Wymiany fonetyczne

Szeregi

samogłoskowe

Spis treści

1. Uwagi ogólne
2. Wymiany żywe. Szeregi

samogłoskowe

3. Wymiany historyczne

1. Uwagi ogólne

Zjawiska

takie

jak

redukcja

samogłosek

w

zgłoskach

nieakcentowanych, jak oddziaływanie
sąsiedztwa fonetycznego prowadzą do
tego, że ta sama cząstka wyrazu w
różnych jego formach lub w różnych
wyrazach pokrewnych może częściowo
zmieniać swój skład fonetyczny w
związku z przesunięciami akcentu i
zmianami sąsiedztwa głosek.

Nа przykład w wyrazie

поле

wymawiamy

[o]

pod akcentem, a w liczbie mnogiej z
przesuniętym akcentem

поля

w tej samej

cząstce (w rdzeniu) wymawia się

[Λ]

—

[пΛл’a]

;

w wyrazie

стена

mamy

[н]

twarde, w formie

cel. l. poj.

стене

mamy przed samogłoską

[э]

,

zmiękczającą poprzedzające spółgłoski,

[н’]-

miękkie.

Wynikające z tych przykładów szeregi

[o]

//

[Λ]

;

[н]

//

[н’]

stanowią wymiany

ż y w e

,

opierające

się

na

konsekwentnych

prawidłowościach fonetycznych dzisiaj jeszcze
wyraźnie widocznych.

Oprócz takich wymian istnieją w języku

współczesnym

wymiany,

które

są

pozostałością historyczną po dawniejszych,
wygasłych stosunkach. Tak np. w bardzo
odległej przeszłości na gruncie słowiańskim
spółgłoski tylnojęzykowe

[г], [к], [х]

przed

samogłoskami

szeregu

przedniego

przechodziły w

[ж], [ч], [ш]

; dzisiaj w języku

rosyjskim takiego przejścia nie ma, ale
pozostawiło ono swój ślad, por. nр.

нога

:

ножка

,

рука: ручной

,

сухой : сушить

itp.

W ten sposób jedne szeregi są zrozumiałe na

tle dzisiejszych stosunków fonetycznych, inne
natomiast mają wyjaśnienie tylko historyczne.

W ten sposób jedne szeregi są

zrozumiałe

na

tle

dzisiejszych

stosunków fonetycznych, - wymiany

ż

y

w

e,

inne

natomiast

mają

wyjaśnienie

tylko

historyczne

-

wymiany

historyczne.

2. Wymiany żywe. Szeregi

samogłoskowe

Dziesięć szeregów samogłoskowych

istnieje

jako

skutek

redukcji

samogłosek nieakceptowanych.

Przykłady:

[a]

//

[ъ]

;

[o]

//

[Λ]

;

[o]

//

[ъ]

;

[o]

//

[Λ]

//

[ъ]

;

[a]

//

[ы

э

]

;

[o]

//

[ы

э

]

;

[э]

//

[и

э

]

;

[a]

//

[и

э

]

;

[o]

//

[и

э

]

;

[э]

//

[ы

э

].

1)

[a]

//

[ъ]

Pod akcentem

[a]

, w pozostałych

pozycjach bezprzyciskowych (oprócz
zgłoski

bezpośrednio

przed

akcentowej)

[ъ]

, np.

кр[а]сный : кр[ъ]сноватый,
д[а]ть : выд[ъ]ть.

2)

[o]

//

[Λ]

Pod akcentem

[o]

, w zgłosce

bezpośrednio przedprzyciskowej

[Λ]

,

np.

в[о]з : в[Λ]зить,

гол[o]вка : гол[Λ]ва,
ск[o]ро : ск[Λ]рей.

Ten szereg często spotykamy w

odmianie rzeczowników rodz. męsk. z

samogłoską

[o]

, kiedy akcent przenosi się

z rdzenia na końcówkę, np.

cт[o]л :

ст[Λ]ла, м[o]ст : м[Λ]сты, д[o]м :

д[Λ]ма.

Ten sam szereg w odwróconym

porządku

[Λ]

:

[o]

jest charakterystyczny

dla odmiany rzeczowników rodz. żeńsk. i

czasowników z akcentem cofającym się z

końcówki na rdzeń, np.

в[Λ]да : в[o]ду,

н[Λ]га : н[o]ги, г[Λ]ра : г[o]ры;

м[Λ]гу : м[o]жешь, в[Λ]жу: во[o]зишь ;

пр[Λ]шу : пр[o]сишь

itd.

3)

[o]

//

[ъ]

Pod akcentem

[o]

, w zgłoskach

nieakcentowanych

oprócz

bezpośrednio przedprzyciskowych

г[o]род: г[ъ]родской,
з[o]лото: з[ъ]лотой,
волос : в[ъ]лосок;
кор[o]откий: кор[ъ]тко,
исп[o]лнить : вып[ъ]лнить,
давн[o] : недавн[ъ] .

4)

[o]

//

[Λ]

//

[ъ]

Ten trójczłonowy szereg opiera się na

dwóch poprzednich; pod akcentem

[o]

,

w

zgłosce

bezpośrednio

przedprzyciskowej

[Λ]

, w pozostałych

pozycjach bezprzyciskowych

[ъ]

, nр.

к[o]рень: к[Λ]ренья: к[ъ]решок;

м[o]ст: м[Λ]сты: м[ъ]остовая;

бр[o]сить:

бр[Λ]сать

:

выбр[ъ]сить .

5)

[a]

//

[ы

э

]

Po spółgłoskach

[ж]

,

[ш]

pod

przyciskiem

[a]

,

w

zgłosce

bezpośrednio przedprzyciskowej -

[ы

э

],

np.

ж[а]р : ж[ы

э

]ра,

ж[а]ль : ж[ы

э

]леть,

ш[а]г: ш[ы

э

]ги,

ш[а]лость : ш[ы

э

]лун.

6)

[o]

//

[ы

э

]

Po spółgłoskach

[ж], [ш]

pod

akcentem

[o]

, w zgłosce bezpośrednio

przedprzyciskowej -

[ы

э

]

,

np.

ж[o]лтый : ж[ы

э

]лток,

ж[o]лудь : ж[ы

э

]лудей,

ш[o]пот : ш[ы

э

]птать.

7)

[э]

//

[и

э

]

Pod akcentem

[э]

, w zgłosce

bezpośrednio przedprzyciskowej -

[и

э

]

,

np.

л[э]с :

л[и

э

]са,

отв[э]тить : отв[и

э

]чать.

W odwróconym porządku —

[и

э

]

:

[э]

szereg ten występuje w odmianie
rzeczowników rodz. żeńsk. i nijak., kiedy
w l. mn. akcent się cofa z końcówki na
rdzeń, a nie ma warunków do przejścia
akcentowanego

[э]

w

[и

э

]

, np.:

р[и

э

]ка : р[э]ки,

з[и

э

]мля : з[э]мли

с[и

э

]мья: с[э]мьи ;

п[и

э

]ро : п[э]рья,

зв[и

э

]но : зв[э]нья .

8)

[a]

//

[и

э

]

Pod akcentem po spółgłosce

miękkiej

[a]

, w w zgłosce bezpośrednio

przedprzyciskowej -

[и

э

]

, np.

з[a]ять: з[и

э

]тья,

п[a]ть : п[и

э

]так.

9)

[o]

//

[и

э

]

Pod akcentem po spółgłosce miękkiej

[o]

,

w

zgłosce

bezpośrednio

przedprzyciskowej -

[и

э

]

, np.

м[o]т : м[и

э

]довый,

ч[o]рный: ч[и

э

]рнеть,

т[o]плый : т[и

э

]плеть.

10)

[э]

//

[ы

э

]

Po spółgłoskach

[ж], [ш], [с]

pod

akcentem

[э]

; w zgłosce bezpośrednio

przedprzyciskowej

[ы

э

]

, np.

ж

[э]

рдь : ж

[ы

э

]

рдей,

ж

[э]

сть : ж

[ы

э

]

стяной,

ш

[э]

ест ш

[ы

э

]

ста,

ш

[э]

рсть : ш

[ы

э

]

рстистый ,

оц

[э]

нка : ц

[ы

э

]

на.

Wymiany historyczne

Bardzo stary proces przejścia

[э]

w

pozycji pod akcentem przed spółgłoską
twardą w

[o]

wytworzył szereg

[э]

:

[o]

, istniejący do dnia dzisiejszego (

[э]

przed spółgłoską miękką,

[o]

przed

twardą —

вес[э]лье : вес[o]лый

).

W zakresie deklinacji rzeczowników

rodz. żeńsk. i nijak.: w l. poj.

[и

э

]

, w l.

mn.

[o]

, np.

в[и

э

]сна : в[o]сны,

пч[и

э

]

ла : пч[o]лы,

сл[и

э

]за : сл[o]зы;

в[и

э

]сло : в[o]сла,

з[и

э

]рно : з[o]рна,

с[и

э

]ло : с[o]ла;

W zakresie koniugacji: w formach cz. ter.

[и

э

]

,

w formach l. poj. rodz. męsk. cz. przeszł.

[o]

,

np.

н[и

э

]су: н [o]

с,

в[и

э

]ду : в[o]л,

п[и

э

]ку : п[o]к.

Mniej częste wypadki:

обт[и

э

]сать: обт[o]сывать

л[и

э

]жать: л[o]жа

перепл[и

э

]тать : перепл[o]т

.

po

[ж], [ш]

szereg

[ы

э

]

:

[o]

—

разж

[ы

э

]

вать: разж

[o]

вывать

затуш

[ы

э

]

вать: затуш

[o]

вывать

Przejście

[э]

pod akcentem przed

spółgłoską twardą w

[o]

jest procesem

dawnym. Już po jego dokonaniu się
powstały nowe

[э]

.

Wobec tego w języku dzisiejszym

istnieją późniejszego pochodzenia

[э]

akcentowane przed spółgłoską twardą.
Poza tym w niektórych wypadkach nie
ma przejścia

[э]

w

[o]

z innych

powodów.

Przykłady

z

[э]

późniejszego

pochodzenia:

белый, тело, лес,

лето, мера, место, невеста, сено,
целый.

Temu

[э]

w języku polskim

odpowiada

[‘a]

(

a

z poprzedzającą

miękkością) wymieniające się z

e

, np.

biały: bielić, ciało: na ciele, las: w
lesie

itd.

Inne przykłady:

первый, верба,

серп, задержка

(w polskim grupy

-'er-

,

-'erz-

), ale przed spółgłoskami

przednio-językowo-zębowymi twardymi

'o(r):

твёрдый,

мёртвый,

мёрзнуть, чёрный

(w polskim grupa

-ar-

);

отец,

купец,

конец,

небесный, чудесный, женский,
деревенский,

земли,

гребля,

треплешь.

Poza tym akcentowane

[э]

przed

spółgłoską

twardą

spotykamy

w

wyrazach o brzmieniu cerkiewno-
słowiańskim

oraz

w

wyrazach

pochodzenia obcego, nр.:

небо, лев,

член,

надежда,

полезный,

дерзкий,

мгновенный,

современный, вселенная; опека,
монета, газета, момент, конверт,
метр, тема, проблема, пресса

itp.

Z drugiej strony wskutek wyrównań

morfologicznych w obrębie odmiany w

niektórych

wypadkach

['o]

występuje

również przed spółgłoską miękką.

Na przykład przed końcówką celownika i

miejscownika l. poj.

['o]

poprzedzająca ją

spółgłoska, w innych formach twarda, ulega

zmiękczeniu. Nie. ma tu więc warunków dla

występowania

['o]

jednakże wymawia się je

tutaj

pod

wpływem

innych

form,

zawierających spółgłoskę twardą,

nр.

берёзе

na wzór

берёза, берёзы,

берёзу

,

берёзой

i form l. mn.;

tak samo

учёбе, омёле, (о) гнёте, (об)

отчёте, (о) переплёте

itp.

W formie narzędn. l. poj. deklinacji

żeńskiej rzeczowników, na

-'a

(

a

z

poprzedzającą miękkością) właściwą

końcówką jest -

ей

, jak np. w formach

тётей,

дядей,

волей,

каплей,

песней, потерей, встречей

itp. Przed

miękkim

j

nie ma tu warunków do

przejścia pod akcentem

e

w

o

, jednakże

istnieją formy

землёй, ноздрёй,

возьнёй, скамьёй, свечой

na wzór

takich form ze spółgłoską twardą, jak:

метлой, норой, стеной, сумой

, itp.

['о]

przed

spółgłoską

miękką

występuje także w dop.l. mn. pod
wpływem pozostałych przypadków tej
liczby w formach, jak:

рёбер, зёрен,

мётел, вёсен.

То samo jest w

formach 2. os. l. mn. czasu ter. na wzór
form 2. i 3. os. l. poj. i 1. os. l. mn.:

гребёте

(według

гребёшь, гребёт,

гребём), идёте, везёте, возьмёте,
берёте, несёте, плетёте, печёте,
бережёте

itp.

Prastary, reprezentowany we wszystkich

językach

systemu

indoeuropejskiego,

szereg

e

:

o

rozkłada się w ten sposób, że

e

zawierają rdzenie czasownikowe,

o

—

odpowiednie

rzeczownikowe.

Ale

o

występuje także w nielicznej grupie
czasowników

oznaczających

stałe

uprawianie czynności. Przykłady:

везу, везти : воз, вожу, возить;
несу, нести : ноша, ношу, носить;
беру : сбор; теку : ток.

Z istnienia tzw.

е, о

ruchomych (беглое

е

, беглое

о

) wynikają szeregi:

е : zero,

о

:

zero, 'о : zero.

Pierwszy człon

szeregu występuje w mian. l. poj.
rzeczowników

rodz.

męsk.

(przy

nieżywotnych również w bierniku), drugi
w pozostałych przypadkach liczby poj. i
mn.

Przykłady:

отец : отца, купец :

купцу, день : днём, пень : (о) пне;
сон : сны, горшок : горшков, мох :
мхам; пёс : псами, лёд : льда, лён

:

льна.

Ruchome

е, о

mogą się pojawiać

między

spółgłoskami

w

bezkońcówkowych formach dop. l. mn.
rzeczowników rodz. żeńsk. i nijak, oraz w
krótkiej, orzecznikowej formie rodz. męsk.
przymiotników. Stąd szeregi

zero : e

(w

pozycji nieakcentowanej

ё

),

zero : o

(w

pozycji poprzyciskowej

э

),

zero: 'о

, nр.:

земля : земель, ручка : ручек,
число : чисел, лавка : лавок, окно :
окон; больной : болен, низкий :
низок сладкий : сладок, сильный :
силён.

Można

spotkać,

aczkolwiek

wyjątkowo,

szereg

kombinowany

czteroczłonowy

'o : e : ё : zero

, nр.

лёд : ледник : ледяной :

льдина

Szereg

o : a

(wynik dawnych różnic

iloczasowych) występuje w parach
czasowników:

o

w

czasownikach

dokonanych

(z

nielicznymi

tylko

wyjątkami),

a

w

odpowiednich

niedokonanych, przeważnie urobio nych
za pomocą sufiksów

-ыва-, -ивa-.

Oczywiście

w

pozycjach

bezprzyciskowych następuje normalna
redukcja.

Przykłady :

забросить : забрасывать,

спросить : спрашивать, огородить :

огораживать,

вымолотить

:

вымолачивать; коснуться: касаться,

предложить : предлагать

itd.

Ten sam szereg występuje w parach

czasowników, z których jeden oznacza

czynność ciągłą, drugi zaś od czasu do

czasu

pcnawianą,

приносить

:

нашивать,

ходить

:

хаживать,

говорить говаривать

lub

ходить :

расхаживать,

говорить

:

разговаривать, приговаривать

itp.

Istnieje czteroczłonowy szereg

zero :

e (ё) : i : o,

którego pierwsze dwa

człony znajdujemy w czasie przyszłym
i

bezokoliczniku

czasownika

dokonanego (

zero : e

lub

e: zero),

trzeci w czasowniku niedokonanym,
czwarty w rzeczowniku.

Samogłoski tego szeregu występują,

między

dwiema

spółgłoskami,

z

których drugą jest

р

, rzadziej

л

.

Przykłady:

умру : умереть (смерть): умирать :

мор,

запру : запереть : запирать :

запор,

затру : затереть : затирать :

затор,

собрать : соберу : собирать : сбор,
застлать : застели : застилать :

стол.

W ścisłym związku ze sobą pozostają

szeregi 1)

у : o : ы

, 2)

o : zero : ы

.

1)

у

występuje

w

imionach

(rzeczownikach albo przymiotnikach),

o

w rzeczownikach albo czasownikach,

у

w czasownikach niedokonanych,

nр.:

сухой : сохнуть, высохнуть :

высыхать;

дух

:

вздох,

вздохнуть:

вздыхать, дышать

;

bez trzeciego członu —

глухой :

глохнуть.

2)

о

w rzeczowniku albo w formach

czasu ter.,

zero

w bezokoliczniku oraz

w czasie przeszłym (i ewentualnie w

formach czasu ter.),

ы

we wszystkich

formach czasownika niedokonanego

(przeważnie

ze

znaczeniem

wielokrotności), nр.:

зов, зову : звать, звал, призвать

: призывать;

посол : пошлю послать, послал

: посылать;

bez pierwszego członu —

воткну,

воткнуть, воткнул: втыкать.

Wyłączną, charakterystyczną cechą

języka rosyjskiego jest szereg

o : ы

występujący

w

czasownikach

odpowiedniego

typu:

ы

w

bezokoliczniku i w czasie przeszłym,

o

w formach czasu teraźniejszego, np.

мыть, мыл : мою;
крыть, крыл: крою;
выть, выл : вою.

W innych językach słowiańskich, nie

wyłączając

ukraińskiego

i

białoruskiego, tego szeregu nie ma.

Istnieją jeszcze w języku rosyjskim dwa

szeregi, w których samogłoska wymienia

się z grupą składającą się z samogłoski i

spółgłoski, mianowicie

у : oв, ‘у : eв

.

Człon pierwszy mamy w formach czasu ter.,

drugi w bezokoliczniku i czasie przeszl., nр.

кую : ковать
пробую : пробовать,
советую : советовать,
радуюсь : радоваться;
ночую : ночевать,
горюю : горевать,
воюю : воевать.

W gramatykach szkolnych często

niesłusznie się podaje wśród wymian
samogłosek oboczności

oрo

//

рa,

eрe

//

рe, oлo // лa, oлo

//

лe:

краткий – короткий,
страна – сторона
прибрежный – берег,
глава – голова,
прохлада – холод,
влечение – волочь

Nie jest to jednak wymiana fonetyczna,

ponieważ oboczności te nie wiążą się z
odmiennymi warunkami fonetycznymi
powstającymi

przy

urabianiu

form

gramatycznych czy wyrazów pochodnych.

Chodzi tu o różnice zupełnie innego

rodzaju. Po prostu w jednych wypadkach
mamy wyrazy o brzmieniu rodzimym,
rosyjskim, w innych — o brzmieniu
cerkiewno-słowiańskim.

Z

różnicą

brzmienia

wiąże

się

zazwyczaj

zróżnicowanie znaczeniowe.