S. TIULPANOW (Uniwersytet Leningradzki - ZSRR):
EKONOMIA POILTYCZNA KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH

SIĘ

(Warszawa 1973, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

POSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ NAD GOSPODARKĄ KRAJÓW

ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (KR)

•

WSPÓŁCZESNA REWOLUCJA NARODOWO-WYZWOLEŃCZA

•

SIŁY WYTWÓRCZE I STRUKTURY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE

•

SPRZECZNOŚCI PROCESU REPRODUKCJI SPOŁECZNEJ W KR

•

KR W SYSTEMIE GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

•

FUNKCJE EKONOMICZNE PAŃSTWA W KR

•

PRZEMIANY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE W KR

•

SEKTOR PAŃSTWOWY W GOSPODARCE KR

•

SPRZECZNOŚCI I PERSPEKTYWY PRZEDSIĘBIORSTW MIESZANYCH

•

INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA W KR

•

FINANSE, KREDYT I OBRÓT PIENIĘŻNY W KR

40

Zakres ekonomii zacofania
według podręcznika T.
Szentesa

2) T. SZENTES

(Budapeszt – Dar es-Salaam):

EKONOMIA POLITYCZNA ZACOFANIA

GOSPODARCZEGO

(Warszawa 1974, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: TEORIE „NIEDOROZWOJU” – UJĘCIE KRYTYCZNE

(Klasyfikacja KSR, niedorozwój jako zespół kryteriów i barier,

koncepcje „błędnego koła”, socjologiczne wyjaśnienie zacofania,

teoria stadiów wzrostu, zewnętrzne uwarunkowania niedorozwoju).

•

CZĘŚĆ II: PRZYCZYNY, ISTOTA I PRAWA RUCHU NIEDOROZWOJU –

UJĘCIE HISTORYCZNO-ANALITYCZNE
(Przesłanki i charakterystyka niedorozwoju, zewnętrzna zależność

ekonomiczna
i drenaż dochodów, wewnętrzne czynniki niedorozwoju, perspektywy

przezwyciężenia niedorozwoju i osobliwości kapitalizmu

państwowego
w KSR)

41

Zakres makroekonomii KSR
według podręcznika J.
Nowickiego

3) J. NOWICKI

(SGPiS/SGH – Warszawa):

MAKROEKONOMIA KRAJÓW MNIEJ

ZAAWANSOWANYCH

(Warszawa 1978, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

SPOSÓB PRODUKCJI (Siły wytwórcze, baza i nadbudowa)

•

LUDNOŚĆ I SIŁA ROBOCZA

•

MIEJSCE ROLNICTWA W ROZWOJU

•

ROLA PRZEMYSŁU

•

RZEMIOSŁO, USŁUGI I RYNEK WEWNĘTRZNY

•

DOCHÓD NARODOWY I JEGO STRUKTURA

•

PRAWARUNKI ROZWOJU (Rola państwa, akumulacja,

infrastruktura)

•

ROZWÓJ WEDŁUG SEKTORÓW WŁASNOŚCI

•

CYKL KONIUNKTURALNY

•

WYMIANA MIĘDZYNARODOWA (Handel zagraniczny i terms of

trade)

•

ROLA OBCYCH ZASOBÓW I POMOCY ZAGRANICZNEJ

42

Zakres rozważań nad
strategia rozwoju KSR
według J. Nowickiego

4) J. NOWICKI

(SGPiS/SGH – Warszawa):

STRATEGIA ROZWOJU KRAJÓW

EKONOMICZNIE MNIEJ ZAAWANSOWANYCH

(Warszawa 1982, I wyd.)

Zakres podręcznika:

•

CZĘŚĆ I: INFRASTRUKTURALNO - INSTYTUCJONALNE

RAMY ROZWOJU

(ROLA PAŃSTWA, GOSPODARKA CZYNNIKIEM LUDZKIM I RZECZOWYM)

•

CZĘŚĆ II: ROLNICTWO JAKO CZYNNIK ROZWOJU W

OKRESIE KRÓTKIM

(ROLNICTWO NA TLE INNYCH DZIAŁÓW GOSPODARKI, SYTUACJA
ŻYWNOŚCIOWA, ZASOBY ROLNICZE I ICH WYKORZYSTANIE, ROLA

RYNKU

I SEKTORA GOSPODARKI NATURALNEJ)

•

CZĘŚĆ III: PRZEMYSŁ JAKO CZYNNIK ROZWOJU W

OKRESIE DŁUGIM

(KONIECZNOŚĆ UPRZEMYSŁOWIENIA, ZAKRES I FORMY

INDUSTRIALIZACJI, TECHNIKA PRIODUKCJI, ZASOBY WARUNKUJĄCE

UPRZEMYSŁOWIENIE)

43

Zakres ekonomii rozwoju
według książki pod red. R.
Piaseckiego

5) R. PIASECKI z zespołem

(Uniwersytet Łódzki i inne

uczelnie):

EKONOMIA ROZWOJU – Praca zbiorowa

(Warszawa 2007, I wyd.)

Zakres tematyczny książki

:

•

EWOLUCJA TEORII ROZWOJU GOSPODARCZEGO KRAJÓW

BIEDNYCH (R. Piasecki)

•

TEORETYCZNE PODSTAWY ZRÓŻNICOWANIA ROZWOJU

EKONOMICZNEGO (T. Tokarski)

•

WARUNKI WZROSTU EKONOMICZNEGO (C. Józefiak)

•

TENDENCJE WZROSTU I ROZWOJU KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH

SIĘ ( dalej w skrócie: KR) – K. Czaplicka

•

FINANSOWANIE WZROSTU GOSPODARCZNEGO (U. Żuławska)

•

MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA W KR (A. Bąkiewicz)

44

Zakres ekonomii rozwoju
według książki pod red. R.
Piaseckiego (c.d.)

Zakres tematyczny książki (dokończ.):

•

EKONOMIA ROZWOJU A PRZEDSIĘBIORSTWA

WIELONARODOWE (M. Wolnicki)

•

ROLNICTWO W TEORII I PRAKTYCE ROZWOJU

GOSPODARCZEGO (J. Gudowski)

•

BEZROBOCIE W KR (E. Kwiatkowski)

•

POLITYKA MONETARNA (PIENIĘŻNA) W KR (G.

Walerysiak)

•

KRYZYSY WALUTOWE W KR (B. Gawrońska-Nowak)

•

EKOLOGICZNE DETERMINANTY ROZWOJU
EKONOMICZNEGO (M. Burchard-Dziubińska)

•

KULTUROWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU

GOSPODARCZEGO (E. Bogulska-Martin)

•

LUKA CYFROWA MIĘDZY KWR I KR JAKO WYZWANIE

GLOBALNE XXI WIEKU (J. Woroniecki)