Wpływ struktury

Wpływ struktury

geologicznej

geologicznej

na rzeźbę

na rzeźbę

terenu

terenu

Położenie geograficzne

Położenie geograficzne

Góry Świętokrzyskie są

Góry Świętokrzyskie są

centralną częścią wyżyn

centralną częścią wyżyn

środkowopolskich, które

środkowopolskich, które

rozciągają się

rozciągają się

równoleżnikowo na

równoleżnikowo na

północ od Karpat, od

północ od Karpat, od

Wyżyny Śląsko-

Wyżyny Śląsko-

Krakowskiej na

Krakowskiej na

zachodzie po Wyżynę

zachodzie po Wyżynę

Lubelską na wschodzie

Lubelską na wschodzie

.

.

Skały budujące Góry Świętokrzyskie powstały w erach

Skały budujące Góry Świętokrzyskie powstały w erach

paleozoicznej i mezozoicznej, a najstarsze 500 mln lat temu.

paleozoicznej i mezozoicznej, a najstarsze 500 mln lat temu.

Są to najstarsze góry Polski. Wypiętrzyły się podczas

Są to najstarsze góry Polski. Wypiętrzyły się podczas

kaledońskich

kaledońskich

i hercyńskich ruchów górotwórczych

i hercyńskich ruchów górotwórczych

i ostatecznie

i ostatecznie

ukształtowały się w okresie trzeciorzędu.

ukształtowały się w okresie trzeciorzędu.

Góry Świętokrzyskie są częścią wielkiego

Góry Świętokrzyskie są częścią wielkiego

paleozoicznego łańcucha górskiego

paleozoicznego łańcucha górskiego

powstałego w

powstałego w

karbonie na rozległych terenach zachodniej i środkowej

karbonie na rozległych terenach zachodniej i środkowej

Europy. Łańcuch ten po zerodowaniu przykryły osady

Europy. Łańcuch ten po zerodowaniu przykryły osady

permu, mezozoiku i kenozoiku.

permu, mezozoiku i kenozoiku.

Tylko niewielkie fragmenty tego łańcucha górskiego zostały

Tylko niewielkie fragmenty tego łańcucha górskiego zostały

wydźwignięte w trzeciorzędzie i ponownie odsłonięte.

wydźwignięte w trzeciorzędzie i ponownie odsłonięte.

Należą do nich nasze Góry Świętokrzyskie.

Należą do nich nasze Góry Świętokrzyskie.

Góry Świętokrzyskie są ograniczone uskokami, wzdłuż których

Góry Świętokrzyskie są ograniczone uskokami, wzdłuż których

zostały wydźwignięte. Stare struktury paleozoiczne zostały na

zostały wydźwignięte. Stare struktury paleozoiczne zostały na

skutek alpejskich ruchów górotwórczych dwukrotnie znacznie

skutek alpejskich ruchów górotwórczych dwukrotnie znacznie

podniesione, a następnie ulegały erozji.

podniesione, a następnie ulegały erozji.

Po raz pierwszy zostały podniesione

Po raz pierwszy zostały podniesione

na przełomie kredy (mezozoik) i

na przełomie kredy (mezozoik) i

trzeciorzędu (kenozoik) w czasie

trzeciorzędu (kenozoik) w czasie

fazy zwanej

fazy zwanej

laramijską

laramijską

. Powstał

. Powstał

wtedy zrąb świętokrzyski

wtedy zrąb świętokrzyski

ograniczony uskokami o kierunku

ograniczony uskokami o kierunku

północny zachód – południowy

północny zachód – południowy

wschód. Po raz drugi wydźwignęły

wschód. Po raz drugi wydźwignęły

się w młodszym trzeciorzędzie – w

się w młodszym trzeciorzędzie – w

miocenie, razem z wyżynami

miocenie, razem z wyżynami

Śląsko-Krakowską i Lubelską.

Śląsko-Krakowską i Lubelską.

Nastąpiło to przed ok. 25 mln lat, a

Nastąpiło to przed ok. 25 mln lat, a

więc, jak na warunki geologiczne,

więc, jak na warunki geologiczne,

stosunkowo niedawno. Tym samym

stosunkowo niedawno. Tym samym

czasie fałdowały się Karpaty.

czasie fałdowały się Karpaty.

Budowa geologiczna

Budowa geologiczna

Pod względem

Pod względem

geologicznym Góry

geologicznym Góry

Świętokrzyskie

Świętokrzyskie

składają się z dwóch

składają się z dwóch

części:

części:

trzonu

trzonu

paleozoicznego

paleozoicznego

,

,

występującego w

występującego w

części środkowej i na

części środkowej i na

południu masywu i

południu masywu i

obrzeżenia

obrzeżenia

mezozoicznego

mezozoicznego

otaczającego trzon z

otaczającego trzon z

północnego wschodu,

północnego wschodu,

północnego zachodu i

północnego zachodu i

południowego zachodu.

południowego zachodu.

Trzon paleozoiczny

Trzon paleozoiczny

Gór Świętokrzyskich składa się

Gór Świętokrzyskich składa się

z dwóch jednostek:

z dwóch jednostek:

łysogórskiej

łysogórskiej

i

i

kieleckiej

kieleckiej

, które

, które

rozdziela dyslokacja świętokrzyska.

rozdziela dyslokacja świętokrzyska.

Jednostki tektoniczne wchodzące w skład trzonu

Jednostki tektoniczne wchodzące w skład trzonu

paleozoicznego Gór Świętokrzyskich zestawiono w tabeli

paleozoicznego Gór Świętokrzyskich zestawiono w tabeli

poniżej.

poniżej.

Trzon paleozoiczny jest

Trzon paleozoiczny jest

utworzony głównie z

utworzony głównie z

eokambryjskich łupków ilastych i

eokambryjskich łupków ilastych i

krzemionkowych, słabo

krzemionkowych, słabo

zmetamorfizowanych z

zmetamorfizowanych z

wkładkami mułowców i

wkładkami mułowców i

piaskowców kwarcytowych.

piaskowców kwarcytowych.

W

W

strefie kieleckiej

strefie kieleckiej

udokumentowano niepełny

udokumentowano niepełny

profil osadów paleozoicznych,

profil osadów paleozoicznych,

od dolnego kambru do dolnego

od dolnego kambru do dolnego

karbonu, jednak największe

karbonu, jednak największe

rozprzestrzenienie mają tam

rozprzestrzenienie mają tam

skały kambru i dewonu.

skały kambru i dewonu.

Strefa łysogórska

Strefa łysogórska

obejmuje

obejmuje

obszary północnej części

obszary północnej części

trzonu paleozoicznego jakim

trzonu paleozoicznego jakim

są Łysogóry. Obszar ten

są Łysogóry. Obszar ten

zbudowany jest z utworów

zbudowany jest z utworów

starszego paleozoiku i dewonu,

starszego paleozoiku i dewonu,

na którym z niezgodnością

na którym z niezgodnością

kątowa zalegają osady permo-

kątowa zalegają osady permo-

mezozoiczne.

mezozoiczne.

Strefę kielecką od łysogórskiej

Strefę kielecką od łysogórskiej

oddziela

oddziela

dyslokacja

dyslokacja

świętokrzyska

świętokrzyska

, wzdłuż której

, wzdłuż której

skibowa antyklina Łysogór jest

skibowa antyklina Łysogór jest

nasunięta na synklinalną

nasunięta na synklinalną

strukturę kielecko– łagowską.

strukturę kielecko– łagowską.

W regionie łysogórskim wyróżnić można

W regionie łysogórskim wyróżnić można

trzy kompleksy:

trzy kompleksy:

•

starokaledoński

starokaledoński

(osady okruchowe, łupki ilaste, mułowce i piaskowce),

(osady okruchowe, łupki ilaste, mułowce i piaskowce),

•

młodokaldeoński

młodokaldeoński

(piaskowce, mułowce, iłowce, margle, łupki, wapienie,

(piaskowce, mułowce, iłowce, margle, łupki, wapienie,

szarogłazy)

szarogłazy)
•

waryscyjski

waryscyjski

(piaskowce i osady węglanowe).

(piaskowce i osady węglanowe).

Pasma górskie zliczane do

Pasma górskie zliczane do

obrzeżenia mezozoicznego

obrzeżenia mezozoicznego

zbudowane są głównie ze skał triasowych i jurajskich, a niekiedy

zbudowane są głównie ze skał triasowych i jurajskich, a niekiedy

zalicza się także tutaj mioceńskie wzgórza koło Pińczowa oraz

zalicza się także tutaj mioceńskie wzgórza koło Pińczowa oraz

mioceńskie wzgórza miedzy Buskiem a Wiślicą.

mioceńskie wzgórza miedzy Buskiem a Wiślicą.

W budowie Gór Świętokrzyskich biorą głównie

W budowie Gór Świętokrzyskich biorą głównie

udział

udział

utwory

utwory

staropaleozoiczne:

staropaleozoiczne:

kambr, ordowik i sylur

kambr, ordowik i sylur

oraz

oraz

młodopaleozoiczne

młodopaleozoiczne

: dewon, karbon dolny i

: dewon, karbon dolny i

perm górny – cechsztyn. Na przeważającej części

perm górny – cechsztyn. Na przeważającej części

obszaru gór dominują skały kambryjskie i

obszaru gór dominują skały kambryjskie i

dewońskie. Najmniejsze rozprzestrzenienie mają

dewońskie. Najmniejsze rozprzestrzenienie mają

utwory cechsztynu oraz ordowiku i karbonu

utwory cechsztynu oraz ordowiku i karbonu

dolnego.

dolnego.

Rzeźba terenu

Rzeźba terenu

Obraz geomorfologiczny Gór Świętokrzyskich jest znacznie zróżnicowany i

Obraz geomorfologiczny Gór Świętokrzyskich jest znacznie zróżnicowany i

ściśle nawiązuje do budowy geologicznej podłoża.

ściśle nawiązuje do budowy geologicznej podłoża.

Góry Świętokrzyskie zaliczane są do gór niskich, gdzie

Góry Świętokrzyskie zaliczane są do gór niskich, gdzie

wysokości względne

wysokości względne

są rzędu

są rzędu

200-300 m

200-300 m

i obniżają się stopniowo ku peryferiom. Najwyższe

i obniżają się stopniowo ku peryferiom. Najwyższe

wysokości występują w obrębie pasma głównego z kulminacją na

wysokości występują w obrębie pasma głównego z kulminacją na

Łysicy

Łysicy

(612 m.n.p.m).

(612 m.n.p.m).

Góry Świętokrzyskie wykazują wyraźny podział na część północną i

Góry Świętokrzyskie wykazują wyraźny podział na część północną i

południową. Południowa cześć charakteryzuje się niższymi wysokościami

południową. Południowa cześć charakteryzuje się niższymi wysokościami

bezwzględnymi, przewagą form wapiennych oraz zróżnicowaniem

bezwzględnymi, przewagą form wapiennych oraz zróżnicowaniem

morfologicznym i strukturalnym. Północną cechują znacznie wyższe

morfologicznym i strukturalnym. Północną cechują znacznie wyższe

wysokości bezwzględne oraz monotonia form.

wysokości bezwzględne oraz monotonia form.

Góry Świętokrzyskie mają

Góry Świętokrzyskie mają

długość

długość

około

około

120 km

120 km

i

i

szerokość

szerokość

nieco ponad

nieco ponad

70 km

70 km

.

.

O współczesnej rzeźbie Gór Świętokrzyskich zadecydowały w głównej mierze

O współczesnej rzeźbie Gór Świętokrzyskich zadecydowały w głównej mierze

ruchy górotwórcze, które nadały kierunki przebiegu jednostek orograficznych

ruchy górotwórcze, które nadały kierunki przebiegu jednostek orograficznych

oraz zlodowacenia, które doprowadziły do zmniejszenia deniwelacji terenu.

oraz zlodowacenia, które doprowadziły do zmniejszenia deniwelacji terenu.

Należy podkreślić, iż

Należy podkreślić, iż

rzeźba gór jest ściśle związana z budową

rzeźba gór jest ściśle związana z budową

geologiczno-litologiczną poszczególnych pasm i dolin

geologiczno-litologiczną poszczególnych pasm i dolin

. Szeregi

. Szeregi

długich, mniej więcej równoległych pasm, o wyrównanej, lekko falistej

długich, mniej więcej równoległych pasm, o wyrównanej, lekko falistej

linii grzbietowej, rozdzielone obniżeniami o płaskich, szerokich dnach

linii grzbietowej, rozdzielone obniżeniami o płaskich, szerokich dnach

decydują o charakterystycznym

decydują o charakterystycznym

dla tego regionu rytmie krajobrazu. Możemy zatem mówić w tym

dla tego regionu rytmie krajobrazu. Możemy zatem mówić w tym

przypadku

przypadku

o rzeźbie rusztowej, występującej głównie na obszarze trzonu

o rzeźbie rusztowej, występującej głównie na obszarze trzonu

paleozoicznego

paleozoicznego

i obszarze zachodniego obrzeżenia mezozoicznego.

i obszarze zachodniego obrzeżenia mezozoicznego.

Góry Świętokrzyskie zaliczamy obok Sudetów

Góry Świętokrzyskie zaliczamy obok Sudetów

do

do

najstarszych gór w Polsce

najstarszych gór w Polsce

. O ile jednak

. O ile jednak

Sudety, głównie wskutek działania tektoniki

Sudety, głównie wskutek działania tektoniki

alpejskiej, zastały przeobrażone w masyw

alpejskiej, zastały przeobrażone w masyw

górski o strukturze zrębowej, podobnie jak

górski o strukturze zrębowej, podobnie jak

większość średniogórzy europejskich, to Góry

większość średniogórzy europejskich, to Góry

Świętokrzyskie – mimo alpejskich ruchów

Świętokrzyskie – mimo alpejskich ruchów

górotwórczych – zachowały cechy typowe da

górotwórczych – zachowały cechy typowe da

starych gór fałdowych noszących piętno

starych gór fałdowych noszących piętno

długotrwałej denudacji, której rezultatem są

długotrwałej denudacji, której rezultatem są

częste na tym obszarze zjawiska inwersji

częste na tym obszarze zjawiska inwersji

rzeźby.

rzeźby.

Główne pasma Gór

Główne pasma Gór

Świętokrzyskich

Świętokrzyskich

Podstawowa jednostką w Górach Świętokrzyskich jest

Podstawowa jednostką w Górach Świętokrzyskich jest

Pasmo Główne

Pasmo Główne

zwane inaczej

zwane inaczej

Łysogórskim

Łysogórskim

. Utworzone jest ono w czołowej strefie

. Utworzone jest ono w czołowej strefie

obalonego na południe waryscyjskiego fałdu łysogórskiego, gdzie w

obalonego na południe waryscyjskiego fałdu łysogórskiego, gdzie w

jego skrzydle północnym występuje pełny profil stratygraficzny

jego skrzydle północnym występuje pełny profil stratygraficzny

osadów od kambru do dewonu włącznie. Skrzydło południowe

osadów od kambru do dewonu włącznie. Skrzydło południowe

natomiast charakteryzuje się brakiem utworów syluru i dewonu.

natomiast charakteryzuje się brakiem utworów syluru i dewonu.

Kambryjskie utwory budujące Pasmo Główne warunkują jego

Kambryjskie utwory budujące Pasmo Główne warunkują jego

morfologię.

morfologię.

W miejscach wychodni łupków mamy do czynienia z występowaniem

W miejscach wychodni łupków mamy do czynienia z występowaniem

spłaszczeń, natomiast na obszarze zbudowanym z piaskowców

spłaszczeń, natomiast na obszarze zbudowanym z piaskowców

kwarcytowych dominują strome zbocza. Pasmo Łysogórskie ma około

kwarcytowych dominują strome zbocza. Pasmo Łysogórskie ma około

55 km długości i obejmuje swym zasięgiem dwie jednostki:

55 km długości i obejmuje swym zasięgiem dwie jednostki:

Łysogóry

Łysogóry

oraz

oraz

Pasmo Jeleniewskie

Pasmo Jeleniewskie

. Na obszarze Łysogór występują dwa

. Na obszarze Łysogór występują dwa

najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich: Łysica (611,5 m.n.p.m) oraz

najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich: Łysica (611,5 m.n.p.m) oraz

Łysiec

Łysiec

(596 m.n.p.m). Pasmo Jeleniewskie (najwyższe wzniesienie Szczytniak

(596 m.n.p.m). Pasmo Jeleniewskie (najwyższe wzniesienie Szczytniak

554 m.n.p.m) jest przesunięte wzdłuż dyslokacji łysogórskiej ku

554 m.n.p.m) jest przesunięte wzdłuż dyslokacji łysogórskiej ku

południowi

południowi

o około 3 km w stosunku do Pasma Głównego.

o około 3 km w stosunku do Pasma Głównego.

Charakterystyczne dla krajobrazu Pasma Głównego są

Charakterystyczne dla krajobrazu Pasma Głównego są

gołoborza

gołoborza

.

.

Główne pasma Gór

Główne pasma Gór

Świętokrzyskich

Świętokrzyskich

Południowo-zachodni subregion Gór Świętokrzyskich (zwany też

Południowo-zachodni subregion Gór Świętokrzyskich (zwany też

kieleckochęcińskim) charakteryzuje się występowaniem na

kieleckochęcińskim) charakteryzuje się występowaniem na

powierzchni dużych kompleksów skał węglanowych.

powierzchni dużych kompleksów skał węglanowych.

Charakterystycznym elementem rzeźby w tym rejonie jest inwersja

Charakterystycznym elementem rzeźby w tym rejonie jest inwersja

rzeźby w

rzeźby w

Paśmie Chęcińskim i Zelejowskim

Paśmie Chęcińskim i Zelejowskim

. Oba Pasma tworzą

. Oba Pasma tworzą

skrzydła antykliny chęcińskiej. Jej jądro tworzyły niegdyś łupki

skrzydła antykliny chęcińskiej. Jej jądro tworzyły niegdyś łupki

dolnodewońskie, które zostały wypreparowane w wyniku procesów

dolnodewońskie, które zostały wypreparowane w wyniku procesów

erozji i wietrzenia.

erozji i wietrzenia.

Główne pasma Gór

Główne pasma Gór

Świętokrzyskich

Świętokrzyskich

Od południa z Pasmem Chęcińskim graniczy

Od południa z Pasmem Chęcińskim graniczy

Pasmo

Pasmo

Przedborsko – Małogoskie

Przedborsko – Małogoskie

. Obejmuje ono kilka

. Obejmuje ono kilka

grzbietów o wysokości do 351 m.n.p.m., zbudowanych

grzbietów o wysokości do 351 m.n.p.m., zbudowanych

głownie ze skał węglanowych jurajskich i triasowych.

głownie ze skał węglanowych jurajskich i triasowych.

Pasmo to ma charakter kuesty oddzielającej Góry

Pasmo to ma charakter kuesty oddzielającej Góry

Świętokrzyskie od Niecki Nidziańskiej.

Świętokrzyskie od Niecki Nidziańskiej.

W Górach Świętokrzyskich

W Górach Świętokrzyskich

ciekawym elementem w

ciekawym elementem w

krajobrazie są

krajobrazie są

skałki.

skałki.

Tendencję do tworzenia

Tendencję do tworzenia

form skałkowych

form skałkowych

wykazują na

wykazują na

analizowanym obszarze

analizowanym obszarze

osady piaskowcowe-

osady piaskowcowe-

piaskowce kwarcytowe

piaskowce kwarcytowe

kambru dewonu dolnego,

kambru dewonu dolnego,

piaskowce dolnego triasu

piaskowce dolnego triasu

oraz dolnej jury- a także

oraz dolnej jury- a także

wapienie dewońskie

wapienie dewońskie

i górnojurajskie, znacznie

i górnojurajskie, znacznie

rzadziej dolomity

rzadziej dolomity

dewońskie.

dewońskie.

Fot. Miedzianka

Na obszarach lessowych

Na obszarach lessowych

występują formy typowe dla tych

występują formy typowe dla tych

utworów:

utworów:

wąwozy, urwiska i

wąwozy, urwiska i

zapadliska sufozyjne

zapadliska sufozyjne

. Na

. Na

terenie Gór Świętokrzyskich dość

terenie Gór Świętokrzyskich dość

powszechnie występują

powszechnie występują

zjawiska krasowe

zjawiska krasowe

, rozwinięte

, rozwinięte

głównie w wapieniach dewonu

głównie w wapieniach dewonu

górnej jury.

górnej jury.

Najbardziej znane

Najbardziej znane

jaskinie

jaskinie

krasowe

krasowe

to: Jaskinia Raj z

to: Jaskinia Raj z

bogata szatą naciekową (fot.),

bogata szatą naciekową (fot.),

Chelosiowa Jama, Jaskinia

Chelosiowa Jama, Jaskinia

Zbójecka oraz Jaskinie Kadzielni,

Zbójecka oraz Jaskinie Kadzielni,

natomiast

natomiast

żłobki, żebra i

żłobki, żebra i

zapadliska

zapadliska

spotkać można na

spotkać można na

Górze Zelejowej.

Górze Zelejowej.

Charakterystyczny

Charakterystyczny

m elementem

m elementem

krajobrazu Gór

krajobrazu Gór

Świętokrzyskich są

Świętokrzyskich są

przełomy

przełomy

rzeczne

rzeczne

.

.

Jeden

Jeden

z najpiękniejszych

z najpiękniejszych

tworzy Lubrzanka,

tworzy Lubrzanka,

rozdzielając Pasmo

rozdzielając Pasmo

Masłowskie i

Masłowskie i

Łysogórskie,

Łysogórskie,

głęboko wciętą

głęboko wciętą

doliną.

doliną.

Region świętokrzyski należy do

Region świętokrzyski należy do

najczystszych ekologicznie obszarów

najczystszych ekologicznie obszarów

Polski.

Polski.

Różnorodność budowy geologicznej,

Różnorodność budowy geologicznej,

ukształtowania form powierzchni terenu,

ukształtowania form powierzchni terenu,

warunków klimatycznych i hydrologicznych oraz

warunków klimatycznych i hydrologicznych oraz

bogactwo szaty roślinnej i świata zwierzęcego

bogactwo szaty roślinnej i świata zwierzęcego

spowodowało, że ok.

spowodowało, że ok.

67% powierzchni

67% powierzchni

regionu objęte jest prawną ochroną

regionu objęte jest prawną ochroną

przyrody

przyrody

, co stawia województwo na jednym z

, co stawia województwo na jednym z

pierwszych miejsc

pierwszych miejsc

w kraju.

w kraju.

Ziemia świętokrzyska pod wieloma względami

Ziemia świętokrzyska pod wieloma względami

stanowi jeden z najciekawszych regionów Polski.

stanowi jeden z najciekawszych regionów Polski.

Bibliografia:

• Dylikowa A., 1973: Geografia Polski - Krainy Geograficzne,

Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa.

• Stupnicka E., 1997: Geologia regionalna Polski, Wyd.

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

• Stupnicka E., Stempień- Sałek M., 2001, Poznajemy Góry

Świętokrzyskie– Wycieczki geologiczne, PWN, Warszawa.

• Wróblewski T., 1976: Rzeźba Gór Świętokrzyskich, Rocznik

Świętokrzyski Polskiego Towarzystwa Naukowego, t. 5, Kielce.

• http://www.gory-swietokrzyskie.pl/