MIEJSCE I ROLA DZIADKÓW

W RODZINIE

Miejsce i rola

dziadków

Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat rola
dziadków w rodzinie znaczącą ewoluowała. Było
to

uzależnione

zarówno

od

przemian

społecznych i politycznych (w odniesieniu do
Polski i innych krajów byłego bloku krajów
socjalistycznych), jak i również - w ogólniejszym
odniesieniu - przemian mających miejsce na
całym świecie.
W krajach

uprzemysłowionych

bowiem

po

zakończeniu II wojny światowej coraz bardziej
zaczęto

ograniczać

wpływ

dziadków

na

wychowywanie wnuków.

Miejsce i rola

dziadków

Sam

fakt

współzamieszkiwania

trzypokoleniowych rodzin w jednym domu był
przez

wielu

ówczesnych

pedagogów

kwestionowany (zupełnie przy tym błędnie) jako
niewskazany

z wychowawczego

punktu

widzenia.

Jednak

już

w ciągu

ostatnich

kilkunastu lat ponownie dostrzeżono istotność
i wagę roli dziadków w rodzinie i wychowaniu
w niej najmłodszego pokolenia to jest wnuków.
Dlatego też współczesne podejście do rodziny
traktuje ją jako strukturę, czy też system
wzajemnych interakcji, w którym wyróżnić
można określone podsystemy. To, co dzieje się
wewnątrz podsystemu, wpływa nie tylko na
osoby tworzące go, ale także oddziałuje na
innych członków rodziny oraz relacje między
nimi

Miejsce i rola

dziadków

Człowiek będący uczestnikiem danego systemu
rodzinnego, przechodząc przez kolejne fazy
swego

cyklu

życiowego,

odgrywa

w nim

rozmaite role - najpierw rolę dziecka w rodzinie
pochodzenia,

następnie

role

małżeńskie

i rodzicielskie w rodzinie prokreacji, w końcu rolę
babci lub dziadka. „Stawanie się dziadkami” to
ważny okres życiowy. Osoby starsze muszą
zazwyczaj

wcześniej

poradzić

sobie

z funkcjonowaniem

we

dwoje

(gdyż

po

usamodzielnieniu

się

dzieci

z powrotem

występuje diada małżeńska czyli związek dwóch
osób), a następnie wypracować nowe sposoby
uczestnictwa w życiu swych dorosłych dzieci.

Miejsce i rola

dziadków

W końcu trzeba nauczyć się, jak być dobrymi
dziadkami. Zwykle w tej fazie życia człowiek nie
tylko zmienia swą rolę rodzinną, ale także traci
rolę zawodową, przechodząc na emeryturę. Jest
to trudny czas, ale jednocześnie może być to
okres nowych możliwości.
Wnuki zazwyczaj w sposób niezwykle pozytywny
są przyjmowane przez swoich dziadków; dla nich
to, że osiągnęły już wiek starszy, nie pracują
zawodowo

i nie

mają

tylu

kontaktów

z przyjaciółmi i znajomymi co niegdyś, kontakt
z młodszym pokoleniem to sposób na uniknięcie
osamotnienia.

Miejsce i rola

dziadków

Kontakty rodzinne są często substytutem
kontaktów

pozarodzinnych.

Utrzymywanie

ścisłych związków z wnukami może więc
kompensować brak lub ograniczenie kontaktów
społecznych poza rodziną. Nie należy zapominać
jednak o tym, że przeżycia związane z wejściem
w rolę babci czy dziadka zapoczątkowują ważną
relację przywiązania, jaka rozwija się między
nimi a wnukami. Sposób realizacji roli babci
i dziadka

uwarunkowany

jest

wieloma

czynnikami. Można do nich zaliczyć: wiek,
sprawność fizyczną i psychiczną osoby starszej,
jej wykształcenie, cechy osobowości oraz
postawę opiekuńczo-wychowawczą.

Miejsce i rola

dziadków

Duże znaczenie mają też zapewne aktywność
zawodowa dziadków (lub jej brak) oraz bliskość
zamieszkania. Dziadkowie starsi, ale z dobrym
stanem

zdrowia,

niepracujący

zawodowo

i mieszkający wspólnie lub w pobliżu wnuków
mają większą możliwość i jednocześnie częściej
wykazują chęć podjęcia opieki nad wnukami.
Ponadto relacje między dziadkami a wnukami
(zwłaszcza młodszymi) są istotnie zależne od
rodziców dzieci i ich stosunku do swych rodziców
oraz stosunku do osób starszych w ogóle. Można
więc mówić o „upośrednieniu” relacji dziadkowie
- wnuki przez średnie pokolenie.

Miejsce i rola

dziadków

Współcześni

dziadkowie

tworzą

niezwykle

zróżnicowaną kategorię osób. Najczęściej jednak
nie

przystaje

do

nich

obraz

człowieka

pozostającego poza nawiasem życia. Pomimo
tego zdarza się, że dziadkowie (przede
wszystkim młodzi i częściej mężczyźni) mają
trudności z identyfikacją ze swoją rolą, gdyż
w społeczeństwie funkcjonuje stereotyp dziadka
jako

człowieka

starego,

zgrzybiałego,

wymagającego pomocy itp. Ponadto wejście w tę
rolę może być utrudnione przez przekonanie, że
dziadkowie powinni pomagać na wszelkie
możliwe sposoby, rezygnując nawet z własnych
potrzeb i osobistego życia. Wejście w rolę
dziadka wymaga więc często czasu.

Miejsce i rola

dziadków

Kontakty między dziadkami a wnukami mają
duże znaczenie dla obu stron, gdyż pokolenia
starsze i młodsze mogą przekazywać sobie
wzajemnie wiele wartości. Ponadto dziadkowie
tworzą najczęściej ośrodek kontaktów między
rodzinami swych dorosłych już dzieci, np.
w czasie świąt. Prowadzi to do wzbogacenia
i umocnienia więzi wewnątrzrodzinnych. To
właśnie na rodzinie seniorzy z reguły koncentrują
swe życie emocjo nalne i na niej skupiają swoją
aktywność. Mimo że często mieszkają osobno,
włączeni są w dość gęstą sieć krewnych.

Miejsce i rola

dziadków

W polskich

badaniach

nad

życiem

osób

starszych

ustalono,

że

większość

z nich

powiązana jest ze swoimi dorosłymi dziećmi
i wnukami, a także własnym rodzeństwem
częstymi i żywymi kontaktami. Kontakty te
oceniane są jako dobre i bardzo dobre,
przebiegające

w atmosferze

harmonii

i serdeczności.
W wyniku prowadzonych badań stwierdzono, że
dla osób starszych kontakty z dziećmi i wnukami
więcej znaczą niż dla młodszych generacji
kontakty ze starszymi. Starsi ludzie widzą
w dzieciach i wnukach przedłużenie własnej
egzystencji, kontynuację dorobku całego życia
i najczęściej jedyne osoby dopełniające ich życie
uczuciowe.

Miejsce i rola

dziadków

Wnuki są więc pożądanym przedmiotem miłości
i troski dziadków, pomagając im w przełamaniu
narastającego poczucia bezużyteczności
i osamotnienia. Wnuki stanowią dla dziadków nowe
życie, szczęście, są swoistą nagrodą za trud
wychowania własnych dzieci. Poczucie bycia
przydatnym, okazywana miłość i pomoc innym
osobom w rodzinie są więc ważnym czynnikiem
psychicznej równowagi osób starszych, a pośrednio
korzystnie także wpływają na ich kondycję fizyczną.
Kontakty z wnukami dają osobom starszym nie tylko
emocjonalną satysfakcję, ale także możliwość
powrotu myślą, wspomnieniem do pięknych,
przeżytych etapów życia.

Miejsce i rola

dziadków

Dając poczucie bycia potrzebnym, pełnią też

istotną funkcję rewitalizacji osób starszych
i stymulują ich do podejmowania nowych form
aktywności

życiowej.

Nierzadko

babcie

stwierdzają, że dopiero w relacjach z wnukami
przeżyły prawdziwą satysfakcję płynącą
z kontaktów z małym dzieckiem. Ponadto
aktywnie

uczestnicząc

w opiece

nad

dzieckiem i wspomagając rodzinę w innych
zakresach, zyskują znaczącą i ważną pozycję
w rodzinie. Przy tym wyróżnić można pięć
charakterystycznych

stylów

odgrywania

społecznej roli babci lub dziadka w rodzinie:

Miejsce i rola

dziadków

1. Pełnienie roli dziadków z pozycji rodzicielskiej -
niekiedy z konieczności, niekiedy z wyboru, co
wiąże się z przejmowaniem wszystkich
obowiązków i całej odpowiedzialności za rodzinę.
2. Pełnienie roli dziadków jako osób
wspomagających rodziców w wielu zakresach, ale
ich niezastępujących.
3. Traktowanie roli dziadków jako obciążenia (ze
względu np. na zaawansowany wiek czy zły stan
zdrowia).
4. Bycie dziadkami „od święta”, którzy żyją swoim
życiem, a kontakty z rodzinami swoich dzieci
traktują odświętnie.
5. Bycie dziadkami „wakacyjnymi”, którzy
zamieszkują z dala od dzieci i wnuków, w związku
z czym rzadko je widują.

Miejsce i rola

dziadków

Wybór określonego stylu uzależniony jest
w największym

stopniu

od

czynników

związanych z osobą dziadka czy babci, ale także
od wielu czynni ków obiektywnych. Ścisłe
kontakty między dziadkami i wnukami nie tylko
zaspokajają wiele potrzeb osób starszych
(głównie potrzebę sensu życia, aktywności,
użyteczności, zrozumienia, akceptacji, uznania,
miłości), ale także kryją bogactwo treści
istotnych dla egzystencji młodego człowieka
i sprzyjają wzrostowi jego osobowego rozwoju.
Ludzie starsi nie odwołują się w interakcjach
z dzieckiem do aktów przemocy (bywa tak
w relacjach rodziców czy nauczycieli z dziećmi).

Miejsce i rola

dziadków

Raczej wolą goić rany po porażkach, wyciszać
lęk i niepokój. Ponadto obcowanie z dziadkami
stwarza prawdziwie rodzinną atmosferę, tak
niezbędną

do

pełnej

realizacji

poczucia

bezpieczeństwa. Dziadkowie i babcie w swoim
stosunku do wnuków deklarują miłość równie
silną, jak do własnych dzieci, choć jest to nieco
inna miłość, zabarwiona szczególną czułością
i łagodnością. Jest ona też bardziej świadoma
i nieobciążona rodzicielską odpowiedzialnością.
Młody człowiek, doświadczając miłości, także ze
strony dziadków, uczy się kochać (przyjmować
miłość, ale i nią obdarzać).

Miejsce i rola

dziadków

Udział dziadków w rozwoju uczuciowym wnucząt
może być więc bardzo duży. Zdarza się
wprawdzie, że starość wiąże się ze zubożeniem
życia emocjonalnego i koncentracją na własnej
osobie, jednak znacznie częściej obserwuje się
przejawy czułości, przywiązania, serdecznej
troski,

a nawet

poświęceń,

do

których

w odniesieniu do dzieci zdolni są ludzie
z najstarszego pokolenia. Dziadkowie mogą mieć
wpływ także na rozwój poznawczy wnucząt,
kontakty między nimi a wnukami są bowiem
okazją do przekazywania wielu informacji
o świecie, przyrodzie czy społeczeństwie.

Miejsce i rola

dziadków

Sprzyja

temu

wiele

form

wspólnego

wykorzystywania czasu: rozmowy i opowiadania,
spacery, wspólne zabawy, uczenie wierszyków
i piosenek,

czy

też

oglądanie

fotografii

rodzinnych, przez co dziadkowie wprowadzają
także wnuka w historię rodziny, podtrzymują kult
rodziny jako rodu, dbają o przekazywanie
rodzinnych zwyczajów. Ułatwia to młodemu
pokoleniu

umiejscowienie

siebie

w historii

rodziny i narodu, dając poczucie zakorzenienia
i sprzyjając rozwojowi tożsamości. Osoby starsze
uczą również patriotyzmu, przestrzegania zasad
moralno-etycznych, zasad religii i mogą odegrać
poważną rolę w przekazie wartości kulturowych
cennych dla życia indywidualnego i społecznego.

Miejsce i rola

dziadków

Starsi często wdrażają do pracy, ucząc
praktycznych umiejętności i czynności życia
codziennego.

Ich

wiedza

i życiowe

doświadczenie są pomocne w kształtowaniu
światopoglądu. Ponadto babcie i dziadkowie
stanowią

dla

wnuków

źródło

wsparcia

w trudnych sytuacjach. Są oni bowiem często
dobrymi słuchaczami, pozwalającymi wnukom
mówić o swoich problemach i przeżyciach, na co
wielu rodziców nie ma czasu, a nawet
cierpliwości. Doniosłe jest spędzanie wolnego
czasu na długich, interesujących rozmowach,
w których dziadkowie wykazują takie cechy, jak:
niezmierna cierpliwość, umiejętność słuchania,
tolerancja, życzliwość, dyskrecja, służenie radą.

Miejsce i rola

dziadków

Rozmowy takie stymulują rozwój dziecka, ale
także budują więź rodzinną. Badając między
innymi oddziaływania dziadków na wypoczynek
wnuków ustalono, że zdecydowana większość
starszych kobiet i mężczyzn w znaczący sposób
angażuje się w wypoczynek dzieci, dostrzegając
w tym zresztą wartość nie tylko dla wnuków, ale
i dla siebie samych. Jednocześnie ustalono, że
przekonanie o osobistej wartości wspólnych
zajęć wzrasta wraz ze wzrostem poziomu
wykształcenia seniorów. Dziadkowie mają duży
udział

w uspołecznianiu

wnuków.

Ucząc,

zwłaszcza w ramach wypoczynku rodzinnego,
mądrego partnerstwa, nawiązywania relacji
osobistych, także z ludźmi znacznie starszymi.

Miejsce i rola

dziadków

Jest to ważne i pożądane, gdy dziecko
wychowuje się w rodzinie niepełnej, w której
brak wzorca osobowego jednego z rodziców.
Rodzina wielopokoleniowa jest niewątpliwie
wartościowym środowiskiem życia, co nie
wyklucza możliwości wystąpienia trudności we
wzajemnych relacjach. Bywa, że dziadkowie nie
chcą zaakceptować wyborów życiowych swoich
dorosłych dzieci i nie mogą wyjść z roli
decydenta. Zdarza się, że babcie próbują
odgrywać swoją rolę z pozycji rodzicielskiej.
Przejmują wówczas od córek bądź synowych
obowiązki związane ze społeczną rolą matki, co
najczęściej prowadzi do rozgoryczenia rodziców,
ale może prowadzić do braku poczucia
odpowiedzialności za swoje dziecko.

Miejsce i rola

dziadków

W rodzinach

wielopokoleniowych

następuje

niejednokrotnie niepokojące ograniczenie na
rzecz dziadków działań rodzicielskich. Zwłaszcza
młodzi mężczyźni (ojcowie), koncentrując się na
pracy

zawodowej

i żywiąc

przekonanie

o pragnieniach

dziadków

związanych

z zajmowaniem

się

wnukami,

drastycznie

redukują

swoją

pomoc

w gospodarstwie

domowym i w opiece nad dziećmi. Przejęcie
większości

zadań

opiekuńczych

i wychowawczych może być pożądane tylko
w szczególnych

przypadkach

(np.

choroby

rodzica). W innych opieka dziadków powinna
mieć charakter uzupełniający.

Miejsce i rola

dziadków

Kłopotliwa bywa nadopiekuńczość dziadków
wobec dziecka, wyrażająca się wyręczaniem
w różnych czynnościach, czy też zbyt wysokim
poziomem tolerancji dla jego zachowań.
Rozpieszczające, nadopiekuńcze postępowanie,
zwłaszcza

wobec

dorastających

wnuków,

uwarunkowane

jest

wieloma

czynnikami.

Struktury myślenia człowieka starszego są mniej
elastyczne i trudniej je zmienić. Uznaje się, że
dziecko nadal jest małe, „dziecinne” i traktuje
się je jak dawniej. Przynosi to szkodę samemu
dziecku, kształtując u niego stały nawyk liczenia
na korzyści niezasłużone, nieuwarunkowane
własnymi

staraniami,

źle

służy

też

międzyosobowym relacjom w rodzinie, bo wiąże
się z podważaniem pozycji i autorytetu rodziców.

Miejsce i rola

dziadków

Głębokie

przemiany,

jakie

dokonały

się

w orientacjach życiowych i które objęły całe
społeczeństwo, mogą prowadzić do nasilenia się
konfliktu pokoleń. Młodzież żyje obecnie
w odmiennych warunkach, z czym wiąże się
zmiana

nastawień

i dążeń,

co

zarazem

niewątpliwie

utrudnia

międzypokoleniowe

porozumienie. Jak wynika z badań, starsi mają za
złe młodym ludziom ich sposób bycia, arogancję,
bez myślność, lekceważenie tradycji i zasad
moralnych. Z kolei młode pokolenie irytuje
u seniorów ich nadmierne wścibstwo, gadulstwo
i skłonność do strofowania.

Miejsce i rola

dziadków

Rodzina wielopokoleniowa przeżywa więcej - od
„nuklearnej” czyli jednopokoleniowej - sytuacji
konfliktowych, lecz równocześnie jej członkowie
uczą

się

rozumieć

zachowania

innych,

dostrzegać ich potrzeby, uczą się również
umiejętności

rozwiązywania

konfliktów.

W kontaktach z dziadkami dzieci uczą się
lepszego rozumienia starszego człowieka, co
sprzyja kształtowaniu pozytywnych postaw
młodszego pokolenia wobec starszego. Po
pewnym

czasie,

gdy

wnuki

uzyskują

samodzielność, mogą stać się oparciem dla
swoich dziadków. Z punktu widzenia całego
społeczeństwa ma to niewątpliwie aspekt
profilaktyczny.

Miejsce i rola

dziadków

Wzajemne relacje między dziadkami i wnukami
nie są statyczne, ulegają zmianom między
innymi w miarę dorastania dziecka. Dzieci
najmłodsze lubią swych dziadków i zajmują oni
bardzo ważną pozycję „w ich oczach”, u dzieci
w wieku szkolnym stosunki te zaczynają się
różnicować, a w okresie dorastania zwykle
pogarszają

się

(podobnie

jak

relacje

z rodzicami). Powodem pogarszających się
wzajemnych relacji może być schematyczne
traktowanie wnuka przez dziadków. Ponadto
często

jego

wiedza

i poziom

myślenia

przekroczyły już poziom wykształcenia dziadków.
Dorastający wnuk nie jest jednak jeszcze na tyle
dojrzały, by zrozumieć postawy i sytuację
starszego człowieka.

Miejsce i rola

dziadków

Krytykuje więc jego niewiedzę, tradycyjne poglądy,
a bywa, że jawnie lekceważy. Wykazano przy tym,
że najczęściej pozytywny stosunek do osób
starszych przejawiają dzieci w wieku
przedszkolnym, dalej szkolnym, a pogarsza się on
u młodzieży nastoletniej.

Rola i znaczenie dziadków zmieniły się w ostatnich
latach. Zwłaszcza w społeczeństwach ruchliwych,
często zmieniających miejsce zamieszkania, ludzie
starsi na ogół stwierdzają, że nie oczekuje się od
nich obecnie, tak jak to było dawniej,
zaangażowania i istotniejszej pomocy w opiece
i wychowaniu najmłodszych członków rodziny.

Miejsce i rola

dziadków

Dziadkowie bardzo sobie cenią kontakty
z wnukami.
A rola dziadków „wcale się nie przeżyła, jak
sądzono, wręcz przeciwnie, obecnie przeżywa
swój renesans”. Dzieje się tak, gdyż nastąpiło
wydłużenie życia człowieka, które daje mu
szansę

na

poznanie

swych

dziadków

i pradziadków,

wnuków

i prawnuków.

W ostatnim stuleciu zmienił się charakter
samych relacji między dziadkami i wnukami.
Niegdyś stosunki te charakteryzował brak
emocji, wyraźny dystans, wręcz chłód uczuciowy.
Współcześnie relacje te są wyjątkowo bliskie
i silne.

Tak

ścisłe

kontakty

z pokoleniem

seniorów wzbogacają życie rodzinne, a brak
dziadków powoduje, że przeżycia z dzieciństwa
są uboższe.

Bibliografia

1. M. Braun-Gałkowska, Psychologiczna analiza
systemów rodzinnych osób zadowolonych
i niezadowolonych z małżeństwa, Towarzystwo
Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
Lublin 1992.
2. M. Tyszkowa, Społeczne role babci i dziadka
w rodzinie, „Problemy Rodziny” 1991, nr 1.
3. T. Parnowski, Medyczne i psychologiczne problemy
wieku podeszłego, „Problemy Rodziny” 1996, nr 5.
4. H. Filipczuk, Rodzina a rozwój psychiczny dziecka,
Nasza Księgarnia, Warszawa 1981.
5. L. Dyczewski, Więź pokoleń w rodzinie, Ośrodek
Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa
1976.

Bibliografia

6. A. Zawadzka, Oddziaływanie dziadków na
wypoczynek wnuków, „Acta Universitatis
Wratislaviensis. Prace Pedagogiczne, nr 131,
Wrocław 1999.
7. A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice
z gerontologii społecznej, Wyd. Śląsk, Katowice
1999.
8. B. Śliwerski, „Trzecia siła” edukacyjnych rewolucji,
„Edukacja i Dia log” 1992, nr 6.
9. J. Falkowska, Do czego potrzebni są dziadkowie,
„Edukacja i Dialog” 2002, nr 5.
10. M. Chmielewska, Rola dziadków w procesie
socjalizacji, „Wychowanie na co Dzień” 2002, nr 7-8.
11. B. Małecka, Dziadkowie w rodzinie, „Edukacja
i Dialog” 1997, nr 10.

Bibliografia

12. M. Dzięgielewska, Starość w rodzinach polskich.
Wstęp do problematy ki, „Problemy Rodziny” 1999, nr
2-3.
13. E. Kuś, Rodzice rodziców, „Edukacja i Dialog” 1995,
nr 1.
14. G. Gajewska, Pedagogika opiekuńcza i jej
metodyka, Gaja Pracownia Edukacyjno-Konsultacyjno-
Wydawnicza, Zielona Góra 2004.
15. E. Hurlock, Rozwój dziecka, t. 1, PWN, Warszawa
1985.
16. G. Garrett, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych,
Wydaw. Lekarskie PZWL, Warszawa 1990.
17. L. Dyczewski, Więź między pokoleniami w rodzinie,
Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, Lublin 2002.
18. Z. Dąbrowska-Caban, Partnerstwo w rodzinie i na
rzecz rodziny, „Problemy Rodziny” 1997, nr 5-6.

Dziękuję za uwagę