1

Geneza gospodarki centralnie

planowanej

Teoretyczne

podstawy

gospodarki

centralnie

planowanej stworzył w II poł. XX wieku Karol Marks,

przy znaczącym udziale Fryderyka Engelsa. Stworzyli

oni od podstaw pewną konstrukcje teoretyczną, a

zarazem ideologiczną. Konstrukcja ta wyrosła z

totalnej

krytyki

własności

prywatnej

i rynku.

Własności prywatnej przeciwstawiał Marks własność

wspólną, społeczną; zróżnicowanemu społeczeństwu

klasowemu – harmonijne społeczeństwo bezklasowe;

samoczynnej, rynkowej regulacji gospodarki –

regulację planową. W gospodarce miało nie być

alienacji, a państwo, rozumiane jako instytucja

panowania klasowego miało stopniowo obumierać.

Nowy

ustrój

miał

powstać

w następstwie rewolucji proletariackiej.

2

Marks wyodrębnił 2 fazy tworzenia nowego ustroju.

Głównym ich kryterium była zasada podziału.
I Faza – socjalizm,
II – komunizm.
Marksowska idea misji dziejowej proletariatu i jego

wiodącej roli w tej misji przerodziła się w ideę

kierowniczej

roli

Patrii

Komunistycznej.

Konsekwencje tej idei dla przyszłego kształtu

państwa i gospodarki były bardzo poważne.

Nastąpiła daleko posunięta symbioza funkcji

partyjnych

i

państwowych.

Wewnętrzne

mechanizmy

funkcjonowania

partii

zostały

przeniesione

na

państwo

i gospodarkę.

3

• Nastąpiło

upolitycznienie

systemu

gospodarczego. Partia zaczęła wpływać na
politykę gospodarczą, określać cele i
proporcje planu centralnego, decydować o
regułach zarządzania cała gospodarką, a
nawet

ingerować

w

działalność

poszczególnych

przedsiębiorstw,

kontrolować

realizację

planów

i obsadzać niemal wszystkie ważne
stanowiska.

Wcielenie

w

życie

marksowskiej wizji komunizmu okazało się
w praktyce zadaniem niewykonalnym.

4

Niewykonalne okazało się pogodzenie

przyjętych w teoretycznej wizji podstawowych

założeń z rzeczywistością.

 Szczególnie poważne były konsekwencje

niezgodności

z

rzeczywistością

głównej

zasady

konstrukcyjnej

systemu

komunistycznego, tj. założenia o istnieniu w

nim jedności, harmonii interesów.

 Doprowadziło to do ograniczania wolności

obywatelskich, które stało się warunkiem

istnienia systemu, a chęci ich poszerzania –

źródłem jego zagrożenia.

5

Główne cechy i reguły funkcjonowania

gospodarki centralnie planowanej

Gospodarka

centralnie

planowana

(gospodarka

centralnie sterowana)- model gospodarki nakazowo-
rozdzielczej, zakładający ustalanie cen, płac oraz
charakteru produkcji i redystrybucji na poziomie
centralnego planu. Charakteryzowała się dwiema
zasadniczymi cechami:

1.Państowa własność czynników produkcji odnosi się
przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym
stopniu do ziemi - w przypadku pracy państwo stosowało
administracyjne regulacje i reglamentacje Istniały
następujące sektory gospodarki: sektor państwowy,
sektor spółdzielczy, sektor prywatny Rodzaje planów:
trzyletni, sześcioletni

6

2. Nierynkowa alokacja zasobów

gospodarczych - decyzje: co, jak i dla

kogo produkować podejmowane były

przez centralną biurokrację partyjno-

państwową - głównym regulatorem

gospodarki nie był rynek, lecz plan

centralny

7

Procedura tworzenia planów istotną cechą był

prymat planowania rzeczowego nad planowaniem

finansowym.

PROCEDURA TWORZENIA I KONCEPCJA PLANU:

CENTRALNEGO powstawała na podstawie

dostępnych informacji, w tym napływających z

dołu sprawozdań

z wykonania planów w okresie poprzednim

PROJEKTY PLANÓW tworzone na podstawie

wytycznych do planów szczebli niższych i planów

jednostek wykonawczych

PLAN CENTRALNY powstały po korekcie na

szczeblu centralnym projektów planów; z planu

centralnego wyprowadzane były obowiązkowe

wskaźniki i zadania dla poszczególnych szczebli

pośrednich oraz przedsiębiorstw

8

Cechy systemu funkcjonowania

gospodarki

• Centralizacja planowania i zarządzania gospodarką

• Administracyjne ustalanie cen produktów i czynników

produkcji

• Charakter nakazowo rozdzielczy

• Hierarchiczna podległość kierownictw instytucji i organizacji

gospodarczych biurokracji partyjno- państwowej

• Centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji

jednostek gospodarczych

• Niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami

gospodarczymi

• Brak działających na zasadach komercyjnych instytucji

finansowych

• Duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od

procesów i zjawisk dominujących w gospodarce światowej

• Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach miękkiego

ograniczenia budżetowego

9

10

Próby

reformowania

gospodarki

centralnie planowanej – podejmowane

kilkakrotnie
W latach1956-58, 1973-75,
1980-1982

zmiany

stosunkowo

największe
Nieodzownym elementem gospodarki

centralnie

planowanej

były

powtarzające się kryzysy( obejmowały

wiele sfer życia).
Na szczególną uwagę zasługuje ten z

lat osiemdziesiątym – zapoczątkował

protest robotniczy i przyczynił się do

upadku gosp. centralnie planowanej
Przejawami kryzysu były:
Spadek

produkcji,

dochodu

narodowego wydajności i dyscypliny

pracy

załamanie

się

eksportu

i

importu, gwałtowny wzrost zadłużenia

kraju.

11

GOSPODARKA CHYLIŁA SIĘ KU

UPADKOWI

Program gospodarczy – nazywany inaczej

planem Balcerowicza

• Stabilizacja gospodarki (zwłaszcza

zrównoważenie rynku i stłumienie
inflacji)

• Zasadnicza transformacja systemu

społeczno- gospodarczego (np.
urynkowienie i prywatyzacja
gospodarki)

12

Działania (doraźne jak i

długofalowe) mające na celu

zrealizowanie powyższych celów:

• Uwolnienie cen, czyli umożliwienie

swobodnego kształtowania się ich na rynku,
(poza cenami paliw, opłat za mieszkanie)

• Wprowadzenie wewnętrznej wymienialności

złotego

• Rygorystyczna polityka budżetowa
• Zaostrzona polityka pieniężna
• Zwiększenie samodzielności

przedsiębiorstw państwowych

13

• Zniesienie administracyjnego rozdzielnictwa

produktów, surowców i materiałów

• Liberalizacja handlu zagranicznego
• Zapoczątkowanie

procesu

prywatyzacji

przedsiębiorstw państwowych

• Przebudowa

systemu

podatkowego

i

systemu bankowego

• Stworzenie podstaw rynku kapitałowego

(np.

otwarcie

Giełdy

Papierów

Wartościowych

w Warszawie)

14

Sukcesy związane z realizacją

planu Balcerowicza

• Zrównoważenie rynku
• Stworzenie korzystnych warunków szybkiego

rozwoju prywatnej przedsiębiorczości i
wzrostu działań sektora prywatnego w
gospodarkę

• Dynamiczny wzrost obrotów handlu

zagranicznego

• Zmniejszenie stopy inflacji
• Wzrost przeciętnej wydajności pracy
• W pomniejszym czasie zwiększenie PKB

15

Koszty realizacji planu

Balcerowicza

• Pojawienie się masowego bezrobocia

ok. 3 mln bezrobotnych

• Duży

spadek

przeciętnej

płacy

realnej załamanie się budownictwa
mieszkaniowego

• Pojawienie

się

dużych

połaci

nieużywanej ziemi – po upadku PGR

16

PRZEMIANY WŁASNOŚCIOWE

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych-ogół

działań.

Prywatyzacja założycielska – tworzenie zupełnie

nowych firm indywidualnych ‘od zera’

Mała prywatyzacja – dotyczy niewielkich obiektów

usługowo-handlowych oddawanych najczęściej

w dzierżawę.

Prywatyzacja kapitałowa – jest to przekształcenie

przedsiębiorstw państwowych w spółki skarbu

państwa, gdzie potem następuje sprzedaż akcji

osobom fizycznym/prawnym.

Prywatyzacja likwidacyjna – najpopularniejsza;

polega na likwidacji przedsiębiorstwa po to by

wyodrębnić jego mienie, wnieść je do spółek lub

wykorzystać jako dzierżawę osobom fizycznym.

Najczęściej sprowadza się to do postaci „leasingu”

pracowniczego.

17

Powszechną prywatyzacją

w Polsce zajmuje się Program

Narodowych Funduszy

Inwestycyjnych przyjęty wraz

z ustawą dnia 30 kwietnia

1993 r.

18

• Włączono w to 512 przedsiębiorstw,
• Stanowiły one 10% sektor publicznego,
• Uczestnictwo przyjęło 28 milionów

obywateli.

[posiadali

‘powszechne

świadectwo udziałowe’]

• Zadanie:

pomnażanie

majątku

podmiotów wchodzących w skład
programu

19

Ogólnie tempo prywatyzacji w Polsce
przebiegało dość wolno

• Z około 8 500 przedsiębiorstw z roku

1990

[przekształcenia

w

100%

zakończono

w zaledwie 1533 firmach

• Powstało 71 spółek do końca 1995 roku
• Najwolniejsza z wszystkiego przebiegała

reprywatyzacja – zwrot majątków byłym

właścicielom.

• Najsprawniej

przebiegał

proces

prywatyzacji założycielskiej

20

Wady gospodarki centralnie

planowanej:

• Nieracjonalna

alokacja

zasobów

gospodarczych. System

funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej

nie skłaniał do racjonalnego wykorzystania

czynników produkcji i obniżki kosztów.

• Przedsiębiorstwa

nie

były

zmuszone

do

oszczędnego gospodarowania zasobami pracy

oraz rzeczowymi czynnikami produkcji, ponieważ

państwo

udzielało

dotacji

i

subwencji

przedsiębiorstwom.

Ponieważ

elementem

składowym wartości produkcji były koszty

produkcji,

przedsiębiorcom

opłacało

się

produkować drogo.

21

• Nieefektywny

system

motywacyjny Zdominowany przez
państwową

własność

czynników

produkcji system funkcjonowania
gospodarki nie skłaniał jednostek do
angażowania własnego majątku w
działalność gospodarczą.

22

• Niska innowacyjność gospodarki

W gospodarce centralnie
planowanej wprowadzenie innowacji
techniczno-organizacyjnych

nie

leżało w interesie pracowników i
kierownictw przedsiębiorstw, gdyż
zagrażało wykonaniu planów, a to z
kolei wiązało się z niższymi płacami i
możliwością utraty premii i nagród.

23

• Brak dyscypliny finansowej

w przedsiębiorstwach

związany z brakiem konkurencji,

„miękkim” ograniczeniem
budżetowym przedsiębiorstw, tzn. ich
funkcjonowaniem bez konieczności
liczenia się z zasadą
samofinansowania.

24

•

Brak tendencji do samoczynnego ustalania

się równowagi rynkowej Z samej istoty

mechanizmu

funkcjonowania

gospodarki

wynikała

raczej

tendencja

do

trwałej

nierównowagi, i to zarówno w odniesieniu do

dóbr konsumpcyjnych, jak i inwestycyjnych.

•

Efektem

były

takie

niekorzystne dla

równowagi

gospodarczej

zjawiska,

jak:

preferencje dla działu dóbr inwestycyjnych

w porównaniu z działem dóbr konsumpcyjnych;

•

niedorozwój przemysłu lekkiego w porównaniu

z przemysłem ciężkim, niedorozwój rolnictwa

i usług,

•

nadmierne inwestycje w obiekty w porównaniu

z inwestycjami modernizacyjnymi itp..

25

• Mała elastyczność gospodarki Jest

ona

istotna

zwłaszcza

z

powodu

konieczności dostosowywania struktury
produkcji do struktury potrzeb odbiorców.
Centralne planowanie i zarządzanie
usztywniało

funkcjonowanie

całej

gospodarki,

wydłużało

czas

podejmowania

decyzji

i

w

rezultacie

utrudniało

procesy

dostosowawcze.

26

• Permanentne niedobory dóbr,

zarówno

inwestycyjnych

jak

i

konsumpcyjnych.
Ich bardzo widocznym przejawem
było słabe zaopatrzenie sklepów.
Niedobory

związane

były

z

nierynkowym,

nakazowo-

rozdzielczym

charakterem

gospodarki.

27

28

• Zanik przedsiębiorczości

i rozmycie odpowiedzialności za
podejmowane decyzje.

29

• Zniekształcone,

nieobiektywne

informacje gospodarcze związane
z brakiem prawdziwego rynku oraz
zubożaniem treści meldunków
i wzbogacaniem nakazów w trakcie
ich

przepływu

między

różnymi

szczeblami planowania i zarządzania
gospodarką.

30

• Nadmierny rozrost administracji

gospodarczej

i

biurokracji

partyjno-państwowej,

a

także

związane z tym wysokie koszty
funkcjonowania systemu społeczno-
gospodarczego.