Gospodarka centralnie planowana (= socjalistyczna).
W wieku XX dokonywały się istotne zmiany systemowe funkcjonowania gospodarek. Oprócz gospodarki rynkowej o charakterze kapitalistycznym w całej europie środkowej i wschodniej funkcjonowała gospodarka centralnie planowana w okresie realnego socjalizmu nazywana gospodarką nakazową a w Polsce nakazowo rozdzielczą. Założenia jej wywodzą się z marksistowskiej wizji komunizmu, który został zaprezentowany w jego dziele.
W praktyce zaczęło to funkcjonować najpierw w Rosji po rewolucji październikowej w 1917 a po II wojnie światowej w większości krajów Europy środkowej. W samej Rosji miało to charakter komunizmu lojalnego, który następnie chciano ukierunkować na wykorzystanie pewnych elementów rynku w ramach nowej ekonomicznej polityki. Był to okres stosunkowo krótki i z chwilą dojścia do władzy Stalina nastąpiła silna centralizacja gospodarki oraz kolektywizacja rolnictwa. W latach 30 i kolejnych prowadzono proces industrializacji.
Cechy gospodarki centralnie planowanej:
- monocentryczny ład społeczny - kluczowa rola partii komunistycznej w życiu politycznym i
gospodarczym;
- dominujący udział własności państwowej, głównie w przypadku własności środków
produkcji; w Polsce wyjątkiem było rolnictwo, gdzie 75 % areału gruntów rolnych należało
do indywidualnych gospodarstw rolnych;
- centralne planowanie i zarządzanie gospodarką;
W gospodarce tej centralnie przygotowywano plany na podstawie informacji płynących z przedsiębiorstw, które następnie rozdzielano na szczeble niższe i branże gospodarcze, zjednoczenia oraz przedsiębiorstwa.
- nierynkowa alokacja zasobów - polegająca na centralnym rozdzielnictwie materiałów,
surowców, środków produkcji, środków finansowych, dewiz;
- planowanie inwestycji - preferowano inwestycje realizowane w dziale I (wytwarzającym
środki produkcji),
- gospodarka niedoborów;
Gospodarka niedoboru polegała na braku określonego asortymentu, było to przede wszystkim związane z niewłaściwym kształtowaniem się cen urzędowych głównie na artykuły spożywcze i pierwszej potrzeby, które to ceny często nie pokrywały kosztów ich produkcji.
Gospodarka nakazowo rozdzielcza wskazywała szereg słabości ale także szereg plusów. W przypadku siły roboczej dotyczyło to w niektórych gałęziach przemysłu występowania bezrobocia (…), kiedy zatrudnienie rzeczywiste było wyższe od potrzebnego zapotrzebowania.
Słabości gospodarki centralnie planowanej:
- niezbyt efektywne wykorzystanie czynników produkcji ( przede wszystkim siły roboczej i
kapitału rzeczowego);
- stałe dostosowanie struktury produkcji do struktury potrzeb;
W tym okresie cały czas do 80 lat preferowano rozwój gałęzi środków produkcji kosztem gałęzi środków konsumpcyjnych
- stałe absorbowanie informacji;
Polegało to na tym iż innowacje były głównie wprowadzane poprzez dyrektywy ogólne, a w mniejszym stopniu wprowadzane były przez same przedsiębiorstw.
- częste zachwiania równowagi gospodarczej;
Było to związane z nieprawidłowością cen oferowanych usług i koniecznością dotowana przedsiębiorstw i określonych produktów co powodowało że wydatki z budżetu państwa na dotacje w latach osiemdziesiątych przekraczały 30% ogólnych wydatków państwa.
- znaczne rozbudowanie administracji gospodarczej i politycznej w zakresie podejmowania
decyzji - w decyzjach gospodarczych często uwzględniano czynnik polityczny;
- planowanie głównie o charakterze rzeczowym a w mniejszym stopniu finansowym;
Finansowanie o charakterze rzeczowym osłabiło znaczenie prowadzenia rachunku ekonomicznego.
Plusy gospodarki centralnie planowanej:
- dokonywanie stosunkowo szybkich zmian strukturalnych w procesie tzw. industrializacji;
W krajach europy środkowej i wschodniej poza (Czechami i byłym NRD) w początkowym okresie gospodarki nakazowo rozdzielczej charakteryzowało się gospodarką głównie rolno przemysłową. Natomiast w okresie uprzemysłowienia tych gospodarek (industrializacji) już w latach 60-70 zmieniło struktury tych gospodarek na przemysłowo rolną.
- możliwość koncentrowania ograniczonych zasobów na cele uznane za priorytetowe;
Przy relatywnie niskich środkach duża ich koncentracja powodowała uzyskiwanie szybkich efektów gospodarczych. Dotyczyło to realizacji budowy nowych przedsiębiorstw.
Na stan obecnej gospodarki wywierają wpływ również reformy (przeprowadzone w tamtym okresie): 1944 - reforma rolna która spowodowała rozdrobnienie gospodarstw. 1946 - nacjonalizacja przemysłu czyli przejęcie przez państwo większych przedsiębiorstw.