Wymiany fonetyczne

Szeregi spółgłoskowe

Spis treści

1. Wymiany żywe
2. Wymiany historyczne

1.Wymiany żywe

1.1

Z

oddziaływania

sąsiedztwa

fonetycznego

zjawiska

ubezdźwięcznienia

spółgłosek wynikają wymiany typu spółgłoska

bezdźwięczna: spółgłoska dźwięczna (lub też w

odwrotnym porządku) —

[п] – [б], [п’] – [б’],

[т] – [д], [т’] – [д’], [в] – [ф], [в’] – [ф’], [с]

– [з] , [с’] – [з’], [г] – [к].

Rozkładają się te

szeregi w ten sposób, że na końcu wyrazu mamy

spółgłoskę bezdźwięczną, wewnątrz wyrazu —

jeżeli nie zachodzą warunki powodujące

ubezdźwięcznienie — dźwięczną; albo wewnątrz

wyrazu przed samogłoską figuruje spółgłoska

dźwięczna,

przed

następującą

spółgłoską

bezdźwięczną — bezdźwięczna.

Najczęściej spotykamy takie wymiany w

następujących wypadkach:

1) Wobec spółgłoski bezdźwięcznej w mian. l.

poj. rzeczowników rodz. męsk. albo żeńsk. —

spółgłoska

dźwięczna

w

pozostałych

przypadkach obu liczb z wyjątkiem biern. l. poj.

rzeczowników nieżywotnych (gdyż ten się równa

mianownikowi), np.

хле[

п

] : хле

б

а

(хлеб :

хлеба

),

голу[

п’

] : голу

б

я (голубь : голубя),

са[

т

] : са

д

ом (сад : садом), тетра[

т’

]: в

тетра

д

и (тетрадь: в тетради), посе[

ф

]:

посе

в

ы (посев : посевы), бро[

ф’

]: бро

в

ей

(бровь : бровёй), расска[

с

]: расска

з

ам

(рассказ : рассказам), свя[

с’

] : свя

з

ям (связь

: связями), ша[

к

]: ша

г

ами (шаг : шагами),

но[

ш

] : на но

ж

ах (нож : на ножах).

2) Wobec spółgłoski dźwięcznej we

wszystkich przypadkach oprócz dop. l.
mn. (bez końcówki) — spółgłoska
bezdźwięczna w tym właśnie dop. l.
mn., np.

гу

б

а : гу[

п

]

(

губа : губ

),

вода : во[

т

]

(

вода: вод

),

трава :

тра[

ф

] (трава : трав), слеза : слё[

с

]

(слеза : слёз), книга : кни[

к

] (книга:

книг), лужа : лу[

ш

] (лужа : луж).

3)

W

wyrazie

podstawowym

spółgłoska dźwięczna, w zdrobniałym
bezdźwięczna, nр.

рыба : ры[

п

]ка

(рыба : рыбка), гряда : гря[

т

]ка

(гряда : грядка), трава : тра[

ф

]ка

(трава

:

травка),

берёза

:

берё[

с

]ка (берёза : берёзка).

4) Rzeczowniki rodz. męsk. w mian. l.

poj. z

o

lub

e

ruchomym mają spółgłoskę

dźwięczną, w pozostałych formach

przypadkowych obu liczb (bez

o, e

) —

spółgłoskę bezdźwięczną, np.

клубок:

клу[

п

]ка, (клубок: клубка), городок:

горо[

т

]ку, (городок: городку), глазок

: о гла[

с

]ке, (глазок: о глазке),

ноготь: но[

к

]ти, (ноготь: ногти),

пирожок : пиро[

ш

]ков, (пирожок :

пирожков), рубец : ру[

п

]цам, (рубец:

рубцам), молодец : моло[

т

]цами,

(молодец : молодцами), вдовец: о

вдо[

ф

]цах, (вдовец: о вдовцах)

itd.

5)

W

formie

przydawkowej

przymiotnika (полная форма) spółgłoska
dźwięczna, w formie orzecznikowej
(краткая форма) — bezdźwięczna, np.

слабый : сла[

п

], (слабый : слаб),

молодой : моло[

т

], (молодой :

молод), живой : жи[

ф

] (живой : жив),

сизый: си[

с

] (сизый: сиз), тугой :

ту[

к

] (тугой : туг), похожий :

похо[

ш

] (похожий : похож).

I odwrotnie: w formie przydawkowej

przymiotnika (z sufiksem

-к-

) spółgłoska

bezdźwięczna

(ubezdźwięczniona),

w

formie orzecznikowej — dźwięczna, np.

ро[

п

]кий : робок (робкий : робок),

ре[

т

]кий: редок (редкий: редок),

ло[

ф

]кий: ловок (ловкий: ловок),

ни[

с

]кий : низок (низкий : низок),

мя[

х

]кий

([х]

na

skutek

odpodobnienia) : мягок (мягкий :
мягок), тя[

ш

]кий : тяжек (тяжкий :

тяжек).

Wygłosowym

spółgłoskom

bezdźwięcznym form orzecznikowych
rodz. męsk. odpowiadają w formach
rodz. żeńsk. i nijak. spółgłoski dźwięczne
—

сла[

п

] : слаба, слабо (слаб :

слаба, слабо), моло[

т

]: молода,

молодо (молод: молода, молодо),
жи[

ф

] : жива, живо (жив : жива,

живо)

itd.

Spółgłoskom zaś dźwięcznym w

formach rodz. męsk. odpowiadają
bezdźwięczne w formach rodz. żeńsk. i
nijak. —

робок: ро[

п

]ка, ро[

п

]ко (робок:

робка, робко), редок : ре[

т

]ка,

ре[

т

]ко (редок : редка, редко),

ловок: ло[

ф

]ка, ло[

ф

]ко (ловок:

ловка, ловко)

itd.

1.2

Wobec tego, że samogłoski szeregu

przedniego zmiękczają poprzedzające
spółgłoski, istnieją wymiany — spółgłoska
twarda: spółgłoska miękka —

[б] –[б’],

[п] – [п’], [д] – [д’], [т] – [т’], [в] –
[в’], [з] – [з’], [с] – [с’], [г] – [г’],
[к] – [к’], [х] – [х’], [м] – [м’], [н] –
[н’], [л] – [л’], [р] – [р’]

.

Najczęściej obserwujemy te szeregi w

następujących wypadkach:

1) W odmianie rzeczowników rodz. żeńsk.

na -

a

spółgłoska miękka pojawia się przed

końcówką

-e

, tzn. w formach cel. i miejsc. l.

poj.;

[г’], [к’], [х’]

mamy również w dop. l.

poj. i w mian. (ewentualnie również w

biern.) l. mn. przed

-i,

nр.

рыба : ры[

б’

]е

(рыба : рыбе), лапа: ла[

п’

]е (лапа:

лапе), вода: во[

д’

]е (вода: воде),

работа : рабо[

т’

]е (работа : работе),

коза : ко[

з’

]е (коза : козе), нога:

но[

г’

]и, но[

г’

]е, но[

г’

]и (нога: ноги,

ноге, ноги), рука: ру[

к’

]и, ру[

к’

]е,

ру[

к’

]и (рука: руки, руке, руки), муха :

му[

х’

]и, му[

х’

]е, му[

х’

]и (муха: мухи,

мухе, мухи).

2) W odmianie rzeczowników rodz.

nijak, spółgłoska miękka występuje w
miejsc. l. poj. przed

-e

, np.

блюдо :

блю[

д’

]е (блюдо : блюде), решето :

реше[

т’

]е

(решето

:

решете),

дерево : дере[

в’

]е (дерево : дереве),

мясо : мя[

с’

]е (мясо : мясе), ухо :

у[

х’

]е (ухо : ухе), письмо : пись[

м’

]е

(письмо : письме), бревно : брев[

н’

]е

(бревно : бревне), мыло : мы[

л’

]е

(мыло : мыле), ребро: реб[

р’

]е

(ребро: ребре).

3)

Przy

odmienianiu

niektórych

czasowników w czasie ter. spółgłoskę twardą

mamy w formach 1. os. l. poj. i 3. os. l. mn.,

spółgłoskę miękką w formach pozostałych.

Nie spotkamy tu jednak szeregów

[г] : [г’] ,

[к]: [к’], [х] : [х’]

:

np.

гребу, гребут :

гре[

б’

]ёшь,

гре[

б’

]ёт,

гре[

б’

]ём,

гре[

б’

]ёте;

еду,

едут:

е[

д’

]ешь,

е[

д’

]ет,

е[

д’

]ем,

е[

д’

]ете;

плету,

плетут : пле[

т’

]ёшь; плыву, плывут:

плы[

в’

]ёшь; везу, везут : ве[

з’

]ёшь;

несу, несут : не[

с’

]ёшь; возьму,

возьмут : воз[

м’

]ёшь; стану, станут :

ста[

н’

]ешь; беру, берут: бе[

р’

]ёшь

.

Wyjątkowo

тку, ткут: т[

к’

]ёшь.

4) Niektóre z szeregów twarda : miękka

znajdujemy w stopniowaniu przymiotników.
Spółgłoska miękka występuje w stopniu
wyższym i najwyższym, np.

слабый :

сла[

б’

]ее, сла[

б’

]ейший; тупой :

ту[

п’

]ее,

ту[

п’

]ейший;

лютый

:

лю[

т’

]ее,

лю[

т’

]ейший;

новый

:

но[

в’

]ее,

но[

в’

]ейший;

упрямый:

упря[

м’

]ее,

упря[

м’

]ейший;

трудный: труд[

н’

]ее, труд[

н’

]ейший.

5) Forma przydawkowa przymiotnika

zawiera spółgłoskę twardą, forma
orzecznikowa

rodz.

męsk.

z

e

ruchomym

—

miękką,

np.

подобный : подо[

б’

]ен, крупный :

кру[

п’

]ен,

чудный:

чу[

д’

]ен,

приятный : прия[

т’

]ен, славный :

сла[

в’

]ен, грязный : гря[

з’

]ен,

опасный: опа[

с’

]ен, верный :

ве[

р’

]ен.

1.2.1

Ogółem w deklinacji rzeczowników rodz.

męsk. zakończonych w mian. 1. poj. na spółgłoskę

twardą zachodzą wymiany, z których wynikają

szeregi trójczłonowe: w mian. i ewentualnie biern.

1. poj. spółgłoska bezdźwięczna twarda, w dop.,

cel., narz. (gdy forma biernika jest zgodna z formą

dopełniacza, również w bierniku) oraz w formach l.

mn. — spółgłoska dźwięczna twarda, w miejsc. l.

poj. — spółgłoska dźwięczna miękka. Są to szeregi

[п] – [б] – [б’], [т] – [д]– [д’], [ф] – [в] – [в’],

[с] – [з] – [з’], [к] – [г] – [г].

Miękkie

[г’]

występuje również w formie mian. i czasem biern.

l. mn., np.

хлеб : хлеба, хлебу, хлебом:

хле[

б’

]е; город : города : горо[

д’

]е, нарыв

: нарыва : нары[

в’

]е, обоз : обоза :

обо[

з’

]е, сапог : сапога : сапо[

г’

]е,

сапо[

г’

]и.

Twarde spółgłoski spółotwarte, nie

mając

odpowiedników

bezdźwięcznych, mogą się wymieniać
tylko

ze

swoimi

odpowiednikami

miękkimi, które występują w miejsc. l.
р., np.

гром : гро[

м’

]е, вьюн :

вью[

н’

]е, стол : сто[

л’

]е, комар :

кома[

р’

]е.

Różne

wymiany

wynikają

z

uproszczeń

grup

spółgłoskowych.

Sporadycznie można spotkać szeregi

зд : з, ст : с, рд : р, лн : н

, np.:

опоздать : поз[ ]но , честь :

чес[ ]ный, счастье : счас[ ]
ливый, сердечный : сер[ ]це,
солнечный : со[ ]нце.

2. Wymiany

historyczne

Związane wspólnym pochodzeniem

jako wyniki tego samego procesu
fonetycznego, należącego do odległej
przeszłości, są szeregi

[к]: [ч],

[г]: [ж],
[х]: [ш].

Spotykamy je dzisiaj w zakresie

odmiany i słowotwórstwa.

[к]: [ч]

Przykłady:

пе[к]у,

пе[к]ут:

пе[ч]ёшь,

пе[ч]ёт, пе[ч]ём, пе[ч]ёте;

ска[к]ать: ска[ч]у, ска[ч]ешь;
су[к]: су[ч]ья, су[ч]ок;
ру[к]а: ру[ч]ка, ру[ч]ной;
вол[к]: вол[ч]ий;
кри[к]: кри[ч]ать;
гре[к]: гре[ч]еский;
нау[к]а:

нау[ч]ный,

у[ч]ить,

у[ч]ение.

[г]: [ж]

Przykłady:

бе[г]у,

бе[г]ут:

бе[ж]ишь,

бе[ж]ит, бе[ж]им, бе[ж]ите;

кни[г]а : кни[ж]ка, кни[ж]ечка,

кни[ж]онка;

лу[г] : лу[ж]ок;
дол[г] : дол[ж]ен, дол[ж]ник,

одол[ж]ить;

сапо[г] : сапо[ж]ник;
дро[г]нуть : дрожать, дрожь.

[х]: [ш]

Przykłady:

ма[х]ать : ма[ш]у, ма[ш]ешь;
у[х]о : у[ш]и, у[ш]ко;
горо[х] : горо[ш]ина;
оре[х] : оре[ш]ник;
поте[х]а : поте[ш]ный;
слу[х] : слу[ш]ать;
ти[х]о : ти[ш]е, ти[ш]ина.

W pewnym związku z pierwszym z

wymienionych

szeregów

pozostaje

szereg

[ц] : [ч],

пр.

зая[ц] : зая[ч]ий;

купе[ц] : купе[ч]еский;
оте[ц]: оте[ч]еский, оте[ч]ество,

от[ч]ество, от[ч]изна;

столи[ц]а : столи[ч]ный;
пти[ц]а : пти[ч]ка.

Z rzadka można spotkać szereg

kombinowany

[к] : [ч] : [ц]

jak

обли[к] : ли[ч]ный : ли[ц]о;

рыба[к]

:

рыба[ч]ок

:

рыба[ц]кий.

Inny szereg trójczłonowy to

[г] : [ж ]:

[з]

—

дру[г]: дру[ж]ба : дру[з]ья;

кня[г]иня : кня[ж]еский :кня[з]ь.

Po dawnym procesie przejścia

с, з

przed

j

w

ш, ж

pozostały szeregi

с

(albo

ш

) :

ш

oraz з

(albo

ж

): specjalnie charakterystyczne w

koniugacji, nр.:

[с]- [ш]

пи[с]ать : пи[ш]у, пи[ш]ешь, пи[ш]ет;

но[с]ить:но[ш]у

(ale

но[с]ишь,

но[с]ит;

по[с]лать: по[ш]лю, по[ш]лёшь itd.;
бро[с]ить: бро[ш]енный;
укра[с]ить : укра[ш]ать;
мы[с]ль : мы[ш]ление.

[з]-[ж]

ска[з]ать: ска[ж]у, ска[ж]ешь

itd.;

во[з]ить : во[ж]у (

ale

во[з]ишь,

во[з]ит;

заморо[з]ить : заморо[ж]енный;
пора[з]ить : пора[ж]ать;
бли[з]кий : бли[ж]е.

Śladem

dawnych

przekształceń

połączenia

*

tj

są

dwa

szeregi

spółgłoskowe

[т]

(albo [

т

‘

]

) : [

ч]

o

pochodzeniu rodzimym rosyjskim oraz

[т]

albo

[т‘]

): [

щ]

pochodzenia

cerkiewno-słowiańskiego.

Rozpatrzmy

przykłady

obu

tych

szeregów równolegle —

све[т] : све[ч]а: осве[т]ить :

осве[щ]у, осве[щ]ать, осве[щ]ение;

поворо[т], воро[т]ить : воро[ч]у;

возвра[т]ить:возвра[щ]у,

возвра[щ]ать, возвра[щ]ение;

коро[т]кий,

укоро[т]ить

:

укоро[ч]у; сокра[т]ить: сокра[щ]у,

сокра[щ]ать, сокра[щ]ение;

пла[т]а, пла[т]ить : пла[ч]у;
кру[т]о : кру[ч]е

Odpowiednie

szeregi

spółgłosek

dźwięcznych

(ślad

dawnych

przekształceń połączenia *

dj

) to

[д]

(albo

[

д

‘

]

):

[ж]

pochodzenia

rodzimego i

[д]

(albo

[д

‘

]

):

[жд]

pochodzenia cerkiewnosłowiańskiego.

Przykłady —

бро[д],

бро[д]ить:

бро[ж]у

бро[ж]ение;

су[д],

су[д]ить:

су[ж]у,

ale

су[жд]ение; осу[д]ить: осу[жд]ать;

непробу[д]ный, бу[д]ить: бу[ж]у,

ale

пробу[жд]ение;

хо[д], хо[д]ить : хо[ж]у,

ale

хо[жд]ение;

прово[д], во[д]ить : во[ж]у,

ale

во[жд]ь;

гла[д]кий : гла[ж]е.

Spółgłoska

[г]

w

pewnych

warunkach mogła przechodzić w [

ч]

.

Stąd szereg [

г]

: [

ч]

. Z kombinacji

szeregów

[г] : [ж]

oraz [

г]

:

[ч]

wynika szereg

[г] :[ж]: [ч]

. Pierwszy

jego człon występuje w 1. os. l. poj. i 3.
os. l. mn. czasu ter. odpowiednich
czasowników, drugi w formach trybu
rozkazującego, trzeci w pozostałych
osobach obu liczb czasu ter. i czwarty
w bezokoliczniku,

nр.:

бере[г]у, бере[г]ут: бере[г]и,

бере[г]ите

:

бере[ж]ёшь,

бере[ж]ёт,

бере[ж]ём,

бере[ж]ёте : бере[ч]ь;

запря[г]у,

запря[г]ут

:

запря[г]и,

запря[г]ите

:

запря[ж]ёшь : запря[ч]ь;

помо[г]у, помо[г]ут : помо[г]и,

помо[г]ите

:

помо[ж]ешь

:

помо[ч]ь.

Szeregowi

[г] : [ч]

odpowiada

szereg

[к]: [ч]

, który w kombinacji z

żywą wymianą

[к] : [к’]

daje szereg

[к]: [к’]: [ч]

.

Pierwszy człon występuje w 1. os. l.

poj. i 3. os. l. mn. czasu ter., drugi w
formach trybu rozkazującego, trzeci
zaś w pozostałych osobach obu liczb
czasu ter. i w bezokoliczniku,

nр.:

пе[к]у, пе[к]ут : пе[к]и, пе[к]ите

: пе[ч]ёшь, пе[ч]ёт, пе[ч]ём,
пе[ч]ёте, пе[ч]ь;

те[к]у, те[к]ут: те[к]и, те[к]ите:

те[ч]ёшь , те[ч]ь;

воло[к]у, воло[к]ут : воло[к]и,

воло[к]ите

:

воло[ч]ёшь

,

воло[ч]ь.

Specjalne szeregi powstały w wyniku

dawnych zmian, jakim ulegały w
określonych warunkach fonetycznych
grupy spółgłoskowe [

ск], [ст], [зг],

[зд].

Są to w języku rosyjskim szeregi

[ск] : [щ]

,

[ст] : [щ]

,

[

зг] : [зж],

[зд] : [зж].

Przykłady:

[ск] : [щ]

и[ск]ать : и[щ]у, и[щ]ешь;
та[ск]ать: та[щ]ить;
тре[ск] : тре[щ]ать;
пи[ск] : пи[щ]ать;
во[ск] : во[щ]аной;
до[ск]а : до[щ]ечка;

Przykłady:

[ст] : [щ]

,

пу[ст]ить: пу[щ]у;

про[ст]ить

:

про[щ]у,

про[щ]ение;

поме[ст]ить:поме[щ]у,

поме[щ]ение;

те[ст]ь: тё[щ]а;
про[ст]о : про[щ]е;
гу[ст]о : гу[щ]е.

Przykłady: [

зг] : [зж],

мо[зг] : мо[зж]ечок;
ви[зг] : ви[зж]ать;

Przykłady:

[зд] : [зж].

е[зд]а, е[зд]ить : е[зж]у;
гне[зд]иться : гне[зжу]сь.

W odległej przeszłości po spółgłoskach

wargowych wytworzyła się przed [

j]

spółgłoska [

л‘].

Pozostał po tym ślad w postaci

szeregów

[

б] (б'): [бл‘],

[п(п’ ) : [пл‘],
[в](в’) : [вл‘],
[ф] (ф') : [фл‘],
[м] (мл) : [мл

‘

],

nр.

гре[б]у : гре[бл]я,
лю[б]ить: лю[бл]ю;
ку[п]ить : ку[пл]ю;
ло[в]ить : ло[вл]ю, ло[вл]я;
уди[в]ить:

уди[вл]ю,

уди[вл]ять,

гра[ф]ить : гра[фл]ю;
кор[м]ить : кор[мл]ю,
уто[м]ить : то[мл]ю.

Spółgłoski

[д],

[т]

przed

następującym [

т]

przeszły dawniej w

[

с]

, także powstały szeregi [

д] : [с]

(с’), [т] : [с] (с’),

nр.

ве[д]у : ве[с]ти,
бре[д]у : бре[с]ти,
пря[д]у : пря[с]ть;
пле[т]у : пле[с]ти,
цве[т]у : цве[с]ти,
изобре[т]у : изобре[с]ти.

Wobec uproszczenia grup [

дл], [тл]

w

[

л]

lub [

дл], [тл]

w [

л‘]

istnieją szeregi

[

д] : [zero]

(przed [

л]

albo [

л

‘

]

), [

т]

:

[zero]

(przed [

л]

albo [

л

‘]), nр.

ве[д]у : вё[ ]л, ве[ ]ли,

бре[д]у : брё[ ]л, бре[ ]ли,

пря[д]у : пря[ ]л, пря[ ]ли;
пле[т]у : плё[ ]л, пле[ ]ли,
цве[т]у : цвё[ ]л, цве[ ]ли,
изобре[т]у : изобрё[ ]л, изобре[ ]

ли.