Katarzyna Pawełek 2012

ROLA CZYNNIKÓW

PSYCHOBIOLOGICZNYCH W

GENEZIE NIEDOSTOSOWANIA

SPOŁECZNEGO

WYKŁAD 3

Część 1

Katarzyna Pawełek 2012

Cele



Podstawowe czynniki
biopsychicznych



Charakteropatia (zaburzenia OUN)



Temperament



Psychopatia



Inteligencja

Katarzyna Pawełek 2012

Wprowadzenie



Na obecnym etapie rozwoju nauki przyjmuje się,

że wszelkie zachowanie człowieka, a więc

również przestępcze, jest uwarunkowane

zarówno przez czynniki biologiczne, jak i

społeczne. W procesie interakcji tych dwóch

czynników kształtuje się

osobowość

jednostki



Osobowość to zespół względnie stałych cech

(właściwości, czynników) psychicznych jednostki

kształtujących się w toku interakcji między

jednostką a jej otoczeniem społecznym,

decydujący o stałości i międzysytuacyjnej

spójności zachowań (J. Strelau, 2002, Tom I, s.

561)

Katarzyna Pawełek 2012

Wprowadzenie



(Niekiedy) pojęcie osobowości jest
zawężane (np. J. Gierowski) do tych
struktur, które w decydujący sposób
wyznaczane są przez kod
genetyczny i stan funkcjonowania
organizmu, przede wszystkim
ośrodkowego układu nerwowego (J.
Gierowski, 2002, Tom III, s. 712)

Katarzyna Pawełek 2012

Wprowadzenie



Badania koncentrują się na podstawowych
czynnikach biopsychicznych, których
wspólną cechą jest to, że są one
uwarunkowane funkcjonalnymi i
strukturalnymi właściwościami OUN
człowieka (J. Gierowski, Ib., s. 714):



Charakteropatii (zaburzenia OUN)



Temperamentu



Psychopatii



Inteligencji

Katarzyna Pawełek 2012

CHARAKTEROPATIA

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Termin zaproponowany przez

Tadeusza Bilikiewicza na określenie

ujemnie ocenianych tendencji w
zachowaniu, związanych z
organicznym uszkodzeniem mózgu

(A. Gaberle i in., Ib., s. 95)



W literaturze spotykamy się z

terminami charakteropatia i
encefalopatia

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Charakteropatia- zaburzenia

osobowości typu psychopatycznego,
które spowodowane zostały
organicznym uszkodzeniem mózgu, a
przy których nie występują typowe
dla encefalopatii objawy
neurologiczne

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Encefalopatia- zaburzenia zachowania

współwystępują z patologicznymi

zmianami w mózgu, stwierdzanymi za

pomocą badań EEG (encefalografia) lub

badań neurologicznych



O encefalopatii mówi się wówczas, gdy na

skutek doznanego uszkodzenia mózgu występują

wyraźne objawy neurologiczne (patologiczne

odruchy, przykurcze, porażenia), którym

towarzyszą charakterystyczne zmiany w sferze

emocjonalno-popędowej, przede wszystkim zaś

polegające na znacznym obniżeniu się

samokontroli (np. skłonność do wybuchów

gniewu i złości o znacznym zazwyczaj nasileniu)

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Nie udało się ustalić dokładnie, czy zawsze

uszkodzenie ośrodkowego układu

nerwowego (OUN) prowadzi do aspołecznego

zachowania się, ponadto nadal wyjaśnienia

wymaga kwestia ustalenia

prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń

w zachowaniu w zależności od miejsca i

rodzaju uszkodzeń mózgu



Inne źródła (por. J. Gierowski, Ib., s. 714-715)

podają, iż dotychczasowe badania wskazują

na istnienie współzależności między

uszkodzeniami OUN a skłonnościami do

zachowania przestępczego

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Ważny problem→

psychofizyczne następstwa

organicznego uszkodzenia mózgu



W psychiatrii podkreśla się znaczenie

mikrouszkodzeń OUN prowadzących do

zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu (dysfunkcji

mózgowych), które występują znacznie

częściej niż poważniejsze uszkodzenia mózgu i

są od nich trudniej wykrywalne



Mikrouszkodzenia mogą powstać w okresie płodowym,

okołoporodowym, jak również być efektem pozornie

niegroźnych urazów mechanicznych głowy lub chorób

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Badania pozwoliły ustalić, iż urazy czaszki u
dzieci w wieku 4-6 lat, 11-15 lat powodują
poważne skutki zwłaszcza w zakresie
sprawności umysłowej, natomiast urazy
czaszki w wieku powyżej 7 lat wywołują
raczej różne zaburzenia charakteru



Otwarte urazy z reguły uszkadzają globalne
funkcje mózgu, a urazy zamknięte częściej
powodują zaburzenia charakterologiczne

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Obserwacje dzieci cierpiących na takie

schorzenia pozwoliły na stwierdzenie u nich

zakłóceń rozwoju psychicznego

wywołujących trudności w nauce oraz

w przystosowaniu się do wymagań

społecznych

. Tym samym

wzrasta

prawdopodobieństwo pojawienia się

lub utrwalenia tendencji do zachowania

niezgodnego z normami społecznymi



Ważną rolę odgrywa środowisko społeczne,

które może wspomniane tendencje wywołać,

wzmocnić lub zneutralizować

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia



Według D. Wójcik organiczne uszkodzenie

OUN często pociąga za sobą negatywne

skutki (np. zaburzenia w zachowaniu,

trudności w nauce), które

mogą

stanowić

czynnik uniemożliwiający prawidłową

socjalizację jednostki i czasem, w sposób

pośredni, przyczynić się do wystąpienia

zachowań przestępczych

Organiczne uszkodzenie OUN→ zaburzenia w

zachowaniu +trudności w nauce → utrudniona

socjalizacja → objawy nieprzystosowania

społecznego (np. zachowania przestępcze)

Katarzyna Pawełek 2012

Charakteropatia: podsumowanie



Założenia mówiące o tym, że mikrouszkodzenia

czy poważne uszkodzenia OUN prowadzą

nieuchronnie do zachowań antyspołecznych,

proponuje się traktować jako neolombrozjanizm,

przyjmujący założenie skrajnego determinizmu



Przebycie uszkodzenia (czy schorzenia mózgu)

może powodować lub powiększać trudności

adaptacyjne

jednostki i w ten sposób, szczególnie

przy innych niekorzystnych czynnikach

środowiskowych czy biopsychicznych

uniemożliwiać prawidłową socjalizację i czasem,

w

sposób pośredni

, doprowadzić do występowania

zachowań przestępczych

Katarzyna Pawełek 2012

TEMEPRAMENT

Katarzyna Pawełek 2012

Temperament



Właściwości układu nerwowego,

określanymi jako temperament a

zachowania przestępcze



Temperament to względnie stałe cechy

osobowości, występujące u człowieka od

wczesnego dzieciństwa (…) pierwotnie

zdeterminowany przez wrodzone

mechanizmy neurobiologiczne (…) podlega

powolnym zmianom spowodowanym

procesem dojrzewania oraz indywidualnie

specyficznym oddziaływaniem między

genotypem a środowiskiem (J. Strelau, Ib., s.

578)

Katarzyna Pawełek 2012

Temperament



Badania koncentrują się na wybranych

cechach właściwie funkcjonującego

układu nerwowego, które mogą sprzyjać

niewłaściwym zachowaniom, a więc również

przestępczym- chodzi o pewne właściwości

zarówno OUN, jak i autonomicznego układu

nerwowego (AUN)



W tym nurcie (jak również teorii

psychologicznych) mieści się koncepcja

Hansa Eysencka-

najbardziej znana

koncepcja łączenia niektórych cech

osobowości i zachowania człowieka z

właściwościami układu nerwowego

Katarzyna Pawełek 2012

PSYCHOPATIA

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Zgodnie z założeniami teorii cech zaburzenia osobowości

można określić jako względnie trwałe zahamowanie

rozwoju osobowości, przejawiające się głównie zakłóceniem

prawidłowego funkcjonowania mechanizmów integracyjno-

regulacyjnych



Najczęściej zaburzenia osobowości dzieli się na dwie

kategorie:

1)

Zaburzenia struktury osobowości (osobowość

nieprawidłowa)

2)

Zaburzenia cech osobowości
przyjmując założenie, że różnice dotyczą patogenezy,

obrazu klinicznego, przebiegu, stopnia trwałości i nasilenia

zaburzeń, dynamiki zmian i skuteczności stosowanych

metod leczenia (A. Jakubik, s. 51)

.

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Do zaburzeń struktury osobowości

zaliczamy osobowość nieprawidłową,
powszechnie określaną (jeszcze do
niedawna) terminem „psychopatia”→
jedno z najbardziej wieloznacznych i
kontrowersyjnych pojęć z zakresu
psychiatrii i psychologii klinicznej

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Pojęcie

„psychopatia”,

a

dokładniej

„konstytucjonalna

psychopatyczna

małowartościowość” wprowadził Koch (1891) w

celu oznaczenia trwałego defektu uczuć



Nie ma pełnej zgodności, co do samej istoty

psychopatii i jej definicji



Wczesne definicje ujmowały tę kwestię szeroko



Potem następowało zawężanie zakresu pojęcia,

co było związane z poszukiwaniem genezy tego

zjawiska w czynnikach:
biologicznych→ charakteropatia
społecznych→ socjopatia

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Obecnie w literaturze anglojęzycznej

używane są zamiennie następujące

terminy:



psychopatia,



osobowość psychopatyczna,



socjopatia, osobowość socjopatyczna,



osobowość antysocjalna i osobowość

asocjalna,

bez względu na wyznawane poglądy na

temat etiopatogenezy tego typu zaburzeń

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Nadmierne rozszerzenie zakresu pojęcia

psychopatii spowodowało, że obecnie
rozpoznaje się ją zbyt pochopnie, stąd w
literaturze przedmiotu dążenie do
uściślenia kryteriów diagnostycznych oraz
zmian terminologicznych



Istotny postęp to wprowadzenie terminu

„osobowość nieprawidłowa” w miejsce
obciążonej pejoratywnym znaczeniem
nazwy psychopatia

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia- istotne cechy



Słabość uczuć złożonych



Nieumiejętność nawiązywania właściwych

związków międzyludzkich



Błędy w ocenie otoczenia



Postawy instrumentalne i „kalkulacyjne”

wobec innych ludzi



Ujmujący

sposób

bycia

(tzw.

„lew

salonowy”

błyszczący,

ale

bardzo

powierzchowny intelektualnie)



Pozorna ogłada towarzyska

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia- istotne cechy



Skłonność

do

działań

popędowych

(np.

impulsywność, niekontrolowana agresja)



Skrajny egocentryzm



Brak poczucia winy i wyrzutów sumienia



Nieumiejętność przewidywania



Brak wglądu w siebie



Niezdolność do uczenia się, tzn. słaba reakcja na

społeczne wzmocnienia dodatnie lub ujemne

Osobowość nieprawidłową charakteryzuje

wyraźna przewaga sfery popędowo-

emocjonalnej nad sferą poznawczo-

uczuciową

Katarzyna Pawełek 2012

Kryteria diagnostyczne osobowości
nieprawidłowej według Cleckleya



Trwała

niezdolność

do

związków

uczuciowych z innymi ludźmi



Bezosobowy stosunek do życia seksualnego
(przedmiotowe traktowanie partnera)



Brak

poczucia

winy,

wstydu

i

odpowiedzialności



Nieumiejętność

odraczania

satysfakcji

(dążenie

do

natychmiastowego

zaspokojenia popędów i potrzeb)

Katarzyna Pawełek 2012

Kryteria diagnostyczne osobowości
nieprawidłowej sformułowane przez
Cleckleya



Utrwalone

i

nieadekwatne

zachowania

antyspołeczne



Autodestrukcyjny wzorzec życia (np. po okresie

dobrego przystosowania, a nawet sukcesów,

niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn

niezrozumiałych dla otoczenia)



Niezdolność

planowania

odległych

celów

(koncentracja na teraźniejszości), przewidywania

skutków własnego postępowania i wysnuwania

wniosków

z

przeszłych

doświadczeń

(tj.

nieefektywność procesu uczenia się)



Nie dające się wyjaśnić logicznie przerywanie

każdej konstruktywnie podjętej działalności

Katarzyna Pawełek 2012

Kryteria diagnostyczne osobowości
nieprawidłowej sformułowane przez
Cleckleya



Swoisty brak wglądu



W miarę sprawna ogólna inteligencja



Nierozróżnialnie granicy między dobrem i
kłamstwem



Brak lęku



Nietypowa lub patologiczna reakcja na
alkohol



Częste szantażowanie samobójstwem i
tendencja do samouszkodzeń

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Osobowość nieprawidłowa występuje

u ok. 3% populacji i 3-10 razy
częściej u mężczyzn niż u kobiet



W

badaniach

przestępców,

szczególnie wielokrotnych, ustalano
wysokie

odsetki

osób

kwalifikowanych jako psychopaci

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



W literaturze przedmiotu cytowane są

różne klasyfikacje i opisy osobowości

psychopatów na tej podstawie

wysuwane są pewne wnioski:

1)

Prezentowane charakterystyki są

różnorodne, tj. obejmują olbrzymie

bogactwo cech i zachowań

2)

Autorzy w opisie psychopatii posługują

się określeniami o różnym stopniu

ogólności

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia

3)

Większość z wymienianych cech i zachowań

może występować u ludzi zdrowych psychicznie

(występowanie pojedynczej cechy wcale nie

świadczy o nieprawidłowej osobowości)

4)

Charakterystyczne cechy psychopaty

przejawiają się przede wszystkim w zaburzeniu

jego społecznego funkcjonowania (naruszanie

norm moralnych, społecznych, prawnych)

5)

Niektóre zachowania określane jako

charakterystyczne dla psychopatów stanowią

jednocześnie naruszenie konkretnych przepisów

prawnych

Katarzyna Pawełek 2012

Psychopatia



Współczesne badania wskazują, iż

przestępczość i psychopatia są zjawiskami

wzajemnie na siebie zachodzącymi, ale

równocześnie pozwalają na stwierdzenie,

że

nie każdy psychopata jest przestępcą (i

vice versa)



Tylko część psychopatów popełnia

przestępstwa, jak również i to, że tylko u

niektórych przestępców stwierdza się

psychopatię

Katarzyna Pawełek 2012

Dlaczego związek psychopatia-

przestępczość tak trudno

określić?



Nie ma jednoznacznej definicji psychopatii



Stosowane są różne kryteria oceny

osobowości psychopatycznej



Przy stawianiu diagnozy psychopatii

stosowane są różne metody



Najczęściej badaniom poddawani są

psychopaci będący jednocześnie

przestępcami lub pacjentami różnych

zakładów (np. psychiatrycznych)

Katarzyna Pawełek 2012

INTELIGENCJA

Katarzyna Pawełek 2012

Inteligencja



Długo utrzymywał się pogląd mówiący o

tym, że: niski poziom intelektualny, a
szczególnie upośledzenie umysłowe są
ważnymi czynnikami kryminogennymi



Inteligencja

to

zdolność przystosowania

się do okoliczności dzięki dostrzeganiu
abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z
uprzednich doświadczeń i skutecznej
kontroli nad własnymi procesami
poznawczymi (J. Strelau, s. 551)

Katarzyna Pawełek 2012

Czy poziom inteligencji jest

warunkowany genetycznie czy

środowiskowo?



W różnych okresach rozwoju człowieka czynniki

środowiskowe i dziedziczne działają z niejednakową

siłą



Tak jak prawidłowe warunki wychowawcze mogą

przyczyniać się do podwyższenia poziomu

sprawności umysłowej, tak i negatywne warunki

społeczne (np. zła sytuacja rodzinna, szkolna),

mogą też powodować obniżenie ilorazu inteligencji



Czynniki genetyczne wyznaczają granice

możliwości rozwoju intelektualnego

(właściwa

stymulacja ze strony otoczenia może poprawić

sprawność umysłową, a złe warunki środowiskowe

mogą doprowadzić do funkcjonowania ludzi w

dolnej granicy swych możliwości)

Katarzyna Pawełek 2012

Czy poziom inteligencji jest

warunkowany genetycznie czy

środowiskowo?



D. Wójcik (Ib, s. 74) zwraca uwagę, iż

większość autorów uznaje rolę zarówno

czynników dziedzicznych jak i

środowiskowych. Badacze różnią się jednak w

określaniu proporcji tych czynników



Obniżony poziom inteligencji jednostki należy

zawsze rozpatrywać w powiązaniu z innymi

czynnikami, jak: warunki wychowawcze,

jednostkowe właściwości osobowości, stan

zdrowia, przebyte choroby itp.

Katarzyna Pawełek 2012

Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych



Dzieci o obniżonym poziomie inteligencji→
znaczne trudności w nauce

*

+ utrudniona

adaptacja jednostki do wymagań
społecznych

**

(szczególnie przy

negatywnych warunkach rodzinnych, przy
braku pomocy ze strony domu, szkoły)→
mogą nie ukończyć edukacji na poziomie
elementarnym→ problemy w uzyskaniu
odpowiednich kwalifikacji zawodowych i
podjęciu odpowiedniej pracy → utrudniony
start życiowy

Katarzyna Pawełek 2012

Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych



*

Właściwości, które mogą utrudniać naukę szkolną:



Zwolnione tempo myślenia



Trudności w rozumowaniu abstrakcyjnym



Nieumiejętność wykrywania związków przyczynowo-

skutkowych między różnymi zdarzeniami



Nieumiejętność zorganizowania sobie nauki i pracy



Działalność nieplanowana



Brak inwencji i samodzielności



Mało plastyczne zachowanie



Stosowanie w rozwiązywaniu zadań metody prób i błędów



Nieumiejętność posłużenia się własnym lub cudzym

doświadczeniem



**

Trudności i niepowodzenia szkolne stanowią często

pierwsze ogniwo w procesie nieprzystosowania społecznego

dziecka

Katarzyna Pawełek 2012

Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych



Niski poziom rozwoju umysłowego

może stwarzać trudności w
rozumieniu podstawowych norm
moralnych i społecznych,
współwystępować z
nieumiejętnością planowania i
stawiania sobie celów życiowych

Katarzyna Pawełek 2012

Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych



Prowadzone badania pokazują, iż

nie

ma prostej zależności między

inteligencją a skłonnością do zachowań

przestępczych



Niska inteligencja może utrudniać proces

socjalizacji przestępców i tym samym

pośrednio przyczyniać się do łamania norm

społecznych



Pewne przestępstwa (np. fałszerstwa,

wyłudzenia) kojarzone są ze sprawcami o

wyższej niż przeciętna inteligencji

Katarzyna Pawełek 2012

Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych



W badaniach prowadzonych dawniej

stwierdzano z reguły bardzo duże
różnice w poziomie sprawności
umysłowej między przestępcami a
nieprzestępcami, które zmniejszały
się w miarę doskonalenia metod
pomiaru inteligencji i większej
poprawności metodologicznej badań

Katarzyna Pawełek 2012

Podsumowanie



Przeprowadzone do tej pory badania empiryczne

nie dostarczyły wystarczających dowodów na

potwierdzenie tezy o kryminogennej roli czynników

genetycznych i biopsychicznych



Na podstawie studiów empirycznych można

stwierdzić, iż każda z omówionych zmiennych

(charakteropatia, temperament, psychopatia, iloraz

inteligencji) może prowadzić do zachowań

przestępczych, jeśli dołączą dodatkowe okoliczności



Tym zmiennym można przypisać charakter czynnika

fragmentarycznego (…) pozwalającego jedynie w

niewielkim stopniu odpowiedzieć na pytanie o

psychologiczne uwarunkowanie przestępczości (J.

Gierowski, s. 714)