Czynność rozrodcza i

hormonalna kobiety

Dariusz
Nowak

Fizjologia kobiety przed ciążą, żeńskie

hormony

Kobieca czynność rozrodcza – 2 główne fazy
1. Przygotowanie ciała kobiety do zapłodnienia i ciąży
2. Ciąża i poród
Anatomia czynnościowa żeńskich narządów płciowych
Główne narządy: jajniki, jajowody, macica , pochwa.

Reprodukcja →powstanie jaja → około środka każdego cyklu

miesięcznego, pojedyncze jajo uwalniane z pęcherzyka do
jamy brzusznej w pobliżu otwartego końca jajowodu →
wędruje przez jeden z jajowodów do macicy →zapłodnione
przez plemnik zagnieżdża się w macicy → rozwija się płód,
łożysko, błony płodowe → dziecko

Female reproductive organs

Female reproductive

organs

Internal structures of the uterus, ovary,

and a uterine tube.

Czynność rozrodcza i hormonalna kobiety

• W czasie całego okresu reprodukcyjnego (13-46 lat), 400 do

500 pierwotnych pęcherzyków rozwija się na tyle by

wydzielić jajo , 1 miesięcznie , pozostałe degenerują

• W momencie menopauzy – nieliczne, które są jeszcze w

jajnikach szybko degenerują

• System żeńskich hormonów – 3 stopnie hierarchii

1. GnRH- gonadotropin releasing hormone
2. FSH- follicle stimulating hormone, LH- luteinizing hormone
3. Hormony jajnika , estrogen, progesteron
Nie są wydzielane w stałych ilościach , wydzielanie GnRH

zmienia się mniej drastycznie, krótkie pulsy przeciętnie co

90 min (jak u mężczyzn)

Approximate plasma concentrations of the

gonadotropins and

ovarian hormones during the normal female

sexual cycle.

Female monthly sexual cycle

• Cykl miesiączkowy – wydzielanie hormonów,

zmiany w jajnikach i innych narządach płciowych
(,mniej prawidłowo – menstrual cycle) –
przeciętnie 28 dni

• 20 do 45 dni, nieprawidłowa długość często

związana z obniżoną płodnością

• 2 efekty cyklu:
• A) Pojedyncze jajo jest uwalniane
• B) endometrium macicy jest z góry przygotowane

dla implantacji zapłodnionego jaja

Female monthly sexual cycle

• Hormony gonadotropowe – wpływ na jajniki
9-12 lat zaczyna się wydzielać FSH i LH
Cykle miesięczne zaczynają się w wieku 11-15 lat (puberty)
Menarche – czas wystąpienia I cyklu
FSH i LH są to glikopreoteiny (mw ~ 30 000 daltonów)
Miesięczne cykliczne zmiany FSH i LH indukują cykliczne

zmiany w jajnikach

Receptory dla LH i FSH – sprzęgnięte z cyklazą adenylową,

wzrost cAMP, aktywacja kinaz białkowych, fosforylacja
enzymów

Pobudzenie – indukcja wydzielania … , wzrostu, proliferacji.

Stages of follicular growth in the ovary, also

showing formation of the corpus luteum.

Female monthly sexual cycle

• Po urodzeniu dziewczynki – każda k.jajowa

otoczona jest pojedynczą warstwą granulosa

cells → primordial follicle

• granulosa cells odżywiają jajo i wydzielają oocyte

maturation inhibiting factor , utrzymuje jajo w

stadium profazy podziału mejotycznego

• Puberty – więcej FSH i LH, wzrost jajników wraz

z częścią pęcherzyków , jajo Φ ↑ 2-3 x, wzrost

dodatkowych warstw granulosa cells → primary

follicle

• Początek cyklu wzrost FSH i LH – stymuluje

wzrost 6-12 primary follicles każdego miesiąca

Female monthly sexual cycle

• Antral (głownie stymulowany przez FSH), vesicular

follicle , płyn pęcherzykowy w nim estrogen i
progesteron (produkowany przez g. cells)

• Hormony te zwiększają liczbę receptorów dla FSH i

LH na granulosa cells i jeszcze bardziej rosną pod
wpływem FSH (+ sprzężenie zwrotne)

• Estrogen i FSH stymulują pojawienie się receptorów

dla LH i LH zaczyna działać stymulująco

• Estrogeny i LH nasilają rozrost fiollicular thecal

cells i ich sekrecję – płyn

• Od stadium antral wzrost jest jak eksplozja – masa

jaja wzrasta ~ 1000 razy !

Female monthly sexual cycle

• Jedynie jeden pęcherzyk dojrzewa do końca każdego

miesiąca a pozostałe (5 do 11 ulegają atrezji) –
inwolucja

• Przyczyna atrezji nie jest wyjaśniona, hipoteza: duże

ilości estrogenu z rosnących pęcherzyków hamują
wydzielanie FSH z pp. i blokuje to wzrost mniej
dojrzałych pęcherzyków. Największy rośnie dzięki
dodatniemu sprzężeniu zwrotnemu a pozostałe ulegają
inwolucji.

• Znaczenie – zazwyczaj 1 dziecko na raz się rodzi
• Pojedynczy pęcherzyk osiąga Φ 1 do 1.5 cm – mature

follicle

Owulacja

• 28 dniowy cykl – owulacja występuje 14 dni po początku

menstruacji

• Tuż przed owulacją wysunięta do przodu część zewnętrznej

ściany pęcherzyka obrzęka – wysuwa się jak brodawka –

pęka i płyn przesięka niosąc ze sobą jajo otoczone przez

tysiące granulosa cells – corona radiata

• Nagły wzrost LH jest niezbędny do owulacji
• 2 dni przed owulacją (nie do końca wiadomo dlaczego ?) LH

↑ 6-10x i szczyt około 16h przed owulacją, FSH też ↑ 2-3x

• Synergizm LH i FSH w gwałtownym obrzęku pęcherzyka

kilka dni przed owulacją

• LH zmienia granulosa cell i theca cells w komórki

produkujące progesteron, dlatego dzień przed owulacją

estrogeny ↓ a rośnie wydzielanie progesteronu

Owulacja

• Wzrost LH powoduje:
szybki wzrost pęcherzyka
↓ wydzielania estrogenu po fazie dużego

wydzielania

Zapoczątkowanie wydzielania progesteronu

Bez nagłego wzrostu LH nie ma

owulacji

Owulacja. Jak to się dzieje ?

1.

Theca externa (torebka zewnętrzna) zaczyna
wydzielać enzymy proteolityczne z lizosomów

2.

Szybki wzrost nowych naczyń krwionośnych
do ściany pęcherzyka i lokalne wydzielanie
prostaglandyn

3.

Przesiękanie osocza do pęcherzyka- obrzęk
pęcherzyka

To powoduje pęknięcie pęcherzyka i wydzielenie

jaja

Postulated mechanism of ovulation.

Ciałko żółte (Corpus luteum) –

lutealna faza

• W ciągu pierwszych kilku godzin po wydzieleniu

jaja, pozostałe granulosa cells i theca interna

cells zmieniają się w lutein cells

• Rosną 2-3 krotnie i są wypełnione zółtawymi

lipidowymi wtrętami → żółty kolor → wszystko

razem tworzy corpus luteum

• Wrastają naczynia (po co ?)
• Granulosa cells produkują progesteron (>) i

estrogen

• Theca cells głownie androgeny (andrestenedion,

testosteron) ale są konwertowane do żeńskich

hormonów przez granulosa cells

Ciałko żółte (Corpus luteum) –

lutealna faza

• Ciałko żółte rośnie do Φ ~ 1.5 cm i osiąga to 7-8 dnia po

owulacji

• Po tym inwolucja, przestaje wydzielać i traci żółty kolor
• Corpus albicans (po 12 dniach od owulacji)
• W ciągu następnego tygodnia zastąpione tkanką łączną
• W następnym miesiącu – zresorbowane
• Tworzenie ciałka żółtego zależy od LH (stąd taka jego

nazwa) i jest zsynchronizowane z wydzieleniem jaja z

pęcherzyka

• Lokalny hormon- luteinization inhibiting factor

zatrzymuje luteinizację do czasu wystąpienia owulacji

Sekrecja przez corpus luteum

• Dużo progesteronu i estrogenu
• Nowo powstające komórki ciałka żółtego

mają jakby już przewidzianą
(zaprogramowaną) sekwencję trwającą ~ 12
dni: 1-proliferacja, 2-wzrost, 3-sekrecja, 4-
degeneracja

• Ciąża- hormon chorionic gonadotropin

(wydzielny przez łożysko) przedłuża życie
corpus luteum do 2-4 pierwszych miesięcy
ciązy

Inwolucja corpus luteum i początek

nowego cyklu

• Estrogen ( w mniejszym stopniu progesteron) z

corpus luteum hamuje wydzielanie FSH i LH (-

sprzężenie zwrotne)

• Też wydziela inhibinę – hamuje wydzielanie FSH
• To powoduje degeneracją ciałka żółtego (żyje ~ 12

dni)

• 26 dzień cyklu (2 dni przed miesiączką) - spada

stężenie progesterony, estrogenu, i inhibiny i zaczyna

się wydzielanie FSH i LH → zaczyna się nowy cykl

• W tym czasie niedostatek wydzielania progesteronu i

estrogenu prowadzi do krwawienia miesięcznego

przez macicę

Funkcja hormonów jajnika

• Estrogens → główny estradiol
• Progestins → główny progesteron
• Prekursorem do ich syntezy jest cholesterol
• Estrogeny – działanie proliferacja i wzrost

specyficznych komórek w ciele → rozwój
drugorzędowych żeńskich cech płciowych

• Progesteron – przygotowanie macicy do ciąży,

gruczoły mleczne do laktacji

estrogeny

• Synteza w jajnikach (głownie), trochę kora

nadnerczy, w czasie ciąży bardzo dużo

wydzielane jest przez łożysko

• β-estradiol (główny i w jajnikach), estron, estriol
• Estron głównie tworzony z androgenów (ich

źródłem jest kora nadnerczy i ovarian theca

cells) w tkankach obwodowych

• Estriol (słaby estrogen) z utlenienia estradiolu i

estronu

• Aktywność : β-estradiol : estron = 12 : 1
• β-estradiol : estriol = 80 : 1

Chemical formulas of the principal female

hormones.

Progestins

• Progesteron (praktycznie jeden)
• 17-α-hydroxyprogesteron (zaniedbywalny)
• Zdrowa nie-ciężarna kobieta – progesteron

jest wydzielany w drugiej połowie każdego
cyklu jajnikowego i wydzielany przez ciałko
żółte

• Ciąża – łożysko zwłaszcza po 4 miesiącu –

źródło progesteronu

Hormony jajnika

Transport we krwi (p i e)
Głównie z albuminami, specyficzne globuliny, wiązanie nie

jest silne, łatwo oddawany do tkanek

Degradacja – w wątrobie – glukuroniany lub siarczany

estrogenów , wydalanie 20% z żółcią, 80% z moczem.

Wątrobowa konwersja estradiolu i estronu w estriol
Spadek funkcji wątroby wzrost aktywności estrogenów
Progesteron w ciągu kilku minut po uwolnieniu degradacja

w wątrobie do pregnanediolu

10% progesteronu jest wydzielane z moczem jako

pregnenediol, można na podstawie tego określić
syntezę progesteronu w organizmie.

Estrogeny

• Pokwitanie – 20 x↑ wydzielania estrogenów
• Jajniki, jajowody, macica, pochwa wzrost

wymiarów kilka razy

• Zewnętrzne narządy płciowe ↑, depozycja

tłuszczu we wzgórku łonowym i wargach

sromowych większych

• Zmiana nabłonka pochwy z jednowarstwowego

kubicznego na wielowarstwowy – odporniejszy

na urazy i infekcje.

• Infekcje pochwy u małych dziewczynek –

bezpośrednie miejscowe leczenie estrogenemi

Estrogeny

• Pierwsze lata po pokwitaniu wzrost macicy 2-3 x,

zmiany w endometrium - ↑ proliferacji i rozwój

gruczołów

• Jajowód – nabłonek urzęsiony, ↑ częstości bicia

rzęsek (zawsze w kierunku do macicy)

• Piersi – rozwój zrębu, systemu przewodów,

depozycja tłuszczu, rozwój aparatu produkującego

mleko ale same estrogeny nie wystarczają do

produkcji mleka

• Szkielet – stymulacja wzrostu kości, zrastania nasad

w trzonach kości długich – dlatego kobiety kończą

wzrost szybciej niż mężczyźni (M>K, testosteron

robi to wolniej- zrastanie nasad)

Estrogeny

• Brak estrogenów po menopauzie -↑ osteoklastów,

spadek zrębu i Ca , jeżeli jest to nasilone – osteoporoza
→ złamania kości profilaktyka suplementacja
estrogenami po menopauzie

• Depozycja tłuszczu pod skórą, pośladki, uda – K %

tłuszczu > niż u M

• Owłosienie pod pachami i na wzgórku łonowym to

efekt androgenów

• Skóra – miękka, gładka, lepiej unaczyniona ,

skaleczenie skóry – krwawienie większe u K niż u M

• Elektrolity, podobnie jak aldosteron – retencja wody

zwłaszcza w ciąży

Progesteron

• Najważniejsza funkcja – promuje zmiany wydzielnicze w

endometrium podczas II polowy cyklu miesięcznego →
przygotowanie macicy do implantacji zapłodnionego jaja

• Zmniejsza częstość i intensywność skurczów macicy –

zapobiega wydaleniu zapłodnionego jaja

• ↑ wydzielanie błony śluzowej w jajowodzie →niezbędne

do odżywiania zapłodnionego, dzielącego się jaja,
wędrującego do macicy gdzie będzie implantowane

• Piersi- rozwój płacików i pęcherzyków gruczołów,

proliferacja i rozrost, mogą wydzielać mleko po sygnale
prolaktyny z pp. Przysadki.

• Obrzęk piersi

Cykl miesięczny endometrium i

menstruacja

• Związany z cyklicznym wydzielaniem progesteronu i

estrogenów

• 1.proliferacja endometrium macicy
• 2. faza wydzielnicza (sekrecja w endometrium)
• Złuszczanie endometrium - menstruacja
Ad.1 To co zostało po poprzedzającej menstruacji –

komórki zrębu i nabłonka (dno gruczołów) – szybko
proliferują pod wpływem estrogenów , reepitalializacja
już po 4-7 dniach od początku menstruacji

Endometrium grubieje, neoangiogeneza, rozrost

gruczołów.

Cykl miesięczny endometrium i

menstruacja

Ad 1. w momencie owulacji grubość endometrium 3-5 mm.
Ciągnący „włóknisty” śluz – wyściela kanał szyjki macicy –

kieruje plemniki z pochwy do macicy.

Ad 2. Faza wydzielnicza
Estrogeny powodują nadal umiarkowana proliferacją
Progesteron (po owulacji) – wydzielanie i obrzęk, depozycja

glikogenu i lipidów w komórkach zrębu, wzrost ukrwienia,

Szczyt fazy sekrecji tydzień po owulacji, endometrium

grubość 5-6 mm.

Cel- przygotowanie endometrium z dużą ilością substancji

odżywczych do implanatacji zapłodnionego jaja

Cykl miesięczny endometrium i

menstruacja

Ad 3. Menstruacja, złuszczanie
Jajo nie zapłodnione, 2 dni przed zakończeniem

cyklu miesięcznego zanika ciałko żółte, ↓
estrogenu i progesteronu – brak stymulacji –
65% endometrium ulega samoistnej inwolucji

24 h później – skurcz naczyń krwionośnych do

endometrium (prostaglandyny) - ↓ odżywienia i
dodatkowo stymulacji hormonalnej → nekroza-
krwawienie do endometrium- separacja
endometrium w miejscu krwawienia -
złuszczenie

Cykl miesięczny endometrium i

menstruacja

Ad.3 skurcze macicy i wydzielenie zawartości
W czasie prawidłowej menstruacji – utrata 40 ml

krwi, i 35 ml płynu surowiczego,

Nie krzepnie bo duża aktywacja fibrynolizy. Skrzep

we krwi menstruacyjnej – sugeruje patologię.

4-7 dni po rozpoczęciu menstruacji krwawienie

ustaje i reepitelializacja.

Masywne wydzielanie leukocytów w czasie

menstruacji – zabezpieczanie (i inne czynniki ?)
przed infekcją !

Phases of endometrial growth and

menstruation during each monthly female

sexual cycle.

Regulacja cyklu miesięcznego – relacje

między hormonami jajników, przysadki,

podwzgórza

Podwzgórze → GnRH → (+) przysadka → LH i FSH
Krążenie wrotne podwzgórze-przysadka
GnRH – 10 peptyd , wydzielanie (nie-ciągłe), pulsy 5 do 25

minut co 1-2 godziny !

Gdy zrobimy wlew GnRH i jest dłuższy czas we krwi to traci

zdolność uwalniania LH i FSH z przysadki (dlaczego ? Nie
wiadomo !)

Pulsacyjne wydzielany LH średnio co 90 min.
Centrum w podwzgórzu (jądro łukowate) – wydziela większość

GnRH – jest pod wpływem jąder limbicznych , psychika.

Psychika zmienia funkcje seksualne kobiety – długość i

częstotliwość pulsów

Upper c.: Pulsatile change in luteinizing hormone (LH) in

the peripheral circulation of a pentobarbital-anesthetized

ovariectomized rhesus monkey. Lower c.: Minute-by-

minute recording of multi-unit electrical activity (MUA) in

the mediobasal hypothalamus.

Ujemne sprzężenie

• Estrogen → (-) LH i FSH
• Progesteron nasila efekt estrogenów

(sam nie hamuje)

• Estrogen zmienia częstość pulsów GnRH
• Inhibina ( z granulosa cells z ciałka

żółtego)

hamuje FSH i LH – efekt zmniejszenie

wydzielania FSH i LH pod koniec cyklu

miesięcznego kobiety

Dodatnie sprzężenie zwrotne-estrogeny- przed

owulacją

Przed-owulacyjna fala LH

P.p. przysadki wydziela bardzo dużo LH przez 1-2

dni (24 do 48h) przed owulacją

Eksperymenty – infuzja estrogenów, 2 do 3 dni w

czasie ostatniej części pierwszej połowy cyklu
jajnikowego powoduje gwałtowne przyspieszenie
wzrostu pęcherzyków w jajniku i wydzielania
estrogenów.

FSH i LH najpierw supresja a następnie wydzielanie

LH rośnie 6 do 8 x a FSH 2x

Wydzielanie LH powoduje owulację.
Nie do końca wiadomo jaki jest tego mechanizm

Cykle bez owulacji

• Cykle płciowe około pokwitania
• Jeśli fala LH jest za mała (nie wystarczająca)

owulacja nie zachodzi, cykl dalej idzie ale jest
zmieniony – jak ?

1.Nie ma ciałka żółtego i nie ma progesteronu
2. Cykl jest krótszy o kilka-kilkanaście dni ale rytm

jest kontynuowany (progesteron nie jest konieczny
dla samego występowania cyklu).

Pierwsze kilka cykli przy pokwitaniu jest zazwyczaj

bezowulacyjnych, tak jak cykle przed menopauzą
bo jest brak „fali LH”.

Puberty - pokwitanie

• Początek dojrzałego (dorosłego) życia

seksualnego

• Menarche – początek cykli z menstruacją
• Puberty dziewczynki 11-16 lat, przeciętnie 13

lat

• Przed tym okresem (tak też jest u chłopców)

podwzgórze nie wydziela istotnych ilości
GnRH ( w dzieciństwie)

• Ale samo jest zdolne do wydzielania ! Brak

jest tylko sygnału

Total rates of secretion of gonadotropic hormones

throughout the

sexual lives of female and male human beings, showing an

especially

abrupt increase in gonadotropic hormones at menopause

in

the female

Estrogen secretion throughout the sexual

life of the female human being

Menopauza

• Wiek 40-50 lat cykle płciowe zaczynają być

nieregularne i często nie ma owulacji

• Po kilku miesiącach a nawet latach cykle ustają
• Okres w którym cykle zanikają a żeńskie hormony

płciowe obniżają się prawie do 0 – to jest menopauza

• Do tego czasu wszystkie pęcherzyki albo dojrzewają

i owulują (~ 400) a pozostałe degenerują.

• W jajniku nie ma co produkować estrogenów i

dlatego jest b. wysoki LH i FSH ( nie ma hamowania)

Menopauza

•

Brak estrogenów powoduje u kobiety :

1.napadowe uczucie gorąca – zwłaszcza na skórze
2. Psychogenne uczucie duszności
3. Drażliwość
4.Uczucie zmęczenia
5.Lęk
6. Różne stany psychotyczne
7. Obniżenie wytrzymałości i uwapnienia kości
U ~15% kobiet są tak nasilone, że wymagają

leczenia – substytucja estrogenami

Female sexual act

• Tak jak w przypadku mężczyzny

satysfakcjonujący w pełni akt seksualny zależy od
stymulacji psychicznej i lokalnej seksualnej

• Myślenie o rzeczach związanych z „seksem”

może wieść do „ochoty na seks” i pomaga w
przebiegu (satysfakcja) stosunku płciowego
przez kobietę

• Zależy też od podstawowego przygotowania

(wykształcenia), fizjologicznego napędu

• „Ochota na seks” rośnie gdy ↑ ilość

wydzielanych hormonów płciowych

Female sexual act

• Zmienia się zależnie od fazy miesięcznego cyklu płciowego
• Największa w okolicy owulacji (z powodu dużej ilości

estrogenów wydzielanych przed owulacją)

• Lokalna stymulacja seksualna; masaż (lub inne typy

stymulacji) sromu, pochwy, innych okolic krocza powoduje
doznania seksualne

• Seksualne czuciowe sygnały (przez nerwy łonowe i splot

krzyżowy)

• → krzyżowy odcinek rdzenia kręgowego → mózg
• Lokalne odruchy integrowane na poziomie S i L odcinka

rdzenia kręgowego → reakcja narządów

płciowych

u

kobiety

Female sexual act

• Erekcja i smarowanie
• Tkanki które ulegają erekcji :wokół wejścia do

pochwy i łechtaczka (analogiczna budowa jak w

prąciu u mężczyzny). Nerwy przywspółczulne →

(+) rozkurcz naczyń (tętnic) (mediatory na

zakończeniach nerwowych: acetylocholina, NO,

VIP- vasoactive intestinal polypeptide)

• Akumulacja krwi w tkankach które ulegają

erekcji → zacieśnienie wejścia do pochwy -

pomaga uzyskać mężczyźnie wystarczającą

stymulacje seksualną do wystąpienia ejakulacji.

Female sexual act

• Nerwy przywspółczulne →(+) gruczoły Bartolina

(poniżej warg sromowych mniejszych)- wydzielanie
śluzu , też wydziela nabłonek pochwy i z gruczołów
cewkowych mężczyzny (ale mało).

• Śluz (smarowanie) niezbędne do satysfakcjonujących

wrażeń, optymalnej stymulacji odruchów → kulminacja
orgazm (climax) mężczyzny i kobiety

• Orgazm kobiety; maksimum lokalnej stymulacji i

odpowiednie warunki psychiczne (mózg) –
zapoczątkowanie odruchów – orgazm (female climax)

• Analogiczny do emisji i ejakulacji u mężczyzny, ma

dopomóc w zapłodnieniu jaja

Female sexual act

• Kobieta jest bardziej płodna gdy jest inseminowana w

czasie normalnego stosunku płciowego niż sztucznymi
metodami. Dlaczego ?

1 skurcze mięsni krocza w czasie orgazmu ↑ ruchliwość

jajowodów i macicy i rośnie transport nasienia do jaja,

↑ Φ kanału szyjki macicy – ułatwienie transportu nasienia
2 u zwierząt (u ludzi ?) wydzielanie oksytocyny →

rytmiczne skurcze macicy – przyspieszenie transportu
plemników

W czasie orgazmu – intensywne napięcie mięsni całego

ciała – po tym uczucie satysfakcji, relaksu, spokój →
resolution.

Płodność kobiety

• Do 24 h po opuszczeniu jajnika jajo jest żywe i

może być zapłodnione – czyli nasienie musi być
dostępne zaraz po owulacji

• Nieliczne plemniki mogą zachować zdolność do

zapłodnienia nawet po 5 dniach przebywania w
drogach rodnych kobiety

• Dlatego też aby doszło do zapłodnienia stosunek

płciowy musi odbyć się w przedziale 4-5 dni
przed i do paru godzin po owulacji

• Okres płodności kobiety 4-5 dni w każdy

miesiącu

Płodność kobiety

• Około 5-10% kobiet jest niepłodnych
• Naturalna metoda antykoncepcji- unikać

stosunku w okolicy wystąpienia owulacji.

Trzeba przewidzieć dokładny termin owulacji

• Interwał między owulacją a następującą

menstruacją wynosi prawie zawsze 13-15 dni.

• Jeżeli cykle są regularne (np. 28 dni) owulacja

będzie w okresie 14±1 dnia cyklu.

• Unikanie stosunku płciowego przez 4 dni przed

i 3 dni po owulacji – zapobiega zapłodnieniu .

Sprawdza się przy cyklach regularnych

Elevation in body temperature shortly

after ovulation.