Gospodarka

centralnie sterowana

i

Gospodarka rynkowa

Gospodarka

centralnie sterowanej

Gospodarka oparta na dominacji państwowej własności
czynników produkcji i kierowana przez biurokrację państwową
głownie za pomocą różnego typu wskaźników wynikających z
planu centralnego. Ten system był wprowadzany w życie na
terenie bloku państw socjalistycznych i wg niego gospodarowano
w Polsce w latach 1944-1989. Jest to system, w którym zespoły
inżynierów, ekonomistów i specjalistów różnych dziedzin
gospodarki na podstawie określonej procedury i w ramach
pewnego systemu organizacji przygotowują, zgodnie z
wytycznymi partii komunistycznej, plan dla całej gospodarki. To
właśnie planiści ustalają, jakie dobra i usługi należy
wyprodukować, jak będą one produkowane, a co więcej decydują,
kto te dobra i usługi otrzyma, ustalając poziom płac oraz
wprowadzając skomplikowany system rozdzielnictwa. System ten
jest charakterystyczny dla krajów byłego Związku Radzieckiego,
Kuby czy Korei Północnej.

Charakteryzował się on:
• publiczna własność środków produkcji, państwo jest właścicielem, bądź
wszystkim bądź dużych i średnich, przedsiębiorstw produkcyjnych i
usługowych oraz zasobów naturalnych,
• skoro państwo posiada środki produkcji może przystąpić do planowania,
które odbywa się centralnie przez ośrodek rządowy i decyduje o
strukturze produkcji, jej podziale i organizacji. Poprzez plan następuje
podział dóbr konsumpcyjnych wśród członków społeczeństwa.

System centralnie sterowy, którego synonimem jest gospodarka
socjalistyczna okazał się niewydolny i nie zaspakajał potrzeb ludzi.
Prywatna inicjatywa była w nim niemile widziana, a wręcz zwalczana.
Skoro, więc ekonomia mówi, że to właśnie ta inicjatywa jest motorem
zmian, nie dziwi upadek systemu socjalistycznego. Zawsze dzieje się tak,
że "państwowy" kierownik będzie gorzej zarządzał od prywatnego
managera. Centralne sterowanie jest zawsze mniej efektywne od
"niewidzialnej ręki rynku". Ta niewidzialna ręka to abstrakcyjny
mechanizm mówiący, że na rynku samoistnie dojdzie do stabilizacji na
najwłaściwszym poziomie. Ingerencja państwa w rynek destabilizuje go,
utrudnia dojście do równowagi i w konsekwencji mimo początkowej iluzji
sukcesu, często osiągnie efekt przeciwny od zamierzonego.

Podstawowe cechy

gospodarki centralnie

sterowanej

1. Dominacja własności państwowej.
2. Produkcja podporządkowana jest preferencjom państwa.
3. Narzędziem realizacji krótko i długookresowych celów państwa
był plan nakazowo rozdzielczy (co, kiedy, jak, ile i dla kogo).
4. Plan nakazowo – rozdzielczy gwarantował istnienie i rozwój
każdemu przedsiębiorstwu (nie było bankructwa – straty pokrywał
budżet).
5. Przedsiębiorstwa nie reagowały na sygnały płynące z rynku i
wykazywały niską zdolność adaptacyjną (zdolność dostosowania
się do bieżących potrzeb na rynku).
6. W gospodarce występowały liczne bariery podażowe, gdyż
podaż była usztywniana i regulowana przez plan nakazowo –
rozdzielczy (najtrudniej jest zdobyć towar).

7. W gospodarce występują liczne dysproporcje gospodarcze,
trwałe stany nierównowagi, wyrazem tego jest gospodarka
niedoborów. Socjalizm kolejkowy – monopol producenta.
8. Plan nakazowo – rozdzielczy zapewniał pełne ale nieracjonalne
zatrudnienie (nadmierne zatrudnienie – brak bezrobocia).
9. Gospodarka sprzyjała tworzeniu wielkich przedsiębiorstw,
tendencja do gigantomanii (nie tworzona małych
przedsiębiorstw). Łatwiej zarządzać.
10. Silna tendencja do egalitarnych podziałów:
- stosunkowo niewielkie rozpiętości w podziale dochodów,
- silne preferencje w przydziale środków dla nomenklatury np.
samochody, bony.

Gospodarka

rynkowa

Gospodarka, w której sterowanie procesami gospodarczymi
odbywa się poprzez rynek. Gospodarka rynkowa zwana również
systemem wolnej przedsiębiorczości, nie jest uzależniona od
tradycji czy planu centralnego, lecz bezpośrednio od woli
konsumentów. Ważnym elementem tego systemu jest własność
prywatna, która daje ludziom motywacje do wykorzystania tego,
co posiadają w celu produkcji tych wyrobów, których sprzedaż
może przynieść im zysk. Czynnik ten nazywamy często motywem
zysku, stanowi on motor napędowy działań ludzkich i sprawia, ze
produkują oni rzeczy, których pragną kupujący.
To system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników
wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne
możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne
produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy
poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem
rynku, przy niewielkim wpływie państwa.

W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich
ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu
jakich metod technicznych, oraz dla kogo, podejmowane są przez
suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym
interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności
gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są
informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny
czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku,
kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania
podmiotów gospodarczych, co do ich kształtowania się w
przyszłości
Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez
państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych,
nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub
maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań
kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń,
zakresu opieki socjalnej itp.
Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka
wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka
jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej
jest prywatna własność czynników wytwórczych.

Podstawowe cechy

gospodarki

rynkowej

1. Dominacja własności prywatnej.
2. Produkcja podporządkowana jest indywidualnym preferencjom
konsumenta.
3. Celem samodzielnych podmiotów gospodarczych był zysk za
pośrednictwem konkurencji (miernik sukcesu lub
niepowodzenia przedsiębiorczości).
4. Rynek eliminuje niesprawnych, niezdolnych do dalszego

rozwoju

przedsiębiorstw (konkurencja eliminuje).
5. Przedsiębiorstwo charakteryzuje się wysoka elastycznością i
adaptacyjnością (szybkość, inicjatywa) do zmiennych warunków
rynku.
6. W gospodarce rynkowej występuje główna bariera efektywnego
popytu (gospodarka jest zrównoważona – najtrudniej jest
zdobyć pieniądz).
7. Gospodarka wewnętrznie zrównoważona – bowiem działają w

niej

samoregulujące mechanizmy rynkowe (przedsiębiorstwa

zaczynają

produkować to czego brakuje).

8. Niepełne ale racjonalne zatrudnienie.

9. Sprzyja rozwojowi różnych struktur konkurencyjnych (o różnej skali
produkcji).
10. Silne tendencje do zróżnicowania dochodu i poziomu zamożności
społeczeństwa.
11. Wolność wyboru: -
w podejmowaniu wszelkich decyzji gospodarczych,
- rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej,
12. Prawo do kierowania się własnym interesem podczas
podejmowania decyzji gospodarczych,
- posiadania kapitału i zakładania podmiotów gospodarczych -
swobodnego kształtowania ceny - do swobodnego przepływu
kapitału
- do swobodnego przepływu siły roboczej- do swobodnego obrotu
walutami i środkami produkcji,
13. Brak lub tylko minimalna ingerencja rządu w procesy
gospodarcze.

Transformacja

systemowa

 
Rok 1989 był rokiem wprowadzenia w Polsce historycznych zmian
ustrojowych związanych z przejściem z gospodarki centralnie
sterowanej, państwowej, na gospodarkę rynkową prywatną. W
poprzedniej gospodarce dominowała państwowa własność. W
przedsiębiorstwach nie było na miejscu właściciela, a w
prywatnych przedsiębiorstwach jest on na miejscu. Marketing był
zbędny, teraz jest niezbędny. Głównym zadaniem było
wyprodukować, a teraz - sprzedać. Dominował rynek producenta,
który był najważniejszy, teraz zaś ma dominować rynek
konsumenta i on jest najważniejszy. Były niedobory produkcji i
sprzedaż była przerywana, a teraz jest nadprodukcja i sprzedaż
jest ciągła. Konkurencja była wyeliminowana, zbędna, teraz jest
ona podstawą postępu. Nie było formalnego bezrobocia, choć
było ono ukryte, obecnie jest jawne i, niestety, zbyt duże.
Wówczas nie dopuszczano do bankructwa przedsiębiorstwa, gdyż
udzielano mu dotacji z budżetu państwa, teraz występują
bankructwa.

Ceny były stałe, jednolite dla całego kraju, ustalone przez władze,
obecnie są różne - ustalane na rynku. Nie uznawano prawa
podaży i popytu, obecnie stanowi ono podstawę rynku. Nie było
wolnej sprzedaży obcych walut, teraz można je nabywać.
Poprzednio do zakupu podstawowych produktów często
niezbędne były talony, kartki, asygnaty lub inne pisemne
upoważnienia i pieniądze, obecnie tylko pieniądze. O produktach
kierowanych do sprzedaży decydowały władze, obecnie
dostosowuje się podaż do zapotrzebowań klientów. Poprzednio
obowiązywało planowe, odgórne rozdzielnictwo produktów,
obecnie występuje normalny handel. Poprzednio typowe były
kolejki przed sklepami, a obecnie niezbędna jest reklama. Handel
zagraniczny był zmonopolizowany, obecnie jest on ogólnie
dostępny. Poprzednio dominowała produkcja towarów i ona była
ceniona, zaś usługi były traktowane jak działalność
nieprodukcyjna, i w związku z tym były gorzej opłacane. Obecnie
usługi powinny być traktowane na równi z towarami, gdyż ich
rozwój może pomagać zmniejszać bezrobocie.

TYPOLOGIA LAT

1945 - 1989

1945-1948r – gospodarka sterowana przez Centralny Urząd
Planowania (CUP)
1948-1955r – monopol władzy politycznej: władzy państwowej,
okres planu sześcioletniego.
1956-1970r – system centralnego planowania, początek
gospodarki radzieckiej (Gomółka), limity funduszu płac
1971-1980r – powstaje zadłużenie państwa (Gierek)
1981-1989r – początek transformacji systemowej, wczesny okres
przejścia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki
rynkowej.
1990 – początek okresu przejścia z gospodarki centralnie
planowanej do gospodarki rynkowej – transformacja systemowa i
ustrojowa.

Zmiany w gospodarce:
-Uwolnienie cech rynkowych,
-wprowadzenie restrykcyjnej polityki płac,
-polityki budżetowej (Bank Centralny),
-wprowadzenie restrykcyjnej polityki fiskalnej,
-wymiana waluty złotego na obce,
Proces transformacji musi dotyczyć jednocześnie trzech układów:
- układu politycznego – przejście z systemu władzy monopartyjnej
do wielopartyjnej. Obecnie jest około 190 partii.
- układ gospodarczy – najtrudniejszy do zmian, struktura jest
bardzo rozbudowana. Gospodarkę dzielimy na trzy sektory:
rolnictwo, przemysł, usługi.
Układ społeczno– kulturalny.
Instytucje będące barometrem aktywności gospodarczej: giełda,
BCC, izby gospodarcze, partie polityczne, polskie towarzystwa
ekonomiczne, instytucje infrastruktury rynkowej.

KONIEC