PROJEKT DWUDNIOWEJ WYCIECZKI W GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE
1. Założenia organizacyjne
Zaprojektowana przez mnie wycieczka zorganizowana będzie dla uczniów z II poziomu edukacyjnego i obejmie klasy V szkoły podstawowej. Jak już wspomniałam we wstępie, planowana jest w realizacji działu programowego „Krajobrazy naturalne Polski”. (Wycieczka ta może obejmować również uczniów klas VI zgodnie z programem nauczania przyrody przy realizacji działu „Człowiek poznaje i zmienia świat”)
Przewidywany czas trwania wycieczki - 2 dni.
Środkiem lokomocji będzie autobus, którym szybko przemieścimy się po dość rozległym terenie.
Nocleg przewiduję w Kielcach, w Szkolnym Schronisku Młodzieżowym „Wędrownik”, ul. Szymanowskiego 5, tel. [phone].
Termin wycieczki (maj lub czerwiec) ustalam wspólnie z nauczycielem historii, z wychowawcami klas oraz uczniami. Do wycieczki uczniowie przygotowują się już od października. Na zajęciach koła przyrodniczego kompletujemy materiały informacyjne: przewodniki, mapy, foldery. Wspólnie z uczniami ustalamy trasę wycieczki oraz obiekty przewidywane do zwiedzania. Wszystkie czynności organizacyjne oraz przygotowanie rzeczowe uczniowie mogą wykonać sami pracując metodą projektu. Metoda ta polega na samodzielnym zrealizowaniu prze uczniów zadania, które jest przygotowane i koordynowane przez nauczyciela. Uczniowie zdobywają informacje o zagadnieniu, przygotowują najpierw opracowanie, a potem prezentują zagadnienie.

Sposób przeprowadzenia:
1. Określenie z uczniami tematu projektu.
2. Wyjaśnienie uczniom przygotowanej wcześniej instrukcji.
Instrukcja taka powinna zawierać:
- temat projektu i jego cele,
- zadanie jakie mają wykonać uczniowie,
- źródła, które powinni wykorzystać,
- termin prezentacji,
- możliwe sposoby i czas prezentacji projektu,
- kryterium oceny projektu.
Uczniowie mogą pracować w zespołach kilkuosobowych. Każdy zespół zajmuje się innym rodzajem czynności, np.: zbieranie środków finansowych; zorganizowanie przejazdu, noclegów i wyżywienia; obliczenie długości trasy i jej podziałów na odcinki dzienne; ustalenie szczegółowego harmonogramu; przygotowanie rzeczowe - teoretyczne zaznajomienie się z projektowaną trasą wycieczki.
Zaplanowanie wycieczki przez uczniów metodą projektu ma wiele walorów natury wychowawczej, uczy współpracy z innymi w grupie, skłania do oceny swojej pracy, uczy korzystania z różnych źródeł informacji, a także pozwala skutecznie rozwijać takie umiejętności uczniów jak: formułowanie problemu i krytyczna ocena wiarygodności informacji.
2. Trasa wycieczki
Dzień pierwszy
TEMAT DNIA: KRAS ŚWIĘTOKRZYSKI
Rzuców - rezerwat geologiczny „Piekło” pod Niekłaniem - Bartków (koło Zagnańska) - Jaskinia Raj - Chęciny - Góra Zelejowa - Kielce.

Dzień drugi
TEMAT DNIA: WALORY KRAJOBRAZOWE REGIONU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
Chęciny - Śluchowice - Kadzielnia - Święta Katarzyna - Święty Krzyż - Nowa Słupia - Rzuców.


3. Program i przebieg wycieczki
CELE WYCIECZKI:
Edukacja przyrodnicza:
- Utrwalenie wiedzy o ukształtowaniu poznawanego terenu przez zapoznanie się z jego mapą i ustawiczne kojarzenie obrazu graficznego mapy poziomicowej z wyglądem Gór Świętokrzyskich w rzeczywistości - podczas zwiedzania; poznanie wyglądu odkrywki geologicznej w Śluchowicach (w dzielnicy Kielc), obejrzenie zjawisk krasowych w jaskini „Raj”;
- Zapoznanie się z szatą roślinną orz zwierzętami Parku podczas wędrówki oraz w czasie zwiedzania ekspozycji Muzeum Przyrodniczo-Leśnego;
- Poznanie sposobów zachowania się w parku narodowym.
Edukacja historyczna:
- zapoznanie się z historią i zabytkami związanymi z pogańską przeszłością Łysogór oraz miejscami kultu chrześcijańskiego (klasztor na Świętym Krzyżu),
- zapoznanie się z historią wydobywania na tym terenie żelaza (zwiedzanie Muzeum Starożytnego Hutnictwa w Nowej Słupi).
Środki dydaktyczne:
Mapy i plany:
- Góry Świętokrzyskie. Mapa turystyczna skala 1: 150 000 (wydanie jedenaste) - Polskie przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficnych im. Eugeniusza Romera S.A. Warszawa - Wrocław;
- Świętokrzyski Park Narodowy. Mapa turystyczna skala 1: 50 000 (wydanie pierwsze) - „Kart”.
Dzień pierwszy
Z Rzucowa wyruszamy autokarem o godz. 600 na trasę Niekłań - Zagnańsk - Jaskinia Raj - Chęciny.
Etap I. Rzuców - rezerwat geologiczny „Piekło” pod Niekłaniem.
Po drodze obserwujemy panoramę okolicznych terenów. Między innymi malownicze wzniesienia Wzgórz Koneckich. Zwracam uczniom uwagę na zmieniający się skład gatunkowy lasów (pojawia się coraz więcej jodeł i świerków, oraz niewielkie kompleksy buczyn z typowym dla tej formacji ubogim podszytem).
Do rezerwatu dochodzimy pieszo szlakiem niebieskim. Skałki, które obserwujemy zbudowane są z piaskowca triasowego. Mają kształt grzybów, ambon, kazalnic. Jest to efekt erozji wietrznej

Etap II. Rezerwat „Piekło” - Bartków (koło Zagnańska)
Po drodze mijamy Oblęgorsko-Suchedniowski Park Krajobrazowy oraz miejscowość Samsonów, w której znajdują się „resztki” zabytkowej huty żelaza. W Bartkowie podziwiamy najokazalsze drzewo w Polsce. Jest to dąb, który według tradycji liczy ok. 1200 lat. Legendy mówią, że pod „Bartkiem odpoczywał Bolesław Krzywousty, Kazimierz Wielki sprawował sądy, a Jan III Sobieski wracając spod Wiednia włożył do dziupli butelkę wina, rusznicę i szablę turecką. Przy dużej żywotności Bartka dziuple z czasem zarosły, a przedmioty te mają się tam dotąd znajdować. Dąb należy do gatunku szypułkowego. Imponuje swoimi rozmiarami, o których mówi umieszczona obok tablica. W 1960 r. drzewo uszkodził pożar stojących w pobliżu zabudowań (asymetryczna korona, częściowy brak kory). W latach 20-tych naszego stulecia zabezpieczono jego wnętrze betonowymi plombami, które wymieniono podczas gruntownej konserwacji w 1978 r. na zespojone żywicami epoksydowymi trociny. W dniu 3 czerwca 1991 roku uderzył w „Bartka” piorun. Uszkadzając jeden z konarów i zrywając dwa pasy kory spowodował zapalenie materiałów włożonych do wnętrza drzewa. Z tego powodu zostały one usunięte ze środka dębu, a konary wzmocniono drewnianymi podporami, które w 1997 roku wymieniono na nowe metalowe, teleskopowe z gumowymi podkładkami pod konary. „Bartek” jest chroniony prawnie, jako pomnik przyrody. Taką samą ochroną objęto znajdującą się obok niego aleję złożoną z około 50 lip, klonów, jesionów i około 300 letniego modrzewia.

Etap III Bartków - Jaskinia „Raj”
Z Bartkowa udajemy się trasą na Kielce, zmierzając bezpośrednio do Jaskini „Raj”. Zatrzymujemy się na parkingu przy zajeździe „Raj”, skąd idziemy pieszo około 300 m wyasfaltowaną ścieżką do pawilonu mieszczącego kasy biletowe i niewielkie muzeum.
Do zwiedzania Jaskini „Raj” uczniowie są już przygotowani teoretycznie podczas zajęć o zjawiskach krasowych. Potrafią nazwać poszczególne wytwory skalne, powstające w takich przypadkach. W Jaskini „Raj” zapoznają się dokładnie z formami krasu podziemnego. Zwiedzanie jaskini (ok. 40 min) odbywa się z przewodnikiem. Najcenniejszą wartość przyrodniczą podziemnych korytarzy stanowi bogata szata naciekowa. Tworzą ją zwisające ze stropu stalaktyty, wyrastające z dna stalagmity i powstałe z ich połączenia stalagnaty. Szatę uzupełniają draperie, polewy, jak też rzadko spotykane w świecie pizoidy. W namulisku dennym znaleziono ponadto szczątki kostne zwierząt (m.in. mamuta, nosorożca włochatego, niedźwiedzia jaskiniowego), a także narzędzia wykonane z krzemienia i kości przez zamieszkującego ok. 50 - 40 tys. lat temu jaskinię, człowieka neandertalskiego.

Etap IV. Jaskinia „Raj” - Chęciny
Po zwiedzeniu jaskini kontynuujemy naszą podróż. Przecinając ramię Czerwonej Góry, a następnie obwodnicę drogową Kielc, wjeżdżamy do Chęcin.
Spacer rozpoczynamy z rynku. Zwiedzamy „Starówkę” obrazującą typowy wygląd XIX wiecznego miasteczka. Z rynku, ulicą Staszica, wspólnie ze znakami niebieskiego i czerwonego szlaku dochodzimy do restauracji „Pod Zamkiem”, gdzie spożywamy obiad.
Po obiedzie zwiedzamy ruiny zamku.
Wejście na zamek prowadzi przez zachodnią furtę. z parkingu aleją lipową udajemy się za znakami żółtymi do biegnącej u podnóża zamku dawnej drogi wjazdowej. Tu uczniowie zostają pouczeni o zasadach poruszania się w obszarze górskim. Idąc ścieżką oznaczoną paskami biało-żółtymi, grzbietem wzgórza, dochodzimy do bramy. Nauczyciel historii lub wcześniej wybrany i przygotowany uczeń opowiada na dziedzińcu zamku historię obiektu i zapoznaje nas z wydarzeniami związanymi z tą górą.

Góra Zamkowa (360 m n.p.m.) stanowi doskonały punkt widokowy. Na pierwszym planie widoczne jest Pasmo Zelejowskie, za nim Bolechowickie, dalej rozdzielone przełomem Bobrzy Zgórskie Góry, Pasmo Posłowicko-Dymińskie. Przy dobrej widoczności można zobaczyć zamykające horyzont pasma: Oblęgorskie i Łysogórskie. Patrząc na zachód widzimy zalesione Grzywy Korzeczkowskie i bezleśne Grząby Bolmińskie, od których w prawo stoi odosobniony ostry szczyt Miedzianka. Ku południowi rozciąga się Dolina Czarnej Nidy.
Etap V - Chęciny - Góra Zelejowa
Trasę tego etapu rozpoczynamy z Chęcin idąc szlakiem niebieskim po utwardzonej tłuczniem drodze do miejsca, gdzie w prawo odchodzi miedza porosła krzewami. Skręcamy nią w prawo i utrzymując kierunek wchodzimy na grzbiet Góry Zelejowej, która objęta jest ochroną i stanowi rezerwat przyrody nieożywionej.
Góra Zelejowa (377 m) stanowi północne skrzydło antykliny chęcińskiej. Zbudowana jest z wapieni dewońskich, pociętych uskokami, wzdłuż których wytworzyły się żyły kalcytowe. Występują tu liczne formy krasowe powstałe dzięki silnemu wyniesieniu terenu i stromemu ustawieniu ławic wapiennych. Jest to doskonałe miejsce do obserwacji form krasu powierzchniowego.
Formy krasowe reprezentowane są przez liczne żłobki i żebra krasowe oraz głęboki lej krasowy wypełniony czerwono-brunatnym materiałem ilastym. Jest to zwietrzelina krasowa, będąca pozostałością po rozpuszczeniu wapieni, namyta do leju krasowego. Żłobki osiągają głębokość od kilku cm do 2 m i wytworzyła je woda spływająca linijnie rozpuszczająca skały wapienne. Żebra krasowe stanowią ostre lub zaokrąglone grzbieciki powstałe między bruzdami. Lej powstał w miejscu krzyżowania się szczelin, które rozpuszczały i poszerzały wody powierzchniowe, wpływając pod ziemię. Na uwagę zasługuje także występująca w rezerwacie roślinność. Płd. zbocze porasta flora kserotermiczna (ciepłolubna) z dużą ilością karłowatych drzew o kolczastych krzewów. Na skałach występują w dużej ilości rozchodniki i rojniki zwane popularnie różyczkami skalnymi. Płn. zbocza porastają mchy, porosty. Paprocie i wysokopienny, o bogatym poszyciu, las sosnowy. Idąc dalej grzbietem przecinamy w obniżeniu drogę z Chęcin do Zelejowej i zboczem porośniętym sosnowym lasem schodzimy do asfaltowej drogi we wsi, gdzie czeka na nas autobus.
Etap VI. Dojazd do Kielc
Zakwaterowanie w Szkolnym Schronisku Młodzieżowym „Wędrownik”. Kolacja.
Po kolacji przewiduję zajęcia mające na celu podsumowanie pierwszego dnia wycieczki, utrwalenie i usystematyzowanie zdobytych wiadomości.
Dzień drugi
Po śniadaniu wyruszamy z Kielc na trasę - Śluchowice - Kadzielnia - Święta Katarzyna - Święty Krzyż - Nowa Słupia - Rzuców.
Etap I. Kielce - Śluchowice
Śluchowicki kamieniołom wapienia znajduje się na przedmieściu Kielc. W toku robót doszło tu do odsłonięcia ściany skalnej kilkudziesięciu metrów wysokości. Ściana okazała się poprzecznym przekrojem fałdu. Widać tu rzadki wypadek przekroju fałdu przewróconego, a także kilka bardzo złożonych potrzaskanych i zupełnie odwróconych mniejszych fałdów. Ze względu na dużą wartość naukową i dydaktyczną kamieniołomu rzucającego światło na budowę geologiczną krainy, utworzono z jego części rezerwat skalny im. Jana Czarnockiego, znanego geologa polskiego, badacza Gór Świętokrzyskich, z pochodzenia kielczanina.

Zachowany tam układ warstw skalnych jest wyjątkowy w skali kraju i może łatwo trafiać do wyobraźni młodzieży, chcącej wiedzieć skąd pochodzą ogromne fałdy skalne, wyglądające jak warstwy grubej tkaniny, marszczącej się pod działaniem nieostrożnej ręki.
Przy pomocy rozcieńczonego kwasu solnego uczniowie badają skały, obserwując „burzenie się” wydobywającego się dwutlenku węgla. Świadczy to o występowaniu tutaj skał wapiennych.
Etap II. Śluchowice - Kadzielnia
Następnym etapem naszej wycieczki jest teren rezerwatu „Kadzielnia”, będącego nie tylko ciekawostka geologiczną, ale także amfiteatrem. Wg tradycji nazwa góry nawiązuje do pozyskiwanych stąd owoców jałowca, które następnie służyły do napełniania kadzideł w świątyniach. Przez około 100 lat pozyskiwano tu na skalę przemysłową wapienie dewońskie. W latach 60 - tych przerwano eksploatację, urządzając na wzgórzu tereny rekreacyjne.

Dysponując czasem, możemy odbyć krótką wędrówkę po wzgórzu. Z amfiteatru podchodzimy do pomnika poświęconego bojownikom o wyzwolenie narodowe i społeczne. Stąd widok na skalny grzebień zwany Skałką Geologów. Budują ją wapienie koralowe z dużą ilością skamieniałości koralowców i innych zwierząt morskich żyjących przed 350 mln. Lat. W skałach rozwinęły się zjawiska krasowe powstałe wskutek chemicznego oddziaływania na tutejsze skały zakwaszonej dwutlenkiem węgla wody. W wyniku rozpuszczania skały wapienne, powstały na jej powierzchni rowki, szczeliny, zagłębienia (kras powierzchniowy) oraz w głębi skał (kras podziemny).
Tu także można oglądać pozostałości krasowe sprzed kilkunastu tysięcy lat (kras kopalny). Powstałe w wyniku zawalenia się stropów jaskini zapadliska, zwane lejami krasowymi, wypełnione zostały później zwietrzeliną. Następnie przecięte przez wyrobiska kamieniołomu i rozmywane przez wodę, tworzą obecnie charakterystyczne osuwiska. Ze względu na duże wartości naukowe, skały najwyższej części wzniesienia objęte zostały ochroną rezerwatową.

Etap III. Kadzielnia - Święta Katarzyna.
Wyjeżdżamy w kierunku Świętej Katarzyny. Jest to miasteczko położone 24 km od Kielc, u podnóża Łysicy, najwyższej góry regionu Świętokrzyskiego. Zwiedzamy klasztor i zapoznajemy się z historią powstania klasztoru i miejscowości (nauczyciel historii).

Jego początki i związanej z nim osady sięgają końca XIV w., gdy osiadł na tym pustkowiu rycerz Wacławek, który wzniósł niewielki kościółek pod wezwaniem św. Katarzyny, a przy nim budynek mieszkalny. Za jego przykładem zaczęły powstawać nad źródłami i potokami następne domki pustelników. Ich osadę nazwano imieniem patronki świątyni.
W XV wieku biskup krakowski Jan z Rzeszowa wznosi murowany kościół i klasztor, osadzając w nim Bernardynów. Zniszczone przez pożar zabudowania zostają rozbudowane w I - szej połowie XVII stulecia. z tego okresu pochodzą usytuowane przed kościołem krużgankami okrążające niewielki wirydarz. Stanowią one jedyną obecnie zabytkową część zespołu przebudowanego po pożarze w 1847 roku.
Z klasztoru podchodzimy w górę, do brzegu lasu. Widoczne są tu dwie kapliczki: z prawej drewniana, a z lewej murowana, ustawione - jak utrzymuje miejscowa tradycja - w miejscu dawnych domków pustelniczych.
Zmierzamy w kierunku Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Po drodze oglądamy zarówno pamiątki historyczne (np. kapliczka odwiedzana w młodości przez S. Żeromskiego, kapliczka i źródełko św. Franciszka), jak również poznajemy drzewostan w poszczególnych typach spotykanego lasu. Oglądamy stare, pomnikowe drzewa oraz ślady niszczącego działania sił przyrody (wiatrołomy) i zastępowania powalonych drzew przez nowe gatunki roślin. Zapoznajemy uczniów z wyglądem charakterystycznych gatunków - jodły zwyczajnej, buka zwyczajnego i niekiedy spotykanych okazów modrzewia polskiego. Po południowej stronie stoku Łysicy zobaczyć można wielkie głazy gołoborza. Natomiast na szczycie spod drewnianego krzyża roztacza się już wspaniały i okazalszy widok gołoborza.

Termin „gołoborza” jest pochodzenia ludowego. Określano nim miejsca na stokach gór pozbawione borów. Inne terminy to: rumowisko skalne, blokowisko czy rozwalisko skalne.
Gołoborza łysogórskie są utworami powstałymi w wyniku wietrzenia piaskowców kwarcytowych pod wpływem czynników klimatycznych. W warunkach klimatu peryglacjalnego w plejstocenie stałe zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach powodowało rozsadzanie skały. Po powstaniu gruzowej zwietrzeliny nastąpił etap dynamicznego jej przemieszczania się po rozmarzającym podłożu oraz intensywnego wypukiwania luźnych osadów znajdujących się między głazami.
Etap IV. Święta Katarzyna - Święty Krzyż
Następnym etapem naszej podróży jest, położony na drugim pod względem wysokości masywie Gór Świętokrzyskich, Łyścu - Łysej Gorze.(595m n.p.m.).
Klasztor Świętokrzyski
Z parkingu kierujemy się drogą prowadzącą przez las. Uczniowie zaopatrzeni w karty ćwiczeń i busole zatrzymują się na przystankach wyznaczonych przez służbę leśną, zawierających zwięzłe informacje, na co należy zwrócić uwagę, na jakie zjawiska przyrodnicze. Przed szczytem zatrzymujemy się na głazach gołoborzy. Jest to też dobra okazja zarówno do poznania zjawisk, jak również do porównania graficznego przedstawienia terenu na mapie z odczuciami doznanymi podczas pokonywania drogi pieszo. Obserwujemy też przepiękną panoramę Gór Świętokrzyskich.
Następnie polecamy uczniom zorientować w terenie mapę Gór Świętokrzyskich z pomocą busoli. W następnej kolejności zwiedzamy, oprowadzani przez przewodnika, ekspozycje Muzeum Przyrodniczo-Leśniego. Dzieci mogą obejrzeć plastyczny model Gór Świętokrzyskich. Porównać wiedzę pochodzącą z oglądania modelu znajdującego się w muzeum a przedstawiającego ukształtowanie parku, z treściami zawartymi na mapie zamieszczonej w ćwiczeniach uczniowskich. Odnaleźć należy krawędź górską, zbocze północne i południowe, doliny rzeczek i potoków, gołoborza. Kojarzenie treści, pochodzących z tych dwóch różnych źródeł informacji, nie dla wszystkich może okazać się proste. Zatem muzealny model może tu być niezwykle przydatną pomocą dydaktyczną służącą jednocześnie utrwaleniu poznanych w terenie elementów gór. Dzieci z ciekawością obejrzą zgromadzone w muzeum zbiory geologiczne, archeologiczne, florystyczne i faunistyczne z terenu parku.
Po wyjściu z muzeum zwiedzamy zabytki starożytnego opactwa wzniesionego przez benedyktynów we wczesnym średniowieczu.
Nauczyciel historii przypomni wątek pogański związany z tym miejscem, jego znaczenie kultowe i powstanie świątyni chrześcijańskiej.

Etap V. Święty Krzyż - Nowa Słupia
Po zwiedzeniu Świętego Krzyża udajemy się do Nowej Słupi. Zatrzymujemy się na chwilę przy pomnikowym okazie buka, pod którym urządzono miejsce do wypoczynku. Drzewo liczy sobie ok. 500 lat. Jego obwód w pierśnicy wynosi ok. 5 m. W Nowej Słupi zwiedzamy Muzeum Starożytnego Hutnictwa im. Mieczysława Radwana.
Jego pawilon przykrywa stanowisko archeologiczne złożone z 42 kloców żużla, pozostałych po piecach służących do jednorazowego wytopu żelaza. Ze względu na sposób doprowadzenia powietrza (dmuchanie - dumanie miechami) piece noszą nazwę dymarek.
W muzeum, oprócz zrekonstruowanego przekroju przez dymarkę, znajdują się plansze i makiety, na których przedstawiono starożytną technikę wydobycia rudy i jej wytopu.
Tu kończy się nasz Świętokrzyski szlak.


4. Lekcja podsumowująca
TEMAT: PODSUMOWANIE WIADOMOŚCI ZDOBYTYCH PODCZAS WYCIECZKI W GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE
TREŚCI: Charakterystyczne cechy krajobrazu Gór Świętokrzyskich. formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Charakterystyczne cechy skał wapiennych - zjawiska krasowe. Walory przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
CELE OGÓLNE: Podsumowanie wycieczki.
Utrwalenie charakterystycznych cech krajobrazu Gór Świętokrzyskich.
CELE OPERACYJNE:
- wiadomości: A: - uczeń wymienia i rozpoznaje formy krasowe;
- uczeń wymienia na podstawie mapy hipsometrycznej Gór Świętokrzyskich cechy krajobrazu tego regionu (małe wysokości względne i bezwzględne łagodne stoki, szerokie dna dolin o małym spadku, kopulaste szczyty);
B: - uczeń rozumie pojęcia: kras, jaskinia;
- uczeń wyjaśnia powstawanie form krasowych;
- uczeń rozróżnia podstawowe rodzaje skał (wapienne, piaskowce);
- umiejętności C: - uczeń potrafi odczytać znaki topograficzne z uwzględnieniem podziału na punktowe, liniowe i powierzchniowe na przykładzie mapy topograficznej Gór Świętokrzyskich;
- uczeń potrafi odczytać wysokości bezwzględne i obliczyć różnice wysokości względnych;
- uczeń potrafi odczytać z mapy hipsometrycznej nazwy różnych jednostek morfologicznych, a w szczególności głównego pasma i najwyższego szczytu;
- uczeń określa formy terenu na podstawie mapy Gór Świętokrzyskich;
- uczeń określa kierunki, w których znajdują się zwiedzane podczas wycieczki obiekty (określa wzajemne położenie poszczególnych obiektów);
- uczeń rozpoznaje formy krasowe;
D: - uczeń potrafi ustalić zależności między działalnością człowieka a degradacją środowiska naturalnego;
- uczeń potrafi napisać list do kolegi o wycieczce w Góry Świętokrzyskie
POSTAWY: - uczeń odczuwa potrzebę ochrony środowiska.
METODA: - mapa skojarzeniowa (myślowa), gra dydaktyczna.
FORMA ORGANIZACYJNA: praca w grupach.
STRATEGIA: operacyjna, emocjonalna.
TYP LEKCJI: przeznaczona na podsumowanie i utrwalenie zdobytych wiadomości.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
karty pracy ucznia, mapy Gór Świętokrzyskich z odpowiednio dobranym układem poziomic, mapa hipsometryczna Polski, atlasy geograficzne dla klas IV - V, notatki z wycieczki, fotografie, schematy form krasowych, okazy skał.
KORELACJA Z PRZEDMIOTAMI:
- historia i społeczeństwo: - śladami przeszłości; utrwalenie wiadomości o zabytkach Regionu Świętokrzyskiego (zamek w Chęcinach, klasztor na Św. Krzyżu); rozwijanie zainteresowania przeszłością; lokalizowanie czasowo - przestrzenne wydarzeń, utrwalenie pojęć: epoka, starożytność, średniowiecze, renesans; utrwalenie kluczowych cech poszczególnych epok.
- język polski: - utrwalenie poznanej w klasie IV formy pisma użytkowego - listu.
PRZEBIEGB ZAJĘĆ:
I. Faza wprowadzająca
1. Czynności organizacyjne, podział na grupy (np. „stoliki zadaniowe”).
2. Nawiązanie do wycieczki na podstawie fotografii - pogadanka.
3. Podanie tematu zajęć.
4. Na mapie hipsometrycznej Polski uczniowie lokalizują i określają położenie geograficzne Gór Świętokrzyskich.
II. Faza realizacyjna
1. Uczniowie tworzą w grupach mapę myślową: GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE.
2. Gra dydaktyczna - uczniowie otrzymują w grupach jednolite karty pracy, każde zadanie jest punktowane. Wygrywa drużyna, która zdobędzie najwięcej punktów i najszybciej wykona zadania (KARTA PRACY UCZNIA).
3. Prezentacja wyników pracy przez liderów grup.
III. Faza podsumowująca
1. Rozstrzygnięcie konkursu i ocena prac grupowych.
2. Wspólne zebranie najważniejszych wiadomości na temat charakterystycznych cech krajobrazu Regiony Świętokrzyskiego.

PRACA DOMOWA (zróżnicowana)
Zadanie do wyboru:
1. Napisz list do kolegi (koleżanki), w którym opowiesz o naszej wycieczce w Góry Świętokrzyskie.
2. Wykorzystując wiadomości i umiejętności zdobyte w czasie wycieczki odpowiedz na pytania:
- W co powinien wyposażyć się turysta idący na wycieczkę w góry?
- Jak powinien zachować się w górach?

KARTA PRACY UCZNIA
1. Korzystając z legendy mapy Gór Świętokrzyskich odczytaj znaki topograficzne i uzupełnij brakujące wyrazy w opisie zaszyfrowane trasy
Idziemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Początkowo biegnie ona przez
. . . . . . . . . . . . . . . . następnie przez
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Mijając . . . . . . . . . . . . . . .
przechodzimy na drugą stronę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . aż dojdziemy do . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (3 pkt.)
2. Na podstawie mapy Gór Świętokrzyskich oblicz różnice wysokości między najniższą wartością poziomicy a najwyższym wzniesieniem.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(3 pkt)
3. Na załączonych mapkach wyznacz trasę naszej wycieczki w Góry Świętokrzyskie.
(2 pkt.)
4. Gdzie zrobione były te fotografie? (tu zamieszczamy zdjęcia wykonane na wycieczce)
(3 pkt.)
5. Wymień rodzaje skał, które spotkałeś na „szlaku wycieczki”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(3 pkt.)
6. Z jakimi skałami związane są zjawiska krasowe?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(2 pkt.)
7. Bartek jest drzewem z gatunku . . . . . . . . ., należy do najstarszych drzew w Polsce, i datowany jest na około . . . . . . . lat
(2 pkt.)
8. Kras to ogół zjawisk związanych z rozpuszczaniem . . . . . . . . . . . . . . . . . przez . . . . . . . . . . . . .
(2 pkt.)
9. a) Rzeźba krasowa to rzeźba utworzona w skałach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . przez działanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) uzupełnij:
(2 pkt.)
10. Wymień 3 główne zabytki Chęcin:
. . . . . . . . . . . . . . .. . . . ., . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ., . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(3 pkt.)

11. Chęciny są miastem:
a) renesansowym,
b) średniowiecznym,
c) starożytnym.
Podkreśl właściwą odpowiedź.
(1 pkt.)
12. Zaznacz (podkreśl) pasmo widoczne z baszty zamku na Górze Zamkowej: Pasmo Zelejowskie, Łysogórskie, Oblęgorskie, Bolechowickie, Klonowskie, Jeleniowskie.
W razie trudności skorzystaj z mapy.
(4 pkt.)
13. Dlaczego na Górze Zelejowej utworzono rezerwat przyrody?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(2 pkt.)
14. Najważniejszym pasmem Gór Świętokrzyskich są . . . . . . . . . . . . . . . . . Nazwa ta pochodzi od rozległych rumowisk skalnych zwanych . . . . . . . . . . Rumowiska te powstały w wyniku działania . . . . . . . . . . . temperatur i wody . . . . . . . . . . . . . . . i . . . . . . . . . . . . . . . . . . w szczelinach.
(3 pkt.)
15. Wymień dominujące gatunki drzew i roślin zielnych występujących w regionie Gór Świętokrzyskich.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(3 pkt.)
16. Podaj przykłady gospodarczej działalności człowieka na tym terenie.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(2 pkt.)


Podsumowanie
Opisana wycieczka posiada według mnie szereg walorów poznawczych i wychowawczych. Ze względu na kompleksowe ujęcie i charakter, pozwala na powtórzenie zagadnień z przyrody i historii.
Nauczyciel przyrody może pozyskać współpracę nauczycieli innych przedmiotów ze względu na przewijającą się tematykę z zakresu historii i języka polskiego.
Stosunkowo niski koszt wycieczki umożliwia branie w niej udziału całym zespołom klasowym, co oddziałuje wychowawczo na kolektyw klasowy. Przez organizowanie podobnych wycieczek uczniowie poznają lepiej własne środowisko, region, krajobraz, procesy geologiczne.
Od umiejętności i polotu przewodnika zależy, czy pokazane w czasie wycieczki walory krajobrazu zostaną zapamiętane jako potrzebne przyrodzie i człowiekowi.
Wiedza osiągnięta podczas wycieczki powinna wykształcić u uczniów rozumne poruszanie się w środowisku przyrodniczym, respektując naturalne prawa nim rządzące.
Ważne jest, aby wycieczka przebiegała w miłej atmosferze i była ciekawie prowadzona.
Oprócz wartości naukowych, dobrze przeprowadzona i zorganizowana wycieczka budzi w młodzieży zamiłowanie do krajoznawstwa i turystyki.
Dobre zorganizowanie i przeprowadzenie wycieczek krajoznawczych jest trudne, odpowiedzialne i pochłania niemało czasu. Ze względu jednak na ich ogromne walory poznawcze, kształcące i wychowawcze, należy organizować je systematycznie, a udział w nich młodzieży powinien być obowiązkowy.

BIBLIOGRAFIA
1. Banaś T., Garus R. „Legendy Świętokrzyskie. Przewodnik rodzinny, Agencja „JP” s.c., Kielce 1999.
2. Błaszczyk E., Kłos E., Malański B., Sygniewicz J., Zajdler B., Program nauczania „Przyroda w klasach 4 - 6”, WSiP Warszawa 1999.
3. Cichy D. (red.), „Edukacja środowiskowa. Agenda 21 - realizacja zadań edukacyjnych”, IBE, Warszawa 1997.
4. Dylikowa A. (red.) „Dydaktyka geografii w szkole podstawowej”, WSiP, Warszawa 1990.
5. Eisenreich D. „Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce”, Multico, Warszawa 1993.
6. Garus R. „Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce - Sandomierz. Góry Świętokrzyskie”, Agencja „JP” s.c., Kielce 2000.
7. Jastrzębski J. „Święty Krzyż”, Wydawnictwo ZET, Wrocław 2000.
8. Kowalczewski S. „Góry Świętokrzyskie. Przewodnik turystyczny”, wyd. V, Sport i Turystyka, Warszawa 1967.
9. Krzos P. „Rezerwaty Świętokrzyskiego Parku Narodowego”, Parki Narodowe nr 1/1996 (s.12-19).
10. Kus K., Szczepaniak P. „Sowy w Świętokrzyskim Parku Narodowym”, ”, Parki Narodowe nr 3/2000 (s.20-21).
11. Leszczyńska B. „Wycieczka najciekawszą lekcją…”, Geografia w Szkole nr 3/1999 (s.157-158), WSiP.
12. Paulewicz M. „W cieniu chęcińskiego zamku”, ELIPSA, Kielce 2000.
13. Piskorz S. (red.) „Zarys dydaktyki geografii”, PWN, Warszawa 1997.
14. Taraszkiewicz M. „Jak uczyć lepiej? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu”, CODN, Warszawa 1999.
15. Winklewski J. „Metodyka geografii”, WSiP, Warszawa 1977.
16. Wlaźlak J. „Z doświadczeń w pracy turystyczno-krajoznawczej”, Geografia w Szkole nr 2/1980 (s.92-96), WSiP.
17. Wróblewscy T. i E. „Góry Świętokrzyskie, mapa geologiczno-krajoznawcza 1: 200 000”, PIG, Warszawa 1996.
18. Wuttke G. „Ćwiczenia i wycieczki w nauczaniu geografii”, PZWS, Warszawa 1963.
19. Wysokiński J. „Wycieczka w Góry Świętokrzyskie”, Aura. Dodatek ekologiczny dla szkół nr 74 (s.1-4), Kraków 2000.


Opracowała: Joanna Niewęgłowska ZSO w Rzucowie

---