Góry Świętokrzyskie, najstarsze i najniższe polskie góry, są pod względem geologicznym unikatem w skali europejskiej. W najwyższym paśmie Gór Świętokrzyskich - Łysogórach - utworzono Świętokrzyski Park Narodowy. Powstał on dokładnie 1 maja 1950r. Park położony jest ok. 20 km na wschód od Kielc, a swoim zasięgiem oprócz pasma Łysogór obejmuje część pasma Klonowskiego i Pokrzywiańskiego. Łącznie ŚPN obejmuje obszar 7632 ha. Siedziba parku znajduje się w Bodzentynie, natomiast symbolem parku jest jeleń (Cervus elaphus).
Najwyższym szczytem w parku jest Łysica (612 m n.p.m) położona w zachodniej części Łysogór. Na ich wschodnim krańcu dominuje Łysa Góra (595 m n.p.m.) z zabytkowym pobenedyktyńskim klasztorem. Zbocza Łysogór pokryte są gołoborzami, czyli podszczytowymi rumowiskami skalnymi powstałymi w procesie wietrzenia kwarcytów kambryjskich. Na łysogórskich szlakach możemy dotknąć najstarszych i najtwardszych skał w Polsce. Podnosząc z ziemi kawałek kwarcytu trzymamy fragment skamieniałego dna morza sprzed 500 milionów lat.
Średnia roczna temperatura powietrza na stacji Św. Krzyż (575 m n.p.m.) wynosi 5,8°C. Najchłodniejszy jest styczeń - 4,6°, natomiast najcieplejszy miesiąc to lipiec 16°C. Średnie temperatury lipca na Św. Krzyżu odpowiadają, więc warunkom występującym o tej porze w środkowej Finlandii. O surowych warunkach tych obszarów świadczy również to, że termiczne lato trwa przeciętnie 57 dni, natomiast zima ponad dwukrotnie dłużej (121 dni). Szczytowe partie Łysogór mają zdecydowanie wyższe sumy opadów, niż pozostałe części Parku. Najczęściej suma roczna opadów waha się między 800-850 mm, podczas gdy najniżej położone obszary ŚPN tylko 550-600 mm. W przebiegu rocznym maksimum opadów obserwujemy w lipcu (średnio 113,7 mm). a minimum w marcu (44,9 mm). Bardzo długo, w porównaniu do innych obszarów naszego kraju, zalega tutaj pokrywa śnieżna (średnio 102 dni w roku). Dłuższy okres z pokrywą śnieżną w Polsce występuje tylko w wyższych partiach Sudetów i Karpat.
Budowa geologiczna, skład gleby oraz klimat w dużej mierze decyduje o różnorodności fauny i flory. Góry Świętokrzyskie znane są z występujących tutaj lasów jodłowych i bukowych. Zajmują one 95% powierzchni parku. Dominującym gatunkiem drzewa jest jodła z domieszką dębu i buka. Taki las występuje tylko w Polsce w Górach Świętokrzyskich i fragmentami na Roztoczu. Jego endemiczność podkreśla łacińska nazwa Abietetum polonicum. Pierwszym „promotorem” urody lasów świętokrzyskich był jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy Stefan Żeromski - autor poematu „Puszcza Jodłowa”.
W ŚPN znajduje się 670 gat. roślin naczyniowych, z których 49 podlega prawnej ochronie gatunkowej. Do najcenniejszych należą m.in.: kosaciec syberyjski, pełnik europejski oraz pióropusznik strusi. 674 drzewa uznano za pomnikowe. W parku jest również restytuowany cis* - jego populacja wynosi 1300 sztuk. Występuje tu także 129 gat. porostów i 190 gat. mszaków. Ważną osobliwość parku stanowią również stanowiska modrzewia polskiego na Chełmowej Górze.
Jeżeli chodzi o faunę to występuje tutaj ponad 400 gat. bezkręgowców oraz 210 gat. kręgowców, w tym 187 gat. chronionych. Możemy zobaczyć tu również wiele ptaków m.in. cietrzew, orlik krzykliw, dzięcioł zielony, szpak. Do najrzadziej występujących w Parku ptaków należą jarząbek i bocian czarny. Teren parku zamieszkują także różne gatunki gadów, np. gniewosz plamisty, jaszczurka zwinka, żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny i płazów np. traszka górska i grzebieniasta, ropucha zielona i szara, rzekotka drzewna, żaba wodna, śmieszka, trawna i moczarowa. Park cechuje ubóstwo wód powierzchniowych. Są one ograniczone głównie do potoków i ich źródeł. Rezultatem tego jest bardzo uboga fauna ryb, ograniczona do kilkunastu gatunków występujących w granicach Parku i w jego otulinie. Są wśród nich m.in. strzebla potokowa (jest tutaj najliczniejszym gatunkiem), szczupak pospolity, płoć, kiełb krótkowąsy i śliz pospolity. Do najczęściej spotykanych ssaków w ŚPN należy sarna, lis i kret, natomiast rzadko pojawia się łoś- największy z naszych jeleniowatych, dzik i borsuk. Możemy tu również spotkać czasem zające, które zostały wypłoszone z kotliny. Nietoperze reprezentowane są przez 10 gatunków, w tym przez rzadkie dla Polski: mroczka posrebrzanego i pozłocistego. Spośród ssaków owadożernych na terenie Parku występują: ryjówka aksamitna, rzadsza ryjówka malutka oraz rzęsorek rzeczek.
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego wytyczono 5 szlaków turystycznych:
niebieski: Nowa Słupia - Święty Krzyż (Łysa Góra);
czerwony: Święta Katarzyna - Trzcinka;
zielony: Zagórze (Pomarańczowy Stok) - Psary Podlesie;
żółty: Klonów - Bukowa Góra;
czarny: Podchełmie - Chełmowa Góra - Pokrzywianka Górna.
Długość tych szlaków turystycznych wynosi ok. 41 km.
Łysogóry są krainą legend. Każde polskie dziecko wie, że na Łysej Górze odbywają się tajemnicze sabaty czarownic. Mit Łysej Góry potęgują dodatkowo historyczne fakty - jej szczyt otaczał kamienny wał o długości ok. 1,5 km ułożony z kwarcytu kambryjskiego. Prawdopodobnie miejsce to pełniło w przeszłości funkcje kultowe. Wewnętrzny teren, wyodrębniony wałem mógł służyć magicznym obrzędom pogańskim. Zgodnie z legendą czarownice przybywały na sabat konno, na miotle lub powozem zaprzężonym w kozły. Dziś trudno uwierzyć, że wiara w czarownice rozpowszechniona była w Europie ponad trzysta lat. Ostatni polski proces o czary odbył się w 1775 roku. Spalono wtedy na stosie 14 kobiet posądzonych o magię.
Atrakcje w okolicy:
Jaskinia Raj, dostępna również dla niepełnosprawnych;
Zamek w Chęcinach;
Skansen w Tokarni;
Dąb Bartek;
Zamek Krzyżtopór;
Geopark Kielce;
Dinopark w Bałtowie.
*przywrócić lub przywracać do poprzedniego stanu, np. order orła białego został restytuowany przez sejm czyli przywrócony