1

WZROST, ROZWÓJ,

ZACOFANIE

I UBÓSTWO

W KRAJACH SŁABO

ROZWINIĘTYCH

-

PRZEJAWY I

MIERNIKI

Dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca - Instytut MSG, Szkoła Główna

Handlowa

.

2

GŁÓWNE ZAGADNIENIA:

1.

Próba systematyzacji głównych pojęć
używanych w ekonomii rozwoju.

2.

Kontrowersje terminologiczne w literaturze
światowej wokół wzrostu i rozwoju
ekonomiczno-społecznego.

3.

Wkład polskiej myśli społecznej w debatę
nad istotą wzrostu i rozwoju
gospodarczego.

4.

Szeroka definicja, wartości i cele rozwoju
w ujęciu Z. Kozak.

5.

Czynniki i fundamentalne warunki rozwoju.

6.

Bariery rozwoju i próby ich klasyfikacje.

3

GŁÓWNE ZAGADNIENIA

(c.d.):

7. Symptomy zacofania (niedorozwoju)

ekonomiczno-społecznego.

8. Dochód narodowy per capita jako popularny

miernik poziomu rozwoju lub zacofania.

9. Indeks rozwoju społecznego (HDI) według

obliczeń UNDP.

10.Istota, mierniki, rodzaje i dane empiryczne

dotyczące ubóstwa we współczesnym

świecie.

11.Pojęcie i charakterystyka krajów słabo
rozwiniętych.
12.Dywersyfikacja KSR pod względem

wybranych wskaźników rozwoju

gospodarczo-społecznego.

13.Dywersyfikacja pozycji KSR w eksporcie

światowym.

4

1. PRÓBA SYSTEMATYZACJI

GŁÓWNYCH POJĘĆ UŻYWANYCH
W EKONOMII ROZWOJU

Zjawiska

(procesy)
pozytywne

Zjawiska

(procesy)
negatywne

WZROST

STAGNACJA -
- SPADEK - KRYZYS

ROZWÓJ

ZACOFANIE –

- NIEDOROZWÓJ

DOBROBYT –
- BOGACTWO

UBÓSTWO –

BIEDA -
- NĘDZA

POSTĘP

REGRES

5

2. KONTROWERSJE

TERMINOLOGICZNE
W LITERATURZE ŚWIATOWEJ
WOKÓŁ WZROSTU I ROZWOJU
EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO

• W światowej i polskiej literaturze naukowej od

dość dawna rozróżnia się zazwyczaj pojęcia

wzrostu

(growth)

i

rozwoju

(development)

gospodarczo-społecznego.

• Słusznie podkreśla się przy tym, że

pierwszy z

tych terminów jest określeniem węższym

,

które jest integralną częścią składową tego

drugiego.

• Powszechnie uznaje się w szczególności, że

wzrost jest warunkiem koniecznym, lecz

niewystarczającym rozwoju.

6

Wzrost a rozwój według autorów
amerykańskiego słownika
ekonomicznego

• Tytułem przykładu warto najpierw przytoczyć słownikowe

definicje wzrostu i rozwoju, podane przez

G. Bannoka,

R.E. Baxtera i R. Reesa

w „The Penguin Dictionary of

Economics” (Penguin Books, New York 1983).

• Pod pojęciem

wzrostu ekonomicznego

rozumieją oni

„trwały

proces

powiększania

zdolności

produkcyjnych

gospodarki, skutkiem czego rośnie

dochód narodowy.”

• Natomiast ci sami amerykańscy autorzy zdefiniowali

rozwój ekonomiczny

jako

„proces

zwiększania

dochodu

całkowitego

i

na

jednego

mieszkańca

określonych krajów, któremu towarzyszą

fundamentalne

zmiany

strukturalne

ich

gospodarek”.

7

Wzrost a rozwój według autorów
„Wikipedii”

• W popularnej encyklopedii internetowej „Wikipedia”

wzrost

ekonomiczny

jest określany jako „zwiększenie się rocznej

produkcji dóbr i usług w kraju. Jeśli w kolejnym roku w całej

gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w

poprzednim, to mamy do czynienia ze wzrostem gospodarczym

(...) Cieszyć się można jedynie z wzrostu realnego, czyli po

uwzględnieniu inflacji. Wzrost gospodarczy odnosi się tylko do

zmian ilościowych, przy założeniu, że podstawowe wielkości

makroekonomiczne charakteryzują się długofalowym trendem

rosnącym.”

• Z kolei istotę

rozwoju ekonomicznego

autorzy tej

encyklopedii

utożsamiają

z

„długoterminowym

procesem

przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje on zarówno

zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia,

inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów,

spożycia i innych wielkości ekonomicznych (...), jak również

towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym (zmiany

organizacji społeczeństwa). Korzyścią ze wzrostu i rozwoju

gospodarczego

jest

podwyższenie standardu życia

,

zwiększenie produkcji, lepsza sytuacja socjalna, większe

bezpieczeństwo publiczne.”

8

Poglądy japońskich ekonomistów
na kwestię
współzależności wzrostu i rozwoju

• Według opinii ekonomistów japońskich

Y. Hayami’ego i Y.

Godo

(autorów

„Development

Economics”)

wzrost

gospodarczy

wyraża „ilościową ekspansję zmiennych

ekonomicznych, a zwłaszcza

dochodu narodowego w

wyrażeniu absolutnym i na jednego mieszkańca (...) Dlatego

też analiza wzrostu gospodarczego polega na mierzeniu

powiększania się zmiennych ekonomicznych i określaniu

takich ich wzajemnych powiązań, jak istniejące między stopą

wzrostu dochodu narodowego i tempem akumulacji kapitału”.

• Równocześnie

dwaj

wspomniani

ekonomiści

rozwój

ekonomiczny

traktują jako „proces obejmujący nie tylko

ekspansję ilościową, lecz także zmiany czynników

jakościowych

, takich jak instytucje, organizacje i systemy

kultury, w ramach których działają gospodarki (...) Analizę

wzrostu gospodarczego trzeba zatem łączyć z analizą rozwoju

ekonomicznego,

która

powinna

obejmować

badanie

oddziaływania czynników instytucjonalnych i kulturowych na

życie gospodarcze oraz wpływ wzrostu ekonomicznego na

czynniki pozaekonomiczne.”

9

Istota wzrostu i rozwoju według
E. Siggela

• Kanadyjski ekonomista E. Siggel (autor „Development

Economics”) twierdzi, że w praktyce

wzrost gospodarczy

oznacza po prostu „zwiększenie realnego dochodu lub produkcji

określonej gospodarki”.

• Natomiast cytowany autor znacznie szerzej omawia pojęcie

rozwoju ekonomicznego

, definiując go jako „proces, który

pozwala danemu krajowi

przejść od stanu niedorozwoju

(underdevelopment), odznaczającego się niskim dochodem i

kiepską jakością życia, do osiągnięcia przez

zdecydowaną

większość jego ludności lepszych warunków życia

. Ta

dość ogólnikowa definicja posiada konotację normatywną, bo

określa rozwój jako proces pożądany, wynikiem którego jest

wyższy poziom dobrobytu

”.

• Dalej E. Siggel zauważa, że istotę rozwoju gospodarczego można

też określić jako „proces wzrostu i zmian strukturalnych, które

polegają na

zmianie proporcji międzysektorowych

w

gospodarce”.

• Wskazuje on ponadto, że – w odróżnieniu od wzrostu - rozwój

ekonomiczny obejmuje swym zasięgiem pojęciowym także

instytucje

publiczne

i

prywatne,

włącznie

z

normami

postępowania ludzi oraz sieciami powiązań, występujących w

społeczeństwie obywatelskim.

10

Rozwój społeczno-gospodarczy
jako zbiór
wolności w ujęciu A. K. Sena

• Wybitny

hinduski ekonomista, filozof i myśliciel

Amartya

K. Sen

, który od wielu lat wykłada na znanym brytyjskim

Uniwersytecie w Cambridge, został uhonorowany w 1998 r.

Nagrodą Nobla

z ekonomii za swe osiągnięcia w dziedzinie

ekonomii dobrobytu

(walfare economics).

• W swym oficjalnym komunikacie Komitet Nagród Nobla uzasadnił

decyzję o nagrodzeniu A.K. Sena szczególnie istotnym wkładem,

jaki laureat wniósł w badania nad teorią społecznego wyboru

decyzji gospodarczych oraz współzależnościami między procesem

rozwoju ekonomiczno-społecznego i dystrybucją dobrobytu w

przekroju różnych grup społecznych, jak też w zakresie prac

badawczych

poświęconych

mechanizmom

ekonomicznym

światowego ubóstwa i głodu

.

• Podkreślić warto, że opracowane przez A. K. Sena teoretyczne

koncepcje kompleksowych

wskaźników (indeksów) rozwoju

społecznego

(human

development)

i

ubóstwa

zostały

wykorzystane w praktyce przez UNDP (tj. Program Narodów

Zjednoczonych ds. Rozwoju), który od ok. 20 lat opracowuje i

publikuje takie wskaźniki dla prawie wszystkich krajów

współczesnego świata.

11

Rozwój społeczno-gospodarczy
jako zbiór
wolności w ujęciu A. K. Sena
(c.d.)

• A.K. Sen opowiada się za

bardzo szerokim podejściem do

istoty rozwoju ekonomiczno-społecznego

, bo określa go

jako

„proces poszerzania sfery realnych wolności, z

których korzystają ludzie”

(A.K. Sen: „Development as

Freedom”, New York 1999).

• Chodzi przy tym o

wolność osobistą, wolność ekonomiczną

(tj. o swobodę prywatnej przedsiębiorczości, czyli - podejmowania

działalności gospodarczej i zarobkowej, o swobodę zawierania

umów i poszanowanie własności prywatnej),

wolność społeczną

i

polityczną,

przy

równoległym

zapewnieniu

pełnej

przejrzystości

działania wszystkich sfer życia społeczeństwa.

• Jednocześnie A.K. Sen traktuje

rozwój jako proces

zwiększania zdolności i możliwości (capabilities)

wyboru w różnych dziedzinach życia ludzkiego

, który nie

tylko pozwala na poprawę sytucji materialnej, lecz zapewnia także

lepszy dostęp do oświaty i ochrony zdrowia, demokratyzację życia

politycznego, przestrzeganie podstawowych praw człowieka, zasad

niedyskryminacji i równouprawnienia kobiet oraz wzrost roli

organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

12

3. WKŁAD POLSKIEJ MYŚLI
SPOŁECZNEJ
W DEBATĘ NAD ISTOTĄ
WZROSTU
I ROZWOJU GOSPODARCZEGO

•

Podobne stanowisko

w omawianej tu sprawie

zajmują od wielu już lat niemal wszyscy

polscy

ekonomiści

(oraz przedstawiciele innych dyscyplin

nauk społecznych), którzy od dawna opowiadają się
również za

koniecznością rozróżniania wzrostu i

rozwoju ekonomiczno-społecznego.

• J. Drewnowski

akcentował (w 1961 r.), że

wzrost

gospodarczy

oznacza „proces powiększania się z roku

na rok wielkości ekonomicznych danego gospodarstwa
narodowego, przede wszystkim (…) produkcji i
konsumpcji społeczeństwa”.

•

Ze swej strony

K. Secomski (1974 r.)

pod

pojęciem

rozwoju ekonomicznego

rozumiał: „proces

zmian (…), dotyczący przede wszystkim przekształceń
jakościowo-strukturalnych w rozbudowie gospodarki
narodowej, (…) zapewniających odpowiedni wzrost
produkcji i konsumpcji, jak też (...) zmiany (…)
stosunków społecznych.”

13

Społeczne wymiary rozwoju
ekonomicznego w ujęciu J.
Pajestki

• Inny polski ekonomista -

J. Pajestka

, który w latach

70-tych współpracował z ONZ jako ekspert „wysokiego
szczebla”, w swym opracowaniu nt. społecznych
aspektów rozwoju gospodarczego trafnie podkreślał:
„Procesu

rozwoju nie należy rozumieć

jako

szeregu współzależności algebraicznych

między

wzrostem dochodu narodowego, inwestycji, eksportu,
importu itp. Czynniki ekonomiczne pozostają pod bardzo
silnym wpływem czynników społecznych i same także
wywołują poważne konsekwencje społeczne(…).”

• Z uwagi na powyższe – zdaniem Pajestki – „(...)
proces rozwoju powinien być rozumiany jako taki
proces, w którym postęp wynika ze zmian w
postępowaniu człowieka (…).

Aspekty społeczne

muszą stanowić bezwzględnie konieczny i integralny
składnik każdej strategii rozwoju gospodarczego.”

• Wprawdzie obecnie chyba już wszyscy ekonomiści
dostrzegają ścisłą współzależność gospodarczych i
społecznych wymiarów rozwoju, ale przed
kilkudziesięciu laty poglądy głoszone przez Pajestkę
miały bezspornie charakter nowatorski, a nawet może
odkrywczy.

14

Integralne podejście do rozwoju
ekonomicznego
w katolickiej nauce
społecznej

• W polskiej i zagranicznej katolickiej nauce społecznej
rozwój społeczno-gospodarczy jest pojmowany
personalistycznie, bo za jego cel i źródło uznaje się
człowieka jako byt osobowy. Dlatego też pod pojęciem
rozwoju rozumie się praktyczną realizację „możliwości,
jakie człowiekowi daje jego rozum, duchowa natura i
otwarcie się na nieograniczoność bytu.”

(Słownik katolickiej

nauki społecznej, pod red. ks. prof. W. Piwowarskiego, Warszawa 1993)

• Równocześnie twierdzi się, że „społeczeństwo
rozwija się o tyle, o ile coraz lepiej spełnia funkcje
mające na celu rozwój człowieka”. Funkcje takie
nazywane są dobrem wspólnym, któremu rozwój
społeczny powinien być podporządkowany.

• W nawiązaniu do nauczania społecznego Kościoła
Katolickiego, akcentuje się 2 aspekty rozwoju. „Po
pierwsze, ażeby rozwój był ludzki, musi być integralny,
tzn. ma podnosić całego człowieka, obejmując wszystkie
istotne wymiary jego egzystencji, a więc nie tylko wymiar
ekonomiczny (wzrost ilościowy), ale także społeczny,
kulturalny, duchowy. Po drugie, w czasach dzisiejszych
decydującego znaczenia nabiera postulat solidarnego
rozwoju (...) i autentycznej współpracy międzynarodowej,
otwierającej drogi awansu dla wszystkich narodów.”

15

Istota rozwoju społeczno-

ekonomicznego

według encyklik

Jana Pawła II

• W encyklice

„Sollicitudo rei socialis”

(z 1988 r.)

Papież Jan Paweł II stwierdził m. in., że „sama koncepcja
rozwoju, widzianego w perspektywie powszechnej
współzaleśności, ulega znacznej zmianie. Prawdziwy
rozwój nie może polegać na zwykłym gromadzeniu
bogactw i możności korzystania w większym stopniu z
dóbr i usług, jeśli osiąga się to kosztem niedorozwoju
wielkich rzesz i bez należytego uwzględnienia wymiarów
społecznych, kulturowych i duchowych istoty ludzkiej”.
• Z kolei w encyklice

„Centesimus annum”

(z

1991 r.) Jan Paweł II podkreślił, co następuje: „Rozwoju
nie należy ponadto pojmować w znaczeniu wyłącznie
gospodarczym, ale w sensie integralnie ludzkim. Jego
celem nie jest tylko zrównanie poziomu życia wszystkich
narodów z poziomem, który dziś osiągnęły kraje
najbogatsze, ale tworzenie solidarną pracą życia bardziej
godnego, konkretne przyczynianie się do umocnienia
godności i rozwoju uzdolnień twórczych każdej
poszczególnej osoby, jej zdolności do odpowiedzi na
własne powołanie, a więc na zawarte w nim Boże
wezwanie.”

16

Definicja rozwoju społeczno-
ekonomicznego

według L.

Balcerowicza

• L. Balcerowicz, który od blisko ćwierćwiecza
zajmuje się badaniami porównawczymi nad
doświadczeniami rozwojowymi różnych krajów
współczesnego świata, w swej książce pt.: „Wolność i
rozwój: Ekonomia wolnego rynku”

(Wydawnictwo Znak,

Kraków 1995)

trafnie stwierdził m. in.:

• „

Rozwój gospodarczy

wiążemy zwykle z

systematyczną, długofalową i masową

poprawą

materialnych warunków życia ludzi

, tzn.

warunków w sferze wyżywienia, ubrania, mieszkania,
wyposażenia mieszkań, środków transportu i łączności,
dostępności do rozmaitych usług itp., czyli w sumie –
konsumpcji. Takie potoczne ujęcie wydaje się właściwe,
wyraża ono to, czego ludzie oczekują - jako konsumenci –
od gospodarki”.

• Następnie cytowany autor zauważył: „Możemy
jednak również zdefiniować rozwój jako proces, w wyniku
którego

rośnie systematycznie produktywność

pracy

oraz - jeśli zwiększa się

liczba pracobiorców (czyli podaż pracy), to rośnie także

liczba produktywnych miejsc pracy

”.

17

Definicja rozwoju społeczno-
ekonomicznego

według L.

Balcerowicza (c.d.)

•

Komentując dalej dość obszernie tę

drugą wersję

definicji rozwoju gospodarczego,

L. Balcerowicz

dodał: „Ta druga definicja nie jest w sprzeczności z
poprzednią, przeciwnie –

bez wzrostu

produktywności pracy niemożliwa jest
systematyczna poprawa ekonomicznych
warunków życia ludzi.

• Zaletą tej drugiej definicji jest natomiast to,
że wskazuje ona na główną siłę sprawczą
poprawy warunków życia ludzi jako
konsumentów

i każe zastanowić się, od czego ona

zależy, czyli
– od czego zależy tempo rozwoju.”

•

Z powyższego wynika, że

L. Balcerowicz w

całościowy sposób podchodzi do procesu
rozwoju gospodarczo-społecznego.

Wbrew

niesłusznie wysuwanym pod jego adresem oskarżeniom o
skrajny liberalizm, technokracyzm i nadmierny
„ekonomizm”, dostrzega on
i uwzględnia w swych analizach społeczne i
instytucjonalne
uwarunkowania życia ekonomicznego.

18

Wzrost a rozwój według K.
Czaplickiej

•

K. Czaplicka, współautorka

opublikowanej w

2007 r. książki

„Ekonomia rozwoju”

(pod red R.

Piaseckiego), podaje własne definicje wzrostu i rozwoju
gospodarczego, które są jednak bardzo podobne do
wielu poprzednio przytoczonych.

•

Według niej

, wzrost gospodarczy

oznacza

„

zwiększenie globalnej produkcji dóbr i usług

wytworzonych przez dane społeczeństwo w określonym
czasie. Produkcja wyrażona jest zazwyczaj jako produkt
krajowy brutto (PKB) lub produkt narodowy brutto
(PNB).
• Następnie Czaplicka stwierdza, że”

rozwój

gospodarczy

jest

zjawiskiem o szerszym

zakresie

– aby zaczął istnieć, konieczna jest nie tylko

zmiana ilościowa

(wzrost gospodarczy), ale również

przekształcenia jakościowe gospodarki

(np.

zmiana struktur wytwarzania, wprowadzenie nowych
sposobów organizacji
produkcji itp.)”.

19

4. SZEROKA DEFINICJA,
WARTOŚCI
I CELE ROZWOJU W UJĘCIU Z.
KOZAK

• Ze swej strony Z. Kozak w monografii pt.: „Ekonomia
zacofania i rozwoju”, odwołując się m. in.

do poglądów

M. Todoro

, przyjęła relatywnie bardzo szeroką definicję

rozwoju

„jako zjawiska nie tylko ilościowego, ale i

jakościowego, nie tylko materialnego
(ekonomicznego), ale i społecznego,
kulturowego i psychologicznego.”

•

Następnie autorka zwróciła uwagę na

wielowymiarowość

omawianego zjawiska

: „Rozwój

jest najczęściej spostrzegany i analizowany jako
proces wielowymiarowy, obejmujący
reorganizację i reorientację całego systemu
ekonomicznego i społecznego. Obok zmian w
dochodzie narodowym i produkcji, obejmuje
także zmiany instytucjonalne, społeczne i
administracyjne, zmiany stosunków społecznych
i typów zachowań, w tym ewolucję nawyków i
przekonań”.

20

Główne wartości rozwoju według
Z. Kozak

• Odwołując się do literatury światowej, Z.

Kozak słusznie zauważyła, że za
fundamentalne wartości rozwoju
(pojmowanego wielowymiarowo) należy
uznać:

1) zaspokojenie podstawowych potrzeb

człowieka (human basic needs) w dziedzinie
wyżywienia, zdrowia, ubrania i mieszkania,
co jest niezbędne dla podtrzymanie życia
ludzkiego,

2) osiągnięcie przez poszczególnych ludzi

szacunku wobec nich samych (chodzi tu o
tożsamość kulturalną, honor, uznanie i
akceptację zs strony innych osób),

3) zapewnienie wolności osobistej i

podejmowana decyzji życiowych na zasadach
swobodnego wyboru.

21

Postawowe cele rozwoju według Z.
Kozak

• Z przedstawionych wyżej fundamentalnych

wartości rozwoju wynikają główne jego cele,
które – według opinii Kozak – należy
sformułować następująco::

1) zwiększenie produkcji i zagwarantowanie

sprawiedliwej dystrybucji społecznej
podstawowych dóbr materialnych i usług,
koniecznych dla podtrzymania życia ludzi,

2) podniesienie poziomu życia (tj. poprawa

warunków życia) nie tylko dzięki wyższym
dochodom indywidualnym, lecz także w efekcie
wzrostu zatrudnienia,

zapewnienia udziału w

konsumpcji zbiorowej (public utilities) i partycypacji w
tworzeniu wartości kulturowych i humanistycznych (co
służy zwiększaniu świadomości społecznej),

3) poszerzanie poszczególnym ludziom i całym

narodom sfery ich swobodnego wyboru w
sprawach ekonomicznych, społecznych i
politycznych

(poprzez uwolnienie ich od poczucia

zależności i poddaństwa wobec innych).

22

5. CZYNNIKI I

FUNDAMENTALNE
WARUNKI ROZWOJU

•

W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej
panuje spore zróżnicowanie poglądów na temat listy
podstawowych czynników i uwarunkowań rozwoju
gospodarczo-społecznego we współczesnym świecie.
Uważam jednak, że

istnieje konsensus

co do tego, że

obecnie do głównych sił napędowych rozwoju należy
zaliczyć

5 następujących grup czynników

:

1) pracę ludzką

, inaczej zwaną

kapitałem ludzkim

(human capital) lub czynnikiem ludzkim, tzn. wielkość
podaży pracy – czyli dostępne zasoby ludzi w wieku
produkcyjnym (skłonnych podjąć pracę) wraz z ich
kwalifikacjami, zdolnościami, wolą i motywacją do pracy
(jakość kapitału ludzkiego),

2) kapitał rzeczowy

(fabryki i inne zakłady pracy z ich

wyposażeniem i infrastrukturą ekonomiczną) oraz

kapitał finansowy

(środki finansowe ze żródeł

własnych sektora przedsiębiorstw i dostęp do
zewnętrznych źródeł finansowania),

23

Główne czynniki rozwoju (c.d.)

3) technologia, wiedza i informacje

, co w

warunkach coraz szybciej globalizującej się gospodarki
opartej na wiedzy (knowledge-based economy) oznacza
w szczególności: przedsiębiorczość, znajomość technik
wytwórczych, posiadanie własnych patentów i
wynalazków, doświadczenie w zakresie badań i rozwoju
(B+R, czyli – prac wdrożeniowych), osiągnięcia
badawcze w naukach podstawowych, opanowanie
technik organizacji, zarządzania i marketingu,
umiejętność wykorzystania do celów biznesowych
informacji oraz wspólczesnych technologii
informatycznych i telekomunikacyjnych itp.;

4)

dostępne zasoby naturalne

: ziemia, woda, lasy,

nośniki energii i zasoby surowców mineralnych
(kopalin pozaenergetycznych) oraz jakość środowiska
naturalnego;

5) instytucje i otoczenie biznesowe

, ze szczególnym

uwzględnieniem funkcjonowania rynku oraz zakresu i
efektywności regulacji państwowej, czyli - jakości
szeroko pojętego rządzenia (good governance).

24

Fudamentalne warunki

szybkiego

rozwoju

według opinii L. Balcerowicza

• L. Balcerowicz - jako zdecydowany zwolennik

gospodarki rynkowej - za fundamentalne
warunki

szybkiego rozwoju

ekonomiczno-

społecznego w dobie współczesnej uznaje:

1) stabilność makroekonomiczną, tj. niską

inflację i mocną wymienialną walutę narodową
(co wymaga niezależności banku centralnego i
zdrowych finansów publicznych),

2) wolny rynek i konkurencję, tzn. szeroki zakres

wolności gospodarczej, wstrzymanie się przez
państwo od ingerencji w sprawy podaży, popytu
i cen oraz od subsydiowania nieefektywnej
produkcji,

3) dominację sektora przedsiębiorczości prywatnej

w gospodarce i poszanowania prawa do
własności prywatnej,

25

Fudamentalne warunki

szybkiego

rozwoju

według opinii L.

Balcerowicza (c.d.)

4) „orientację gospodarki na świat zewnętrzny”, tj.

szerokie otwarcie na współpracę ekonomiczną z
zagranicą,

5) posiadanie sprawnego systemu finansowego:

banków komercyjnych, towarzystw ubezpieczeniowych,
funduszy inwestycyjnych i rynku papierów wartościowych
(giełdy kapitałowej),

6) elastyczne funkcjonowanie rynku pracy:

przepisy

pracy sprzyjające działalności biznesowej, nie za wysokie
zasiłki dla bezrobotnych, właściwa pozycja związków
zawodowych,

7) unikanie nadmiernego fiskalizmu,

tj. zbyt wysokiej

stopy opodatkowania (co przejawia się w nadmiernym
obciążeniem dochodu narodowego podatkami) i
„rozdmuchanych” wydatków budzetowych,

8) zapewnienie stabilnej sytuacji politycznej

(co jest

potrzebne dla sprawnego funkcjonowania państwa i życia
gospodarczo-społecznego).

26

6. BARIERY ROZWOJU I PRÓBA

ICH
KLASYFIKACJI

• Dość powszechnie pod pojęciem bariery

rozwoju rozumie się brak, niedostępność lub
niedobór czynników (czy środków), które są
niezbędne w procesie rozwoju gospodarczo-
społecznego, jak również występowanie
różnych przeszkód, utrudniających rozwój.

•

Chodzi tu - przykładowo – o brak energii i innych
surowców, niedostatek kapitału finansowego, a
zwłaszcza dewiz, brak właściwie kwalifikowanych
pracowników lub odpowiednich technologii, a także o
nadmierną biurokratyzację życia gospodarczego, brak
rządów prawa i poszanowania własności prywatnej,
korupcję, zacofane stosunki społeczne itp.

• Tak rozumiane bariery są więc tożsame z

wszelkimi ograniczeniami lub hamulcami
rozwoju.

Dlatego też powyższe trzy terminy mogą i

powinny być

traktowane jako pełne synonimy.

27

Pojęcie barier rozwoju

(c.d.)

• Ale w praktyce życia gospodarczego bariera

rozwojowa może pojawić się nie tylko wtedy,
gdy brakuje określonego czynnika
wytwórczego, lecz także wówczas, kiedy ten
ostatni jest wprawdzie dostępny w sensie
ilościowym, ale jest nieodpowiedni pod
względem jakościowym.

• Ilustruje powyższe spostrzeżenie sytuacja, gdy

w danym kraju występuje na szeroką skalę
bezrobocie, co oznacza, że istnieją tam duże
nadwyżki potencjalnych pracowników, a
jednocześnie dotkliwie brakuje
kwalifikowanych kadr (w szczególności np.
specjalistów z zakresu zarządzania,
marketingu, bankowości, informatyki itp.).

28

Pojęcie barier rozwoju

(c.d.)

• Zauważyć również warto, że pojęcie barier lub

ograniczeń odnoszone bywa często tylko do
procesu wzrostu ekonomicznego.

Niewątpliwie

jest to jednak podejście zbyt wąskie, ponieważ – jak
podkreślałem wcześniej – wzrost jest warunkiem
koniecznym, lecz niewystarczającym rozwoju
gospodarczo-społecznego.

Za trafniejsze podejście

trzeba uznać analizę barier rozwoju, zamiast
ograniczania się tylko do kwestii barier
wzrostu.

• Z uwagi na zróżnicowanie pochodzenia i

charakteru poszczególnych barier
rozwojowych, można wyróżnić kilka ich
kategorii. W szczególności chodzi tu o bariery
naturalne (inaczej zwane fizycznymi),

które -

zdaniem A. Budnikowskiego – powinny być rozumiane
jako ograniczenia „(...) wynikające stąd, że wszelka
działalność gospodarcza człowieka prowadzona jest w
środowisku o skończonych wymiarach”.

29

Różne rodzaje barier rozwoju

•

Przykładami

naturalnych ograniczeń

rozwojowych

są: względny niedostatek surowców i

energii, niemożliwość pełnego wyżywienia rosnącej
liczby ludności w warunkach ograniczonej dostępności
ziem uprawnych oraz zachwianie równowagi środowiska
naturalnego.

•

Jeśliby na długą metę nie udało się ludziom pokonać
tych barier, mogłyby one przekształcić się w naturalne
granice rozwoju, grożąc załamaniem całej gospodarki
światowej i katastrofą ziemskiej cywilizacji.

•

Niezależnie od ograniczeń naturalnych należy przede
wszystkim wyodrębnić

bariery ekonomiczne

i

instytucjonalne (lub społeczno-polityczne).

•

Do tych pierwszych trzeba zaliczyć zwłaszcza: barierę
finansową (inaczej zwaną kapitałową lub akumulacyjną),
brak odpowiednio rozbudowanej infrastruktury
gospodarczej, niedostatek kwalifikowanych pracowników
(najczęściej z powodu zbyt niskich inwestycji w tzw.
kapitał ludzki), barierę inflacyjną, barierę handlu
zagranicznego, kryzys zadłużenia zewnętrznego itp.

30

Różne rodzaje barier rozwoju
(c.d.)

•

Natomiast jako

przykłady barier społeczno-

politycznych (czy instytucjonalnych)

można

podać:

-- nadmierną ingerencję państwa w stosunki własności i
zbyt szeroki zakres sektora przedsiębiorstw
państwowych,

-- utrzymywanie ograniczeń w podejmowaniu i
prowadzeniu działalności gospodarczej przez firmy i
osoby prywatne,

-- duży zasięg korupcji i brak przejrzystości działania
administracji publicznej,

-- zbyt nierównomierny podział dochodów między główne
grupy ludności (koncentracja nędzy i bogactwa), brak
stabilnego systemu władzy politycznej itp.

•

Powyższe bariery mogą, lecz nie muszą w praktyce
występować, a jeśli pojawiają się, to odznaczają się

różnym natężeniem

na poszczególnych etapach

rozwoju gospodarczo-społecznego.

31

Kwestia zróżnicowania
dokuczliwości
barier rozwoju

•

Ponadto natura i stopień dokuczliwości poszczególnych
barier rozwojowych są odmienne,

zależnie od

intensywności i zasięgu ich występowania

, czyli

przede wszystkim od tego, czy dane ograniczenia
występują:

-- w skali globalnej (tj. w całej gospodarce światowej),

-- w poszczególnych grupach krajów lub regionach
świata,

-- w makroskali - tj. w gospodarce narodowej
określonego kraju,

-- w konkretnym sektorze, gałęzi lub branży
gospodarczej,

-- na szczeblu subregionalnym lub lokalnym,

-- czy wreszcie w mikroskali (czyli w przekroju
konkretnych

przedsiębiorstw).

32

Bariery rozwoju według J.
Nowickiego

•

Analizując poglądy polskich ekonomistów,
specjalizujących się w problematyce ekonomii zacofania
i rozwoju, wspomnieć zwłaszcza warto

o dorobku

J. Nowickiego

, który za istotne bariery

rozwojowe uznawał w swych publikacjach:

-- stniejące w krajach gospodarczo mniej
zaawansowanych niewłaściwe

relacje czynników wytwórczych,

-- nieodpowiedni podział dochodu narodowego,

-- charakterystyczny dla KSR niedorozwój infrastruktury,

-- niewłaściwe podejście do funkcji ekonomiczno-
społecznych państwa,

-- ograniczenia w zakresie handlu zagranicznego,

-- niedostateczny napływ obcych zasobów (finansowych i
rzeczowych),

-- nadmierne wydatki zbrojeniowe.

33

Bariery rozwoju według M.
Gulcza
i A. Mullera

•

Ze swej strony

M. Gulcz

rozróżniał

wewnętrzne i

zewnętrzne bariery rozwojowe

(lub czynniki

zacofania KSR). Zwracał przy tym szczególną uwagę na:

-- niedostateczną wielkość ich własnej nadwyżki
ekonomicznej,

-- brak infrastruktury i niezbędnych przemian
instytucjonalnych,

-- niedorozwój przemysłu i rolnictwa,

-- nieodpowiedni transfer zewnętrznych środków
finansowania rozwoju.

•

Z kolei

A. Müller

akcentował w swych pracach m.in.

ograniczenia związane z wyborem technik produkcji,
trudności odnoszące się do perspektyw zmniejszenia
bezrobocia, bariery na drodze industrializacji i rozwoju
rolnictwa, ograniczone możliwości pomocy zagranicznej
oraz kwestię militaryzacji traktowanej jako antynomia
rozwoju krajów zacofanych pod względem ekonomiczno-
społecznym.

34

7. SYMPTOMY ZACOFANIA

(NIEDOROZWOJU)

EKONOMICZNO-

SPOŁECZNEGO

•

O ile w literaturze ekonomicznej z łatwością znaleźć

można bardzo wiele różnorodnych definicji wzrostu i
rozwoju gospodarczo-społecznego, o tyle

niemal

zupełnie brakuje jednoznacznych i precyzyjnych
definicji zjawisk i procesów, stanowiących
odwrotność (lub zaprzeczenie) wzrostu i rozwoju.

• Jeśli jakiś kraj w danym okresie nie może pochwalić się
żadnym wzrostem swej produkcji dóbr i usług, lecz nie
odnotuje też zmniejszenia skali działalności gospodarczej,
to wtedy mamy tam do czynienia ze

stagnacją

ekonomiczną.

• Jeśli jednak wielkość produkcji w analizowanym kraju
ulegnie obniżeniu w porównaniu z poprzednim okresem, to
wystąpi tam spadek aktywności gospodarczej, który
czasami przybrać może charakter

załamania lub

kryzysu.

35

Zacofanie lub niedorozwój

ekonomiczo-

społeczny jako zaprzeczenie

rozwoju

•

Jak trafnie zauważył m.in.

J. Kleer

(w książce „Drogi

wyjścia z zacofania”, Warszawa 1974)

zacofanie

(backwardness) gospodarczo-społeczne

jest – po

pierwsze -

kategorią historycznie stosunkowo

młodą

, bo datuje się w skali światowej od czasów I

rewolucji przemysłowej i początków rozwoju nowoczesnej
kapitalistycznej gospodarki rynkowej.

• Po drugie, z powodu typowej dla gospodarki rynkowej
nierównomierności jej rozwoju w układzie przestrzennym i w
przekroju czasowym

zacofanie

jest

kategorią względną

(relatywną) i zarazem trwałą

.

• Relatywny charakter zacofania, inaczej określanego też
mianem

niedorozwoju (underdevelopment, le sous-

développement)

, bierze się stąd, że utożsamiane jest ono

z niższym poziomem rozwoju

danego kraju w

porównaniu z poziomem osiągniętym przez kraje najbardziej
zaawansowane pod względem ekonomiczno-społecznym.

36

Zacofanie lub niedorozwój

ekonomiczo-

społeczny jako zaprzeczenie

rozwoju (c.d.)

• Natomiast

zacofanie

dlatego jest w skali

międzynarodowej

zjawiskiem trwałym

, że w warunkach

nowoczesnej gospodarki rynkowej zawsze w danym okresie
występuje i będzie występować spore zróżnicowanie
poziomu rozwoju między poszczególnymi krajami świata.

• Można jedynie (i nawet trzeba) dążyć do zmniejszenia

luki rozwojowej

między państwami najbardziej i namniej

zaawansowanymi, lecz ze względów oczywistych dystansu
rozwojowego nigdy całkowicie nie da się wyeliminować z
gospodarczej mapy świata.

• Po trzecie,

niedorozwój

(lub zacofanie) ma nie tylko i

nie tyle wymiary ilościowe (oznaczając niższy poziom
rozwoju), co – i to przede wszystkim – jest

zjawiskiem

typu strukturalnego

. Pomijając specyficzny przypadek

części państw naftowych (członków OPEC), można bowiem
stwierdzić, że im bardziej struktura gospodarki określonego
kraju jest uzależniona od warunków i zasobów naturalnych
(im bardziej dominuje tam rolnictwo i górnictwo), tym
trudniej jest przezwyciężyć jej zacofanie.

37

Ważniejsze cechy zacofania
(niedorozwoju)
według M. Todoro i Z. Kozak

•

Odwołując się do dorobku naukowego M. Todoro, Z.
Kozak podaje następującą – choć niepełną - listę

ważniejszych cech zacofania ekonomiczno-
społecznego

(uznawanego za synonim niedorozwoju):

1) niższy poziom życia szerokich warstw ludności krajów

słabo rozwiniętych (KSR) w porównaniu ze standardem
życia mieszkańców krajów wysoko rozwiniętych (KWR),

2) niski relatywnie przeciętny poziom wydajności pracy w

gospodarce,

3) względnie wysokie tempo przyrostu demograficznego i

duże obciążenie społeczeństwa kosztami utrzymania
ludności niepracującej,

4) duża skala jawnego bezrobocia i niepełnego

zatrudnienia,

5) nadmierne uzależnienie gospodarki od produkcji rolnej i

górniczej,

6) zbyt wysoka zależność gospodarcza od KWR i korporacji

transnarodowych oraz nadmierna wrażliwość na zmiany
zachodzące na rynkach międzynarodowych.

38

8. DOCHÓD NARODOWY PER
CAPITA
JAKO POPULARNY MIERNIK
POZIOMU
ROZWOJU LUB ZACOFANIA



Jak wiadomo, za najbardziej

syntetyczne mierniki

potencjału gospodarczego

poszczególnych krajów

od wielu lat uznaje się powszechnie

wielkość ich

dochodu narodowego brutto

- DNB (Gross National

Income - GNI), produktu narodowego brutto – PNB

(Gross National Product – GNP) lub produktu krajowego

(czy wewnętrznego) brutto - PKB (Gross Domestic

Product - GDP)

w wyrażeniu bezwzględnym

(absolutnym)

.



Roczne tempo przyrostu DNB, PNB lub PKB

odzwierciedla zmiany potencjału gospodarczego danego

kraju. Jeśli tempo wzrostu jest dodatnie, to potencjał

rośnie. Gdyjest ono ujemne, to potencjał ekonomiczny

spada.



Natomiast wysokość dochodu narodowego

brutto, produktu narodowego lub produktu

krajowego brutto w przeliczenie na jednego

mieszkańca (czyli – per capita) traktowana jest

jako uniwersalny i syntetyczny miernik

poziomu rozwoju lub niedorozwoju (zacofania)

gospodarczo-społecznego poszczególnych

krajów świata.

39

Dochód narodowy brutto per
capita
miernikiem rozwoju lub
zacofania



Jeśli dochód narodowy brutto, PNB lub PKB

per capita jest w analizowanym kraju

relatywnie wysoki, oznacza to, iż ten kraj

znajduje się już na stosunkowo wysokim

poziomie rozwoju lub - inaczej mówiąc –

osiągnął wysoki szczebel zaawansowania pod

względem gospodarczo-społecznym.



Z kolei w przypadku, kiedy dochód narodowy brutto w

przeliczeniu na osobę jest w określonym kraju

relatywnie niski, dowodzi to, iż taki kraj ciągle jeszcze

nie wyszedł ze stanu niedorozwoju (tj. zacofania).



Równocześnie powyższy wskaźnik jest

wykorzystywany do mierzenia poziomu życia

(=standardu życiowego = warunków życia

materialnego=poziomu dobrobytu) ludności

poszczególnych krajów.



Im DNB per capita jest wyższy, tym bardziej przeciętny

mieszkaniec danego kraju powinien być zamożny i tym

lepsze mieć warunki egzystencji. Niski DNB na osobę

tożsamy jest natomiast z niskim poziomem zamożności,

z kiepskimi warunkami życia i z ubóstwem.

40

Dochód narodowy brutto per
capita
miernikiem rozwoju lub
zacofania (c.d.)



Tempo przyrostu DNB, PNB lub PKB w

przeliczeniu na jednego mieszkańca

ilustruje

tendencje zmian poziomu rozwoju gospodarczego

danego kraju i przeciętnego standardu życia jego

ludności

.



Jeśli tempo wzrostu DNB per capita jest dodatnie, to

podnosi się poziom rozwoju i poprawiać się powinny

warunki życia mieszkańców. Z kolei, jeśli dynamika

wzrostu DNB na osobę jest ujemna, to ekonomiczne

warunki życia pogarszają się, a poziom rozwoju ulega

obniżeniu (tj. następuje regres gospodarczy).



Mankamenty dochodu narodowego per capita

jako miernika

poziomu rozwoju i warunków życia:

-- Dane statystyczne dotyczące DNB obejmują zazwyczaj

tylko oficjalną (legalną) działalność biznesową w

rynkowym sektorze gospodarki. Nie uwzględniają więc

działalności prowadzonej legalnie w ramach gospodarki

naturalnej (tj. pozarynkowej=niepieniężnej, zwłaszcza w

ramach gospodarstw domowych) i działalności

nielegalnej, prowadzonej w tzw. szarej strefie.
-- Poważnym ograniczeniem DNB per capita jako

miernika poziomu rozwoju i standardu życia jest fakt, że

pomija on kwestię dysproporcji w zakresie podziału

dochodów między różne grupy ludności.

41

Zróżnicowanie krajów świata pod względem

wielkości bezwzględnej dochodu krajowego

brutto (GDP) w 2005r.

GDP w

mld USD

Liczba
krajó

w

Przykłady z grupy 154 krajów i ich GDP
(w mld USD)

Ponad

1000
mld

9

USA (12 543), Japonia (4 559), Niemcy (2

795), W. Bryt.
(2 199), Francja (2 128), CHINY (1 982),

Włochy (1 762), Kanada (1 132), Hiszpania (1

124)

999 - 200

mld

17

INDIE (801), BRAZYLIA (799), KOREA PŁD

(788), MEKSYK (768), Australia (709), ROSJA

(768), Niderlandy (624), Belgia (371), Turcja

(362), Tajwan (345), Arabia Saud. (314),

Austria (306), Norwegia (295), POLSKA
(290), INDONEZJA (281), RPA (238), Irlandia

(201)

199 - 100

mld

15 Finlandia (193), Portugalia (183), Argentyna

(183), Tajlandia (177), Hongkong (173),

Wenezuela (132), Malezja (131), Czechy

(122), Kolumbia (122), Singapur (116),

NIGERIA (113), Chile (111), PAKISTAN (110),
Węgry (109), Egipt (101)

99 - 50

mld

13

Filipiny (98), Nowa Zelandia (64),

BANGLADESZ (64), Wietnam (53), Maroko

(51)

42

Zróżnicowanie wielkości bezwzględnej
dochodu
krajowego brutto (GDP) w 2005 r. (c.d.)

GNI w

mld

USD

Liczb

a
krajó

w

Przykłady spośród 154 krajów i ich GDP (w mld

USD)

49 - 20

mld

11

Ukraina (47), Słowacja (46), Luksemburg (36),

Słowenia (34), Ekwador (33), Gwatemala (32), Angola

(29), Litwa (25),
Tunezja (22)

19 - 5

mld

29

Dominikana (18), Sri Lanka (18), Liban (18), Bułgaria

(17), Islandia (16), Cypr (16), Białoruś (16), Łotwa

(15), Salwador (14), Panama (13),Tanzania (13),

Estonia (13), Jamajka (7), Malta (6), Etiopia (6),

Uganda (6), Zimbabwe (2), Madagaskar (5)

4 - 1 mld 34

Mozambik (4), Burkina Faso (4), Zambia (4), Andora

(3), Haiti (3), Benin (3), Malawi (2), Nikaragua (4),

Mołdawia (2), Czad (2), Togo (1), Wyspy Ziel. Przyl.

(1), Erytrea (1), Sierra Leone (1)

Poniżej

1 mld

26

Burundi (0,8), Gujana (0,8), Belize (0,7), Seszele

(0,7), Liberia (0,6), Bhutan (0,6), Gambia (0,5),

Grenada (0,4), Komory (0,3), Tonga (0,2),

Vanuatu (0,3), Kiribati (0,1), Palau (0,1), Wyspy

Sao Tome i Książęca (0,07)

43

Zróżnicowanie wysokości produktu
krajowego brutto (GDP) per capita z
uwzględnieniem parytetu

siły nabywczej

walut

według głównych grup krajów

współczesnego świata w 2005 r.

GRUPY KRAJÓW
(I REGIONY KSR)

USD

CAŁY ŚWIAT
KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE
(OECD)
KRAJE W TRAKCIE TRANSFORM.

KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE

9
543
29
197
9
527

5

282

AFRYKA SUBSAHARYJSKA
AZJA POŁUDNIOWA
AZJA WSCHODNIA I OCEANIA
AFRYKA PÓŁN. I BLISKI WSCHÓD
AMERYKA ŁACIŃSKA/KARAIBY

1
998
3
416
6
604
6
716
8
417

44

Zróżnicowanie krajów świata pod

względem
wysokości dochodu (GDP) per capita
w 2005 r.

GDP

per

capita

Liczba
krajów

Przykłady z grupy 171 krajów i ich GDP na 1

mieszkańca
(w USD)

Ponad
40

000 $

10

Luksemburg (79 866), Bermudy (63 731),

Norwegia (63 704), Islandia (53 474), Oman (52

863), Szwajcaria (49 520), Irlandia (48 696),

Dania (47 761), Andora (42 063), USA (41 287)

39

999 –

20

000 $

19

Szwecja (39575), Niderlandy (38229), Austria

(36911), Finlandia (36820), WIELKA BRYT.

(36361), Belgia (35662), JAPONIA
(35 646), Australia (349300), FRANCJA (33863),

NIEMCY (33815), ZEA (32589), WŁOCHY
(30053), Kuwejt (27487), Singapur (26985),

Nowa Zelandia (26752), Hiszpania (25914),

Hongkong (24463), KANADA (23930), Grecja

(20289)

19

999 –

5 000

$

22

Izrael (19374), Bahrajn (18416), Portug.(17410),

Słowenia (17020), Korea Płd (16454), Arabia

Saud. (13299), Czechy (12004), Węgry (10830),

Estonia (9494), Seszele (8173),
POLSKA (7593), Meksyk (7370), Chile (6833),

ROSJA (5321)

45

Zróżnicowanie krajów świata pod
względem
wysokości dochodu (GDP) per capita w
2005 r. (c.d.)

GNI

per

capita

Liczb

a
krajó

w

Przykłady spośród 171 krajów i ich GDP per capita (w

USD)

4 999 –
1 000

$

59

Botswana (4821), Argentyna (4731), BRAZYLIA (4279),

Bułgaria (3411), Iran (3122), Białoruś (3018), Tunezja
(2875), Albania (2707),

Ukraina (1741),

CHINY (1536),

Egipt (1392), Maroko (1320), Paragwaj (1301),

INDONEZJA (1244), Filipiny (1155), Boliwia (1059)

999 –
500 $

23

Syria (990), Kamerun (945), Dżibuti (910), Nikaragua

(899), NIGERIA (803), Kiribati (779), Mołdawia (752),

Mongolia (724), INDIE (706), Senegal (703),

PAKISTAN (696), Sudan (668), Bhutan (660), Zambia

(637), Korea Płn (519), Benin (513), Laos (507)

499 –
200 $

31

Ghana (461), Komory (450), Mali (446), Gwinea (430),

BANGLADESZ (418), Haiti (418), Kenia (390), Burkina

Faso (387), Tadżykistan (358), Togo (351), Mozambik

(325), Uganda (315), Gambia (297), Madagaskar (290),

Nepal (274), Somalia (266), Czad (250), Niger (245),

Erytrea (238), Birma (228), Sierra Leone (208)

Poniż
ej 200

$

7

Gwinea Bissau (186), Zimbabwe (168), Liberia
(163), Malawi (162), Kongo (Kinszasa-123),

Etiopia (118), Burundi (107)

46

Zróżnicowanie głównych grup krajów
pod względem tempa wzrostu realnego
produktu brutto (GDP)
per capita w latach 1980-2005

(w %

średniorocznie)

GRUPY KRAJÓW

SWIATA

I REGIONY KSR

1981
-
1990

1991
-
2000

2001-
2005

CAŁY ŚWIAT
KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE
KRAJE W TRAKCIE
TRANSFORM.

KRAJE SŁABO
ROZWINIĘTE

1,3
2,5

-1,0

1,8

1,3
1,9

-4,2

3,1

1,5
1,4
6,5

3,7

AFRYKA
AMERYKA
ŁACIŃSKA/KARAIBY
AZJA (tylko KSR)
OCEANIA

-0,3

-0,3
3,7
1,3

-0,1
1,5
4,5
0,6

2,3
1,1
5,0
0,2

47

Dynamicznie rozwijające się kraje świata

pod względem tempa wzrostu realnego GDP per
capita w latach 2001-2005

Średni

o-

roczni
e

Liczba
krajów

Przykłady krajów i tempo wzrostu ich realnego

GDP
per capita (w %)

Powyż

ej 9%

7

Gwinea Równ. (20,1), Armenia (12,7), Azerbejd.

(11,8), Czad (11,5), Makao (11,3), Kazachstan

(9,7), Afganistan (9,1)

5,1-

9,0%

22

Ukraina (9,0), Sierra Leone (8,9), CHINY (8,8),

Gruzja (8,7), Birma (8,7), Mołdawia (8,5),

Tadżykistan (8,5), Łotwa (8,4), Litwa (8,2),

Białoruś (8,1), Estonia (7,7), Trynidad/Tobago
(7,5), Wyspy Cooka (7,5), ROSJA (6,8), Rumunia

(6,3), Mozambik (6,0), Angola (6,0), Wietnam

(5,9), Iran (5,9), Bułgaria (5,7),

Serbia/Czarnogóra (5,6), Tuvalu (5,4)

2,1-

5,0%

76

INDIE (5,0), Mongolia (5,0), Słowacja (4,9),

Sudan (4,6), Tajlandia (4,6), Węgry (4,4),

Botswana (4,2), Tanzania (4,2), Korea Płd (4,1),

Nigeria (3,9), Algieria (3,6), Czechy (3,5),
BANGLADESZ (3,5), Słowenia (3,4),

INDIONEZJA (3,3), Irlandia (3,3), POLSKA

(3,2), Belize (3,1), PAKISTAN (3,0), Chile (3,0),

Kuwejt (2,5), Uganda (2,4), Nowa Zelandia (2,4)

48

Powoli rozwijające się lub
przeżywające regres
ekonomiczny kraje świata

(według

tempa wzrostu
realnego GDP per capita w latach 2001-
2005)

Średni

o-

roczni
e

Liczb

a
krajó

w

Przykłady krajów i tempo wzrostu ich realnego

GDP
per capita (w %)

0,1-

2,0%

66 W. BRYTANIA (1,9), KANADA (1,8), USA (1,5),

Hiszpania (1,5), JAPONIA (1,3), Argentyna (1,2),

Gambia (1,1), Meksyk (1,0), BRAZYLIA (0,9),

Benin (0,9), FRANCJA (0,8), Niger (0,5), Szwajc.

(0,4), Kenia (0,4), WŁOCHY (0,2), Malawi (0,2)

0%

2 Gwatemala, Wyspy Dziewicze (brytyjskie)

Poniże

j 0%
(REG-

RES)

29 Portugalia (-0,1), San Marino (-0,1), Wyspy

Marshalla (-0,1), Izrael (-0,2), Somalia (-0,2),

Malta (-0,3), Grenada (-0,3), Togo
(-0,3), Gabon (-0,4), Komory (-0,4), Wenezuela (-

0,5), Burundi
(-0,6), Madagaskar (-0,6), Kajmany (-0,9), Wybrz.

Kości Słon.
(-1,2), Wyspy Salomona (-1,2), Nowa Kaledonia (-
1,4), Erytrea
(-1,4), Rep. Środk. Afr. (-1,7), Aruba (-1,7), Teryt.

Palestyny
(-2,1), Vanuatu (-2,4), Haiti (-2,4), Montserrat (-

2,7), Gwinea Bissau (-3,2),Timor-Leste (-5,5),

Zimbabwe (-5,6), Liberia
(-8,4), Irak (-8,5)

49

9. INDEKS ROZWOJU
SPOŁECZNEGO
(HDI) WEDŁUG OBLICZEŃ
UNDP



Od początku lat 90-tych Program Narodów

Zjednioczonych ds. Rozwoju (UNDP) corocznie

dokonuje obliczeń i publikuje kompleksowy

miernik poziomu rozwoju poszczególnych

krajów świata, zwany indeksem rozwoju

społecznego (a ściślej biorąc – ludzkiego), tj.

Human Development Index (HDI).



Przy obliczaniu HDI uwzględnia się nie tylko

wysokość PKB per capita według parytetu siły

nabywczej, lecz także oczekiwaną przeciętną

długość życia w chwili narodzin (Live

expectancy at birth) oraz stopień alfabetyzacji

dorosłych (Adult literacy rate).



Według powszechnie akceptowanych poglądów,

wskaźnik HDI w bardziej adekwatny sposób niż

wysokość dochodu narodowego brutto per

capita odzwierciedla różnice, jakie występują w

rzeczywistości między krajami współczesnego

świata pod względem osiągniętego przez nie

poziomu rozwoju gospodarczo-społecznego.

50

Zróżnicowanie głównych grup
krajów świata według indeksu
rozwoju społecznego w 2005 r.

GRUPY KRAJÓW ŚWIATA I REGIONY
KSR

HDI

(od 0 do
1)

CAŁY ŚWIAT
KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE (OECD)
KRAJE W TRAKCIE TRANSFORM.

KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE

0,743
0,916
0,808

0,691

AFRYKA SUBSAHARYJSKA
AZJA POŁUDNIOWA
AFRYKA PÓŁN. I BLISKI WSCHÓD
AZJA WSCHODNIA I OCEANIA
AMERYKA ŁACIŃSKA/KARAIBY

0,493
0,611
0,699
0,771
0,803

51

10. ISTOTA, RODZAJE, MIERNIKI
I DANE EMPIRYCZNE
DOTYCZĄCE UBÓSTWA WE
WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE



Generalnie biorąc,

ubóstwo

poszczególnych ludzi i ich grup jest

efektem i przejawem zacofania

(niedorozwoju)

gospodarczo-społecznego,

jakie występuje

w skali różnych krajów

.



W języku potocznym ubóstwo w sensie

ekonomiczno-społecznym jest

utożsamiane z

biedą lub nędzą

.



W słownikach językowych definiowane jest ono

jako:

-- „brak dostatecznych środków do

życia”

,

--

„brak albo względny brak pieniędzy

lub mienia”.

52

Wybrane przykłady definicji
ubóstwa



Podobnie określają ubóstwo specjaliści z

nauk społecznych. Przykładowo polski

socjolog i ekonomista Z. Markowski

traktuje je jako „stan poniżej pewnego

zmiennego progu dochodowego lub

progu realizacji potrzeb”.



A.K. Sen ubóstwo rozumie relatywnie

szeroko jako status osoby pozbawionej

możliwości realizacji posiadanych przez

nią wszelkich zdolności intelektualnych

i fizycznych.



Y. Hayami i Y. Godo twierdzą ze swej

strony, że ubóstwo sprowadza się do

sytuacji, kiedy określona osoba (lub

grupa osób) ma standard życia niższy od

uznanego za minimalny przez

społeczeństwo, do którego ona należy.

53

Kwestie analizy ilościowej
ubóstwa i linii ubóstwa według
M. Sulmickiej

54

Linie ubóstwa bezwzględnego i
względnego

55

Pojęcie linii ubóstwa

względnego (c.d)

56

Metody wyznaczania linii
ubóstwa

• Państwowe biura statystyczne poszczególnych krajów stosują linie
ubóstwa równe określonemu odsetkowi przeciętnych wydatków (tzw.
ekwiwalentnych) ogólu gospodarstw domowych w przeliczeniu na osobę.
Odsetek taki waha się zwykle w przedzialeod 40 do 60%.

57

Linie ubóstwa a kategorie

biedy i nędzy

58

Linie ubóstwa a kategorie

biedy

i nędzy (c.d.)

59

Dane empiryczne ilustrujące
skalę nędzy
i biedy w wybranych krajach w
latach 90-tych

60

Głębokość a deficyt ubóstwa

61

Ubóstwo długoterminowe i tzw.
spirala biedy

62

Poziom absolutnego ubóstwa, rozwoju
społecznego
i wysokości PKB per capita w niektórych
KSR

63

Kompleksowy wskaźnik

ubóstwa

(HPI – 1) według UNDP

64

Kompleksowy wskaźnik
ubóstwa (c.d.)

65

Polaryzacja KSR pod względem
indeksu ubóstwa społecznego
(HPI-1) w roku 2005

Grupa krajów najuboższych, odznaczających się
najwyższym wskaźnikiem ubóstwa:

KrajHPI-1 Miejsce w rankingu
Czad

56,9

108

Mali

56,4

107

Burkina Faso

55,8

106

Etiopia

54,9

105

Niger

54,7

104

Gwinea

52,3

103

Sierra Leone

51,7

102

Mozambik 50,6

101

Benin

47,6

100

Gwinea
-Bissau 44,8

99

Rep. Śr. Afr.

43,6

98

66

Polaryzacja KSR pod względem
indeksu ubóstwa społecznego (HPI-
1) w roku 2005 (c.d)

Grupa KSR, odznaczających się najniższym
wskaźnikiem ubóstwa:

Kraj

HPI-1 Miejsce w rankingu

Barbados

3,0

1

Urugwaj

3,5

2

Chile

3,7

3

Argentyna

4,1

4

Kostaryka

4,4

5

Kuba

4,7

6

Singapur

5,2

7

Saint Lucia

6,5

8

Palestyna (okup.) 6,6

9

Meksyk

6,8

10

Jordania

6,9

11

67

Zmiany skali skrajnego ubóstwa
w głównych
regionach KSR w latach1987-
1996

68

Ewolucja skali skrajnego ubóstwa
w głównych
regionach KSR w latach 1990,
1996 i 2015

UWAGA: Dla lat 190 i 1999 dane obliczone przez ekspertów Banku
Światowego na podstawie
informacji zaczerpniętych ze statystyk narodowych. Natomiast dane dla
roku 2015 -
– według prognozy, sporządzonej przez tych ekspertów..

69

11. POJĘCIE I
CHARAKTERYSTYKA
KRAJÓW SŁABO
ROZWINIĘTYCH

-- W okresie powojennym (1945-1989 r.) w

praktyce stosunków międzynarodowych, w

literaturze naukowej oraz w publicystyce

długo stosowano podział całego

współczesnego świata na 3 główne grupy

krajów (państw):
1) rozwinięte kraje kapitalistyczne (państwa

Zachodu lub

kraje o gospodarce rynkowej),

2) kraje socjalistyczne (państwa „realnego

socjalizmu”,

kumunistyczne, kraje Wschodu lub kraje o

gospodarce

centralnie planowanej),

3)

pozostałe kraje

, tj. „reszta” krajów,

określanych

wieloma podanymi dalej nazwami:
-- kraje kolonialne (a później - postkolonialne);
-- kraje tropikalne (kryterium geograficzne);
-- kraje zacofane (backward) lub nierozwinięte;

70

K

ontrowersje wokół pojęcia

krajów słabo rozwiniętych (KSR)
i pojęć pokrewnych (I)

• kraje niedorozwinięte (underdeveloped) lub kraje

nieuprzemysłowione;

• kraje słabo rozwinięte

(KSR – termin

najtrafniejszy

, ale pesymistyczny) lub słabo

uprzemysłowione;

• kraje gospodarczo mniej rozwinięte lub mniej

zaawansowane (less developed = less advanced),

• kraje rozwijające się

(KR; developing countries –

termin najpopularniejszy, optymistyczny, choć

nieadekwatny) lub kraje uprzemysłowiające się;

• kraje o niskim dochodzie (low-income)

• kraje ubogie, biedne lub obszary (regiony) nędzy;

• kraje Południa (South);

• kraje Trzeciego Świata (Third World; Tiers Monde);
• kraje niezaangażowane (non-aligned; non-alignés);
• kraje Grupy 77 (Seventy-Seven).

71

K

ontrowersje wokół pojęcia KSR

i pojęć
pokrewnych (II)

•

Prawdę mówiąc, żadne z podanych określeń nie

odzwierciedla prawidłowo (tj. w sposób adekwatny)

skomplikowanej rzeczywistości ekonomicznej i

społeczno-politycznej tych krajów świata, do których

przytoczone nazwy są odnoszone.

•

Wydaje się jednak, iż

najbliższe realiom jest

określenie KSR,

chociaż powszechnie przyjęło się w

Polsce i na świecie używać terminu kraje rozwijające

się (KR).

•

Umowny charakter i trudności ustalenia precyzyjnych

kryteriów przynależności do KSR:

– Bardzo trudno dokonać w praktyce wyodrębnienia grupy KSR.
– Zawodność i nieadekwatność pojedynczych kryteriów

klasyfikacji.

– Konieczność uwzględnienia wielu kryteriów klasyfikacji.

72

Cechy charakterystyczne

KSR

• Niski poziom rozwoju gospodarczego (mierzonego nie

tylko wysokością PKB na 1 mieszkańca).

• Zazwyczaj niedostateczna dynamika rozwoju,

zacofana i za słabo zdywersyfikowana struktura

gospodarki, a zwłaszcza zbyt wysoki udział rolnictwa

w PKB i za duży udział tam zatrudnionych.

• Relatywnie duże rozmiary sektora nieformalnego

(tzw. „czarnego rynku”) i sektora gospodarki

naturalnej.

• Brak lub niedorozwój podstawowej infrastruktury

ekonomicznej i społecznej.

• Ubóstwo ludności - niskie dochody, duże bezrobocie,

często niedożywienie (a nawet głód), fatalny stan

zdrowotności, niedostateczna długość życia, wysoki

odsetek analfabetów i niedostateczny poziom

wykształcenia.

• Niska jakość i degradacja środowiska naturalnego.

73

Cechy charakterystyczne

KSR (c.d.)

• Zacofane stosunki społeczne i nadmierne dysproporcje w

podziale dochodów między najbogatszych i
najbiedniejszych.

• Za duże, zbyt słabe i nieefektywnie działające państwo.

• Nadmiernie rozbudowany aparat biurokratyczny.

• Powszechność korupcji urzędników i nadużyć ze strony

administracji publicznej.

• Ograniczony zakres gospodarki rynkowej, brak sprawnie

działającego mechanizmu i instytucji rynkowych.

• Niekorzystną pozycję w międzynarodowym podziale pracy,

o czym świadczą w szczególności takie zjawiska jak:

-- za słabo zdywersyfikowana struktura handlu zagranicznego,
-- zbyt mały napływ BIZ i transfer wiedzy naukowo-technicznej,
-- nadmierna zależność rozwoju gospodarczo-społecznego od rynków
i oficjalnej pomocy finansowej ze strony KWR.

74

12. DYWERSYFIKACJA KSR

POD WZGLĘDEM WYBRANYCH
WSKAŹNIKÓW ROZWOJU

GOSPODARCZO-SPOŁECZNEGO

• Ogólna charakterystyka zróżnicowania ekonomiczno-

społecznego głównych grup krajów współczesnego

świata w 2004 r.

(według danych Banku Światowego)

• Zróżnicowanie krajów świata w 2005 r. pod względem

oczekiwanej długości życia mieszkańców (w latach)

• Zróżnicowanie krajów świata pod względem stopy

analfabetyzmu dorosłych w 2005 r. ( %)

• Zróżnicowanie KSR pod względem podziału dochodów

pomiędzy najbiedniejsze i najbogatsze grupy ludności u

progu XXI wieku

(udział w całości dochodów w %)

75

Ogólna charakterystyka zróżnicowania
ekonomiczno-społecznego głównych grup
krajów współczesnego świata w 2004 r.

(według danych Banku Światowego)

Wyszcze-
gólnienie

61 krajów
o niskim
GNI per

capita

(do 765

USD)

104 kraje
o średnim

GNI per

capita

(766 – 9

385 USD)

55 krajów i

teryt. o

wysok. GNI

per capita

(ponad 9

386 USD)

ŚWIAT
(210 krajów

i terytoriów)

Ludność
(mln osób)

2 310
(36,8%)

2 990
(47,7%)

972
(15,5%)

6 272
(100%)

Średniorocz

ny przyrost

natur.
(1990-2004)

2,0%

1,1%

0,7%

1,4%

Wielkość

GNI
(mld USD)

1 038
(3,0%)

5 732
(16,6%)

27 732
(80,4%)

34 491
(100%)

Przeciętny

GNI per

capita

450

USD

1 920

USD

28 550

USD

5 500

USD

76

Ogólna charakterystyka zróżnicowania
ekonomiczno-społecznego głównych grup
krajów (c.d.)

Wyszczególn.

I grupa

krajów

II gr.

krajów

III gr.

krajów

ŚWIAT

Roczne tempo
wzrostu GDP
per capita 2000-
2004

4,9%

3,9%

1,4%

1,9%

Długość życia 58

lat

70 lat

78 lat

67 lat

Umieralność do
5 roku życia na
1000 dzieci

126

38

7

81

Analfabetyzm

dorosłych

39% 10%

0%

21%

Eksport (mld

USD)

176
(2,4%)

1 813

(24,2%)

5 491

(73,4%)

7 480
(100%)

Przypływ BIZ

w 2004 r.

(mld USD)

13
(2%)

134

(21,2%)

484

(76,8%)

631
(100%)

77

Zróżnicowanie krajów świata w 2005 r. pod
względem oczekiwanej długości życia
mieszkańców (w latach)

Długoś

ć życia

Liczba
krajó

w

Przykłady z grupy 192 krajów i przeciętna

oczekiwana długość życia ich mieszkańców (w

latach)

Powyż

ej 70

lat

90

Japonia (82), Szwecja (80), Szwajc.(80),

Islandia (80), Hongkong (80), Kanada (79),

Austria (79), Belgia (79), Hiszpania (78),

Singapur (78), USA (77), Kostaryka (77),

Kuweit (77), Chile (76), Argentyna (74), Korea

Płd (73), POLSKA (73), CHINY (71), Algieria
(71)

70 – 61

lat

52

Litwa (70), Łotwa (70), Salwador (70), Ekwador

(69), Tajlandia (69), Białoruś (68), Brazylia

(67), ROSJA (66), INDIE (63), Boliwia (62),

Egipt (61), Bangladesz ((61)

60 – 50
lat

18

Ghana (58), Sudan (56), Madagaskar (54), Haiti

(53), Benin (51), Kamerun (51), Gwinea Równ.

(50), Erytrea (50)

Poniże

j 50 lat

32

Angola (47), Burkina Faso (43), Burundi (42),

Etiopia (42), Mali (41), Mozambik (41), Rwanda

(40), Zimbabwe (39), Botswana (39), Leshoto

(38), Malawi (38), Zambia (37), Sierra Leone

(37)

78

Zróżnicowanie krajów świata pod
względem stopy
analfabetyzmu dorosłych w 2005 r. (
%)

Stopa

analfab.

Liczb

a
krajó
w

Przykłady z grupy 192 krajów i stopa

analfabetyzmu dorosłych ich mieszkańców
(w %)

Poniżej

5%

87

JAPONIA (0), NIEMCY(0), FRANCJA ((0),

POLSKA (0), Białoruś (0), Litwa (0), Rosja

(0),Ukraina (0), USA(1), Hiszpania (2), Gujana

(2), Chorwacja(2), Urugwaj (2), Korea Płd. (2),
Argentyna (3), Kuba (3), Rumunia(3), Chile

(4)

5-20%

42

Kostaryka (5), Tajlandia (5), Paragwaj (7),

Singapur (8), Sri Lanka (9), CHINY (9),

Zimbabwe (12), BRAZYLIA (15), Boliwia (15),

Dominikana (17), Libia (18), Suazi (19)

21-40%

34

Salwador (22),Zambia (23), Botswana (24),

Kamerun (25), Ghana (30), Nikaragua (32),

Algieria (33), Nigeria (37)

41-60%

22

INDIE (44), Irak (45), Egipt (45), Haiti (51),

Burundi (55), Pakistan (55), Jemen (55),

Bangladesz (59), Nepal (60)

Powyżej

60%

7

Benin (61), Gwinea Bissau (62), Afganistan

(64), Gambia (64), BURKINA FASO (77), MALI

(81), NIGER (83)

79

Zróżnicowanie KSR pod względem podziału
dochodów pomiędzy najbiedniejsze i
najbogatsze grupy ludności u progu XXI wieku

(udział w całości dochodów w %)

Kraj

Rok

10%

najbiedniej-

szych ludzi

(A)

10%

najbogat-
szych

ludzi(B)

Dysproporc

je
(A:B)

Honduras

199

7

0,4

44,3

1 : 111

Boliwia

199

7

0,5

45,7

1 : 91

Paragwaj

199

8

0,5

43,8

1 : 87

Rep. Środ.

Afryki

199

3

0,7

47,7

1 : 68

Lesoto

198

7

0,9

43,4

1 : 49

Brazylia

199

7

1,0

46,7

1 : 47

Meksyk

199

6

1,6

41,1 1 : 25

Malezja

199

7

1,7

38,4

1 : 22

Kostaryka

199

7

1,7

34,6

1 : 20

80

Zróżnicowanie KSR pod względem podziału
dochodów
pomiędzy najbiedniejsze i najbogatsze
grupy (c.d.)

Kraj

Rok

10%

najbiedniej-

szych ludzi
(A)

10%

najbogat-
szych

ludzi(B)

Dyspropor

cje
(A:B)

Senegal

199

5

2,6

33,5

1 : 13

Etiopia

199

5

3,0

33,7

1 : 11

Indie

199

7

3,5

33,5

1 : 9,5

Bangladesz

199

6

3,9

28,6

1 : 7,5

Pakistan

199

7

4,1

27,6

1 : 6,5

Egipt

199

5

4,4

25,0

1 : 5,5

SZWECJA

199

2

3,7

20,1

1 : 5,5

81

13. DYWERSYFIKACJA

POZYCJI

KSR W ŚWIATOWYM

EKSPORCIE

Struktura geograficzna światowego

eksportu towarów w roku 2006

(według

głównych grup krajów; dane UNCTAD)

------------------------------------------------------------------

---------------

Kraje wysoko rozwinięte (KWR) = 59,1% (7

085 mld USD)

Kraje słabo rozwinięte (KSR) = 36,8% (4

409 mld USD)

Kraje w trakcie transformacji (KTT) = 4,1%

(489 mld USD)

82

Najwięksi eksporterzy spośród
krajów świata w 2005 r.

(eksport

towarów w mld USD)

Ekspo
rt

Liczb
a
krajó
w

Przykłady krajów i wartość ich
eksportu
(w mld USD)

Powyż
ej
200
mld

15

NIEMCY (971), USA (904), CHINY
(762), JAPONIA (598), FRANCJA (459),
Niderlandy (401), WLK. BRYTANIA
(378), WŁOCHY (367), KANADA (360),
Belgia (330), Hongkong (292), Korea
Płd (285), Rosja (245), Singapur (230),
Meksyk (214)

200 –
101
mld

12 Hiszpania (186), Arabia Saud. (179),

Tajwan (151), Malezja (141), Szwecja
(130), Szwajcaria (126), Austria (123),
BRAZYLIA (118), Tajlandia (110),
Australia (109), Irlandia (109),
Norwegia (103)

100 -
51
mld

11 POLSKA (95), INDIE (90), INDONEZJA

(86), Dania (85), Czechy (78), Turcja
(73), Finlandia (66), Węgry (62), Iran
(58), Wenezuela (56), RPA (52)

83

Najmniejsi eksporterzy spośród
krajów świata w 2005 r.

(eksport

towarów w mld USD)

Ekspo
rt

Liczb
a
krajó
w

Przykłady krajów i wartość ich
eksportu
(w mld USD)

1,0 –
0,51
mld

13

Gwinea (0,9), Tadżykistan (0,9),
Gruzja (0,9), Armenia (0,9), Uganda
(0,9), Etiopia (0,9), Nepal (0,8),
Nikaragua (0,8), Togo (0,8), Kirgizja
(0,7), Madagaskar (0,7), Albania
(0,6), Benin (0,6)

0,5
mld
i
mniej

12 Malawi (0,5), Haiti (0,5), Laos (0,4),

Mauretania (0,4), Burkina Faso (0,4),
Niger (0,4), Burundi (0,1), Sierra
Leone (0,1), Rwanda (0,1), Burundi
(0,1), Republika Środkowej Afryki
(0,1), Erytrea (0,009)